دۆکتۆر بهرووز سپیدنامە: دەوڵەت ئەر بخوزاێ تۊەنێ وە ئاسانی کۆنترۆڵ بکەێگ / فردەوس هاشمی
پەراوێزنشینی هەر ئەوجوورە ک لە ناوێەو دیارە، ئاماژە وە داکاسیان لە پەڕ و کنار و دۊر گرتن لە ناوەڕووک کەێد. ئیلام یەکێگە لە پارێزگەیلێ ک وە گوزارش نزیکترین و تازەترین ناوەندەیل ئابووری-ڕامیاری دەوڵەتی، دا لە سەد بەرژەوەنی و دارایی ئێران لە خوەێ جیەو کردێە؛ هەرسەی تازەترین ئامارەیل نیشان دەن وە ئێ هەمگە داراییەو، نزیک چل لە سەد مەردم ئیلام خەریک ژیان پەراوێزنشینین، ک دەسکەفت کەم‌دەسی و هەژاری ئێ مەردمە بۊه.
پڕدیاریە کەسێ ک پەراوێزنشینە و لە ناوەڕووک دۊرە لە بەرژەوەنیەیل فرەێگ بێ‌بەشە و تەنانەت هاتێ شاروەندیش وە ژمار ناێد؛ ئەدی، بێگومان ئێ شێوەی ژیانە تۊەنێ گیچەڵەیل جووراجوورێگ هەم ئڕای ئمڕووژ و هەمیش بانان خوەێان و کوومڵگە وەگەرد خوەێا بارێ. هاتیمنەسە خزمەت دۆکتۆڕ بهرووز سپیدنامە، دۆکتۆڕای کوومەڵناسی فەرهەنگی، ئەندام هەێئەت زانستی زانستگەی ئیلام، ک وە شێوەی گشتی لە ئێ باوەتە وتووێژێگ داشتۊمن.
ـ هەر ئەوجوورە ک جنابت خاستر لە ئیمەش زانید، پەراوێزنشینی کەمێ دامەنەی مانایی داخریاگ و گوستەردەێگ دێرێ، ئەمان ئیمە فرەتر ئەو پرۆسە لە بێز چەو دێریمن ک مەردم لە شارەیل بۊچگتر یا ڕووستایل لە شوون ژیان هاسانترێگ تیەن وەرەو شار، ئێکەش دی وە مدووەیل جوورایجوور ماڵ و شوون ژیانێان کەفێدە پەڕ و کنار شار. ئایا ئێ مەردمانە ک لە ئاوایەیل جوورایجوور تیەنە شار، تۊەنیم بۊشیم چۊن ک گشت لە ئاوایەیل بۊچگ تیەن، گشتێ فەرهەنگ هاوبەش دێرن و تۊەنن لە لای یەک ژیان خاس و بێ دۊزەمەێگ داشتوون؟
ـ ئجازە بەێ م کەمێ دە تەعریفێ ک دە حاشیەنشینی کردی، تەغییر بێم. حاشیە نشینی مەعموولەن دو تەعریف دێرێ، یەکێ مەربووت وە قەڵەمڕو مەکانیە ک ئێ تەعریفەسە ک سەرکار وەتی، یەنێ دە پەڕ کنار شار ساکن دوون؛ ک ئڕا دە پەڕ و کنارەیل شار ساکن دوون، تەوان ماڵیێان ئجازە نیەێ ک دە نام شەهر ماڵ بگرن؛ و شەهرداری وەێان ئیشێ “خارج دە مەحدوودەی شەهر” ک گاجار نە ئمتیاز ئاو وەێان دێن و نە بەرق، یەعنێ شەهروەند نین؛ شەهروەند کەسێگە ک ئێ ئمتیازەیلە بایە داشتوو ک دەوڵەت بتیەنێ وەێان خەدەمات بڕەسنێ، ئەمان چوون ئێ ئمتیازەیلە نەێرن دەوڵەت هیچ تەعەهۆدێ دە بەرابەرێان نەێرێ.
