ئەڵاجەۊ ڕاوی لە چیرووکەیل ژیار جەهانفەرد / فردەوس هاشمی
کوومە چیرووک “سەرەیل سەنگەلا” کارێگ لە سەجاد جەهانفەرد (ژیار)، چاپ کریای ساڵ ٢٠٢١م/١٤٠٠ش، لە چاپەمەنی کتاب ئەرزان سووئدە. هەیشت چیرووک لە ناو ئێ کتاوە جیەو بۊە ک هەر کامێان لە نووڕگەی تایبەتێگەو ڕەوایەت بۊنە و جی باس دێرن؛ لە ئێ ناوە، دو چیرووک ” نەبۊنێگ ک هەرجار سارۆ دەیریترەو کەی” و “کەڵەک” لە نووڕگەیل جیاوازتر و وە هونەرمەندی تایبەتێگەو ڕەوایەت بۊنە ک شیه‌و بوون:
چیرووک “نەبۊنێگ ک هەرجار سارۆ دەیریترەو کەی”، لە نووڕگەی ئەڵاجەۊ ڕاوی (inanimate narrator) ک یەی گلە لنگ که‌وشە ئەڕامان ڕەوایەت کریەێ:
” یە ساڵان فرەیگە لە ناو قەفەسەیگ تەنیام. گاجارێگ سارۆ دەرم تیەرێد و لیم هۊردەو بوود. باوجی ساڵێگ دوو سێ جار فرەتر نیەکەیدەمە سەر. زوورم لەی نەورووز وەئەو نەورووز بەیدەمە وەرئەیوانەگە و وە دەسماڵ تەڕێگ شاڵ و قەشاوم دەی.”
ئەڵاجەۊ ڕاوی (لە گیاندار، تاگەر بێ گیان)، یەی جوور ڕەوایەتگەریە ک سرۆشتی نیە و وەردەنگ لە ناو ژیان سرۆشتی و ڕووژانەی خوەێا نموونەی لەلێ نەیە. هەر چشتێ ک هێز و تەوان قسەکردن نەێاشتوو تۊەنێ ئەڵاجەۊ ڕاوی بوو، جوور گوڵ و گیا، چوارپاگان، یاگەر مرووڤێ ک مردۊ… ئەگەر ته‌نانه‌ت پڵات چیرووکێگ لە یەو وەر لە کارەیل ئەدەبی ترەک هەم هاتۊ و ڕاوهات تازەیگیش نەو، کەڵک گرتن لە ئەڵاجەۊ ڕاوی بوودە مدوو ئاشنائی ئەوسڕین (defamiliarization) و وەردەنگ وە شوون خوەێەو کیشێ.
لە چیرووک “نەبۊنێگ ک هەرجار سارۆ دەیریترەو کەی”، دۊنیم ک نۊسەر ئەڕای یە ک وەردەنگ وە سەر کار نەنێ و ڕۊدەس وەردەنگ نەێەێ، هەر لە سەرەتای چیرووکەگەو ڕاویەگە ناسنێ، هه‌رسه‌ی پیەک نیه‌ۊشێ ک لنگ که‌وشێگە، ئێ نه‌وه‌تنه ئه‌مان وه مدوو ده‌س که‌م نه‌‌گردن وه‌رده‌نگه و نیشانه‌یلێ ک داێه وه ڕه‌نگینی شناس ڕاوی ئەڕامان دیاریه‌و کەێ؛ لە ئێرەسە ک ڕووشنە ئامانج نۊسەر لە ئەڵوژانن ئێ ڕاویە بازیەیل سەرسەری نەۊە، بەڵکوو ئامانج گرێنگترێ داشتێە و ئێ ئەڵوژاننە ها خزمەت واتە و ناوەڕووک چیرووکەگە و ها شوون پەیوەنی قۊلتر وەگەرد هەست و باوڕ وەردەنگەو. نۆکتەیگ ک لەێرە جاڵبە و فرە هونەرمەندانە سازکریاس، یەسە ک ئەڵاجەۊ ڕاویمان لە ئێ چیرووکە یەکم کەسە و ئێکەش هه‌رسه‌ی لەوای زانای گشت نیه ک لە گشت جەریان داستانەگە خەوەردار بوو ئه‌مان لە هۊر و فکر ناو مێژگ سارۆ ئاگادارە و یه تۊه‌نێ نیشانده‌ر نزیکی و هاومنووسی ڕاویه‌گه وه‌گه‌رد سارۆ بوو:
” فکرەیل دنیا رشیابۊنە ناو سەر سارۆ: «تا کەی من بایەس وە دزییەو بچم تا کەسێگ ک لە تخم باوگم و لە زگ داڵگمە، بۊنم؟ چ دنیای هەوەنتەیگە؟ من تا کەی بایەس وە چرچ و لەرزەوە ئێ مەرزە بنمەو پشت سەر! خودا ئڕا بەدکارێ نەسازێ، مئجا پاسپورت وە دەرد چە خوەی، وەختێ نیەتۊەنید پێیەو بچی سەردان ماڵ خوەیشکد بکەی! خودا کەی چوودەو ژێر ئێ گەپە؟ ئەوسا کەی ئێ ژێر خەت و ژۊەر خەتە بۊە؟ ئەما ئێرنگە چوە؟؟ م بایس وە هزار خووف و رکیانەو ساڵێگ دوساڵ جارێگ بچم تا ماڵ کەسوکارم!…«”
لە یەی جیەیلێگیش دۊنیم هێز نەقش داشتن و کاریگەری ناین ئێ ڕاویە لە سەر جەریان چیرووکەگە پیەک جوور چشت بێ گیانێگە و هەر ئەوقەرە ک لە بان دەس یەی لنگ که‌وش تیەێ، لە ئێ ڕاوهاتە کاریگەری دێرێ؛ ک هەر یە بۊە وە مدوو قابل قەبوول بۊنێ ئەڕای وەردەنگ:
” ئاخرین جارێگ ک سارۆ تواس لە ئەو دیما بایدەو، فرە تەقەلا کردم نوای بگرم، ئەمانێ چە تێدەو بان دەس من بێگیان؟!”