هەرچەن ئیمە دیمنە کەم کەم تەحمیل بینەسە سیستم و دەوڵەت هەم مەجبوور بیە ک چوون شەهر تەوسعە پەێدا کردگە ئەوانیش بێارێگە نام دڵ شار و دی دە حاشیە نەون، چۊن ک شەهر تەوسعە پەێدا کردگە و ئەر ئڕا ئەوان بەرق کیشانە ئەڕا یانیش کیشانە. وەلی ئیمە باوڕ دێریمن ک حاشیەنشینی بێشتر یەێ ڕەفتارە، یەنێ تیەنیم دە نام دڵ شەهر کەسەیلێ داشتۊیمن ک یانە حاشیەنشینن؛ دە چ باوەت حاشیە نشینن؟
دە ئێ بابەتە ک هەنجارەل شەهری ڕئایەت نیەکەن؛ ئیمە دو مەفهووم دێریمن، یەکێ شارنشینە یەکێ شاروەند، شارنشین کەسێگە ک دە نام شار نیشێ؛ هادەێ وەز ماڵی خاسێ هەم داشتوو، وەلی فەرهەنگ نام شار ڕئایەت نیەکەێ، ئەمان شاروەند کەسێگە ک فەرهەنگ نام شار ڕئایەت کەێگ. شەهر فەرهەنگ خوەێ دێرێ، ئەسڵەن ئیمە دە تەعریفمان دە شارنشینی ئیشیم یەێ کاڵبۆد زنەس، زنەسە شەهر؛ یەعنێ لە موتاڵعات فەرهەنگی وەختێ دێانە نام باس شار، باسێ دێرن وە نام “textuality” یەعنێ مەتن بیێن؛ تەمام پەدیدەیل مەتنن، شەهر مەتنێگە ک ئیمە نیسنیمنەێ، خوەمان نیسنیمنەێ، تیەنیم خاس بنیسنیمنەێ تیەنیم گەن بنیسنیمنەێ.
جوور مەتنێ ک سەرکار نیسنیتەێ ئەگەر قەڵەم خوردگی دەێ بوو کەس نیەتیەنێ بخوەنێگەێ، پەس حاشیەنشینەیل کەسەیلێگن ک هادەێ دە نام شەهریش بوون دە مەتن شەهر بوون ئەمان خەڵەتەیل نام شەهرن، خەڵەتەیل دیکتەیی، نەحوی، سەرفی نام شەهرن ک خانش شەهر سەختەو کردنە.
بڕێ دە یانە هانە حاشیەی ئێ مەتنە و بڕێ هانە مەتن شەهر، پورسش سەرکار لە باوەت ئەوانەس ک هانە حاشیە، ک ئەڵبەت بڕێ هەم دێریمن هادەێ دە مەتن بۊین، ئەمان تەوان ماڵی ئڕا ژیان دە نام شەهر کەمەو بۊی و مەجبوور بۊن بچنه حاشیە؛ ئێجوور کەسەیلێ هەم دێریمن دەێ شەهرە ک ناوڕدنەسە عەمەڵ، دە نام شەهر بینە ئێجا چگنەسە حاشیە؛ ئەمان بێشتر ئێ دەستە کەسەیلێگن ک هەم دە ڕووستا هاتنە و هەم ئەوجوورە ک سەرکاریش وەتی دە شەهرەیل بۊچگتر هاتنە، ئڕا هاتنە؟
خوو یەێ باس قەدیمی دێریمن، دافعە و جازبە، دافعە لە جیەیلێ ک دەێ ساکن بینە و جازبە دە جیەیل شەهری. دافعە گرنگترین باسێ ک هەس باس تەوان ماڵی و ئقتسادە؛ تەرەف دە باوەت ماڵی نەتیەنستێە ژیان بنەماڵەێ بچەرخنێ، وتێە هادەێ بچمە شەهر دەرفەتەیل کاری و ماڵی بێشترێ بوو ئڕام، ئەمان دێانە نام شەهر دینێ ئێ دەرفەتەیلە وجوود نەێرێ، چۊن ک مهارەت نەێرێ ئەو کەسە.
تەنیا چارەێ یەسە ک بێاێ وەرەو لا کارەیل دەرامەدزای کازب؛ و هادەێ هۊردە فەرهەنگ بزەهکاری هەم وەرد خوەێان بێارن. ئەمان یە ک ئایا یانە دە باوەت فەرهەنگی تیەنن یەێدەس و سازگار بوون؟ نە؛ یەعنێ بیشم ئێ قەڵەمڕۆ مەکانیە تیەنێ قەڵەمڕۆ هامکاری و هامیاری دەێان دروس بکەێ، هام‌فکری دەێان فۆرم دەێ، نە؛ یانە دروسە دە یەێ گوڵەشوون ژیەن ئەمان ئاسووەیل فکریێان یەکێ نیە دە قەومیەتەیل جووراجوورن، وەرد ڕەسم و ئایینەیل جووراجوور ک دە دەور یەک کوو بینە. تەنیا گشت حاشیەنشینن، جوور کەسەیلێ ک هادەێ دە یەێ جی ساکن بوون.