لنگ که‌وش لە ئێ چیرووکە، جوور یەی مرووڤ دۊنێ و ئەژنەوێ، هاودەردی وەگەرد سارۆ کەێ و وەسەرهاتەیلێ تیەرێەو هۊر، لە بێکاری و تەنیایی گلیەی دێرێ، ڕخێ چوو، وەگەرد مینەیل و پۊکەیل قسە کەێ:
” پۊکەیگ کەفتبۊدە چەل کەل ئشکەفتەگە. منیش نیشتمە دەمەتەقە کردن وەگەردێیا: »یە ئڕا ئێ هەمگەی سەرباز و دەرەجەدارەیلە لەیوا ژاو هڵانن و خڕ خوەن؟« «ئیمەیش لە ئیوە بێخەوەرتریمن. یە فرە وەختە لە ئەزرەت یە بۊم ک لە لەش کەسێگ جوور سارۆ نوقام بام، یان هەڵدڕمەی و لەوالیەو دەربچم. ئەمانێ سەرم لە لەش ورازێگ گیر کرد ک هیچێگ وە نسیو م نەۊ!«”
یانە گشتێ هونەر نۊسەرە ک مدوو ئەڵوژانن ئێ ئەڵاجەۊ ڕاویە هەرچێ ک هەس قابل قەبوول نیشان بێەێ. گاهەس ئەڕای خود سارۆ ک وه بێ تاوان پای له مه‌یدانه‌یل مین له ده‌س داس ئێ ڕاوهاتە ئەوقەرە تیەڵ بوو ک نەتۊەنێ وە زوان بارێدەێ و دیسان تەنیا کەسێگ ک پا وە پاێ لە ئێ جەریانە وەگەردێ بۊە که‌وشەگەێە ک هێمان ئازاس و لەوای دووس و هاومنووس وەگەردێەو دەرددڵ کردێە و تۊەنێ گشت داستانێ بۊشیدەو:
“یە ساڵان فرەیگە ئەگەر قسەیش نیەکەی، ئەمانێ من لە نووڕینێ رەسمەو”
ڕاوی ئەڵاجەۊمان لە ئێ چیرووکە، وه مدوو بێ گیان بۊن، ته‌نیا لە جیەیلێ ک بۊەسەێ ها جەریان، ئه‌مان دەنگ مینەگان ئەژنەوێ و وه مدوو یه ک ئه‌وانیش بێ گیانن و جوور خوه‌ێن ئه‌ڕای وه‌رده‌نگ قابل قه‌بووله، و باسەیلێان ئەڕای وەردەنگ ئۊشیدەو:
“من فرەیگ لە باس و هەڕەشە و گوڕەشەیل مەیدانەیل مەتوو ژنەفتم: ئەقرار بوو لە لای خودا، نەیلیم دی وە بەرزەک بانان دەربچی. بڕێگ لە ئیمە چێن یا وە کام رەسین یا ناکام، ئەمانێ زوورمامن هێمانێ لە بن خاک مایمنە و ساڵ وە ساڵ خوەڵ و خاک فرەترێگ بانمان گرێ. تا کەی بایەس ئیمە وەکوومەڵ چەوەڕێ بۊمن و ئیوە هەر دەنک دەنک باین؟ کار ئیمە وە ئیوە بەنە. ئیوە هەر تیەین، ئڕا زۊتر ئێ کارە نیەکەین تا ئیمەیش کەم چەوەنووڕی بکیشیمن؟”
“لە قسەی مین وە گووش بۊم وەت: «داخ داخانێگمە! ئێجارەیشە بەختم سزیا. سارۆ تنیش ئڕا خوەد وە فڵنگە کردید و دەرچێد!«”
لە ئێ چیرووکە، جەهانفەرد، وە شێوەی تایبەتێگەو، بەهێزی و کەم هێزی ئەڵاجەۊ ڕاوی وەگەرد یەکا ئامیتە کردێە ک وەردەنگ وە ئاسانی وەپێ باوڕ بکەێ و وەگەردێ پەیوەنی بگرێ…