ئیمە حەتا بافت مەحەلەنشین هەم نەیریمن دە نام شەهر، یەنێ سیستم شارنشینی جوورێگە هەمە چشت دە بەێن بەێ، مەحەله دە زەمان قەدیم یەێ خانوادە بی، دەنام شەهر، دە ڕی پێشەیل نامێ دنێان، جوور مەحەلەێ گیوەکەرەیل ک نام سەعەدی ئمڕووژ خوەمانە، سەفاریەیل و… مەحەلە ک فۆرم دگرت مەسڵەن دۊەتێ دەو مەحەلە دە بنەماڵەی گشت وە شمار دێات، کەسێ دە مەحەلەی تر باتا ئڕاێ، کوڕەیل مەحەلە نواێ دگرتن، چوون ک دوتن یە دە بنەماڵەی ئیمەس، خوەیشکمانە مەسڵەن.
ئەلان ئیمە مەحەلە دە نام شەهر نەێریمن. دە حاشیە هەم ئیمە دۊنیمن ک ئێ یەێ‌دەسی و وەحدەتە نیە و شاهەتێ نییمن. مەگەر یە ک دە باوەت کارێ چشتێ وەرد یەک بێان شکایەتێ بکەن، ئستشهادێ یا یەێ نامەی جەمعی بنیسنن. ئەمان یە ک بیشیم یانە یەێ کول یەێ‌پارچەن، نە، یە شکڵ نەگرتگە.
– یە ک مەحەلەبەندی بوو، یەێ تایبەتمەنی خاس و وەنرخە یا کەم هێزیە ئڕای شار؟
ــ ئمڕووژ ئیمە شەهرداریەیل دینیمن ک وەرەو ئێ ڕێە دێرن چن و خوازن زنەێ بکەن، ئڕای یە ک هەر ئەوجوورە ک ئێ شوعارە ئیشێ “شەهر ئیمە ماڵ ئیمەس”؛ ئڕا ئێ شۆعارە دروس بیە؟ وە خاتر یە ک شەهرداری و تەسەدی‌گەری دەوڵەتی دی نیەتیەنێ ئێ شەهرە بچەرخنێ و ئدارە بکەێ. ئمکانات و ئەبزاڕێان کەمە، مەسڵەن چەنێ نیروو خەدەماتی دێرن، چەنێ ڕۆفتگەر و جارووکش دێرن.
وتنە خود مەردم، هەرکەسێ باتە خوەێ بێاێگ هە ئەو جوورە ک وە نام ماڵ خوەێ ڕەسێ هۊرێ وە شەهریش بوو. چەن جوور تەرح ئجرا کردن، مەسڵەن دە تهران دوکتوڕ پەرویز پیران، تەرح شەهردار مەحەلە دان ئجرا کردن، یا شەهردار مەدرەسە، یەێ ئۆڵگووەیلێ ئجرا کردن. شەهردار مەحەلە یەنێ هەر مەحەلە یەێ شەهردار داشتوو دە خود مەردم ئوو مەحەلە ک بێان ئدارەێ بکەن؛ دەێرە “گەپ مەحەلە” شکڵ گرێ و مەردم وە قەوڵێ کەن، مەردم وە قەوڵ شەهرداری نەێکەن، هەرچێ بیشێ شەهر ئیمە ماڵ ئیمەس کی وە قەوڵێ کەێ، تەرەف زباڵە خەێگە نام خیاوان؛ ئەمان وەختێ مەحەلە بوو، گەپ مەحەلە هەم هەس، چوون ئەسڵ شناسایی هەس، ڕئایەت کەن؛ مەعموولەن ئێجوور ناهەنجاریەیلێ فرەتر دە ناشناسی شکڵ گرێ، تەرەف ئیشێ کی ناسێگەم، زباڵەێ خەێگە نام خیابان، وەلێ دە مەحەلەی خوەێ نیەتیەنێ ئێ کارە بکەێگ، پەس وەختێ مەحەلە زێنگەو بوو، کۆنترۆل شەهری فرە ئاسانترە.
ئەرزشەیلێ ک دەوڵەت نیەتیەنێ دە نام شار پیادەێان بکەێ، مەحەلەیل تیەنن پیادەێان بکەن؛ خوو یە یەێ پازڵێگە، فکرێ بکە مەحەلەیل جووراجوور دە شان یەک بنریەن، یەێ شەهر شکڵ گرێ. زێنگ بین مەحەلەیل خاسە، ئەگەر بتۊەنن زینگێان بکەن. ئەمان چشتێ ک ئەلان هەس، ئیمە مەحەلەیلمان بافت قەومیێان یەێجوور نیە، هەرچەن دە ئیلام دینیمن کەم کوت، مەحەلەیلێ هەسن ک وە شێوەی قەومی بەش بینە، وەلی هەمەێان یەێدەس قەومی نین.
مەسڵەن سەرکار ئیشی مەحەلەی جمهووری بێشتر شیروانە، یا هانیوان فرەتر هادەێ خزڵەیل بوون، یەنێ یەێ بەش کردن قەومی دە بڕێ مەحەلەیل ئیلام هەس، زەمان قەدیم ئێجوورە نەویە، مەسڵەن دە تهران بیە، یەێ یەێدەسیێگ دە نامێان بی.