لە چیرووک “کەڵەک”، ئێ جارە هەم جەهانفەرد ئەڵاجەۊ ڕاوی ئەڵوژانێە ک لە ئێرە بۊنه‌وه‌رێگە ک دۊای لە کەمەرەو بۊن مردارەو بۊە؛ برادووس و باوگێ ک لە کەسایەتیەیل داستانن، وە مدووەیل نادیار کەڵەکێگ وە دەورێەو چنن و بوودە زیارەتگەی خەڵکێگ نائاگا و بێخەوەر؛ گەل گەل تیەن، پەلام ئەوپێ بەن و داوای ئاواتەگان و هەوەجەیلێان لەلێ کەن. لە ئێ داستانە تەنانەت برادووس ک خوەێ لە ڕاسیەت ئێ دەخیلگا ئاگادارە هەم پەلام ئەوپێ تیەرێ و دەخیل وە داوانێ بەێ. گاهەس مدوو ئەڵوژانن ئێ ڕاویە هەر یە بوو ک هەنای پای باوڕەیل خەڵکێگ لە ناو بوو، کەسێگ نیەتۊەنێ دژ وە ئەو باوڕە بوو، یا دژایەتی خوەێ وە ئەو باوڕە نیشان بێەێ؛ دیسان خود ئەو چشتە ک پەسای لە ڕۊ بێ ئاگاداری وەپێ دەخیل بەسن و پەلامارێ بەن کاندید خاسێگ ئەڕای ئێ کارە بۊە ک جەهانفەرد هەم هۆنەرمەندانە لەلێ ئەوڕەسیە و ئەڵوژانێەسەێ و هەمیش خاس ساخت و پەرداختێ کردێە.
لە ئێ چیرووکە هەم، دۊنیم ک نۊسەر هەر لە سەرەتای چیرووکەگەو شناس ڕاویەگە ئەڕای وەردەنگ دیاریەو کەێ، هەرچەن تا دۊاهمین دیالۆگەیل زنێ یا مردێ بۊنێ پیەک دیاریەو نەۊە. ئەڵاجەۊ ڕاوی لە ئێ داستانە لە فەزایگ سووڕئال نەقش بازی کەێ، چوارپاێگ ک مردارەو بۊە و چوار دەس و پایشێ بەسیاس، ئەمان لە یەی لا زانای گشتە، خەوەر لە ناو سەر کەسایەتیەگانیش دێرێ و حاڵ و هەواێان ئەڕای وەردەنگ ئۊشێدەو:
“وەختێ هەڵسا ئەو پا و پەلام زریەگە برد، ژان قۊلێ لە تک دڵ تا دۊ وڵکێ تیر کیشا، ئەمانێ وە رۊ خوەیا نەهاورد و فرەتر خوەی لکانە تەلەگانەو.”
ئێکەش تۊەنێ جارێ نەقش بازی بکەێ، ڕابردوو بارێدەو هۊر و جفتەک بخەێ:
“لەی ئانە ک چەو بەسابۊد و پسای فرەتر باوەڕمەندەوبۊ، لە ناکاوا سەرهەڵتەکانم و پشت کردمەو پێ و وە جفتەک دام لە تک دڵێ.”
“یە ئاخرین بەیت هوورەیگ بۊ ک هەفتا ساڵ پێش لە ئاخرین گڕەیل ژیانم لە دەم ئەلیاس باوگ برادووس لەی تاش بەرز بان سەرمە ژنەفتم و پل خواردم و لە زەمین هەڵکەنیام.”
لە یەی لای ترەکەو، هەم ئەو کەم هێزیە دێرێ ک یەی مردگ بێ گیان دەوێ بێاشتوو و هۊچ لە بان دەسێ ناێ:
“ئەمانێ ئیوە بۊشن چە ئەو بان دەس من تێ، من بەسەزوان، منێ ک وە ساڵانە مردمە؟ راسە دەنگێ دێرم و زوورم ئێ ئاوایەیل و تەنانەت شارەیل دەور وەرە من ناسن، چە بایس کرد، تەنانەت نیەپژرێنن ک من کیم و لە کوو هاتمە!”
ئەمان گشت یانە جوورێ هۆنەرمەندانە ساز کریانە ک ئەڕای وەردەنگ سرۆشتی و قابل قەبوول بوون و وەردەنگ بتۊەنێ وە ئاسانی وەگەردێەو پەیوەنی بگرێ.