– ئێ ناهەمگنی فەرهەنگیە تۊەنێ لە فەرهەنگ ناو گشت شارەگە کاریگەری داشتوودن؟
ــ بنووڕ یەێ باسێ ک هەس یەسە ک کەسێ ک ها حاشیە، هەمیشە یەێ خسار و کەمبوودێگ دوینێ و وەختێ خوەێ وەگەرد شاریەیلەو هەڵسەنگنێ، یەێ جوور دژمەنی ئەوشاریاگ لە دەروون خوەێ دوینێگەو، دە باوەت دەروون‌ناسی ک “م ئڕا بایەد ئێجوورە بژیەم و وەزم یە بوو، یان ئڕا بایەد ئێجووری بوون”، هە ئێ دژمەنیە ونداڵ دروس کەێ، ونداڵیزم یەنێ کەسەیلێگن ک تەخریب کەن، ئێ تەخریبە گاجار بۆعد فیزیکی دێرێ، هادەێ تەرەف سەندلیەیل ئتۆبووس بێڕێ، تلیفوون بشکنێ و…
یەێ جوور ونداڵ هەم هەس ک ڕەفتاریە، سەرکار گاجار دوینی یانە ک شواڵ جافی سیەێ کەنە پا، ک “سیاپووشان” وەێان ئیشن، یانە هن نام مەتن شەهر نین، دە حاشیە هاتنە، یەێ تەرکیب ناهەمگوون فەرهەنگی هەم دەێان دینی؛ یەنێ تەرەف شوواڵ جافی گەپ وشاێگ کردگەسە پا و کرواس تەنگێ و سەلیب مەسیحیش خستگەسە مل؛ یەنێ یەێ جوور سەرگەردانی فەرهەنگی دێرێ، یەیپارچگی فەرهەنگی نەێرێ ئێ کەسە. تیش ئانۆمی هاتگه، یەێ سەرگەشتگی ئەڵاجەۊ، خوو یە دێاێ چە کەێ، ئەمنیەت خراو کەێگ، یەێ دۊەت لە ناو شارە چەوێ کەفێگە یانە ڕخێ چووگ، دەڕاسی مزاحمەت و نائەمنی هەم دروس کەن.
فرە دەێان چوون کار دیاریێگ نەێرن، مەواد مۆخەدر سینن و فرووشن؛ ئامارەیل گشت نیشان دانە ک فرووش و سەنین مەواد بێشتر دە حاشیەیلە. ئەمنیەت کوومڵگە دە بەین بەن، پارکەیل خراو کەن.
پەس جواو پرسیارت مۆسبەتە، بەڵێ یانە ک دێان، ئەو هیردە فەرهەنگەیلە شکڵ گرێ، ئتفاقەن دەێ باوەتە تیەنن حاشیەنشینەیل سازگار و هامدەس بوون، یەنێ وەگەرد یەک کوو بوون بێانە نام شەهر و خەسار خوەێان وە شەهر بڕەسنن و ئێجوورە خۊنیەری بکەن، شەهرێ ک خستگەسانە پەڕ و کنار، پەرتێان کردگەسە حاشیە.
– پەراویزنشینی چ پەیوەندی تۊەنێ وەگەرد گیچەڵەیل ژنەیلەو داشتوودن، یانێ چ کاریگەریێ تۊەنێ لە سەر هیمەنایەتی و ئەمنیەت ژنەیل داشتوو؟
ــ کەسەیلێ ک هانە پەڕ کنار، بڕێ کەسەیل هەسن ک وە خاتر ئعتیاد و وابەستە بین وە مەواد و تەنگ‌دەسی و کەم‌دەسی ماڵی هەم ک ها وەردێ، سەرچەوەی دیاریێگ ئڕا دەرامەد نەێرن، دینیمن ک چن وەرەو لەش‌فرووشی و خوەێ فرووشی؛ یەنێ ئەو کەسە دە زەرفیەتەیلێ ک ها نام ماڵێ ئستفادە کەێ ئڕای دەرامەد زایی و لەش فرووشی ئەنجام گرێ، یانێ تجارەت سکس، دوونە sexworker یا کارگەر جنسی؛ خوو یانێ خوەێ ئاگادارانە ئەمنیەت وجوودی ژن دە بەین چگە.
ئەمان ئیمە کەسەیلێ دێریمن دە حاشیە ک ئەو پاکدامەنی و سڵامەت ڕەفتاری خوەێان دێرنەێ و نەیشتنە دە دەس بچوو؛ و مەعموولەن حاشیە نشین دەسدریژی وە حاشیەنشین نیەکەێگ مەگەر ئەو پارێزەرەیل و نۊنەرەیل ئەمنیەتە دەورە نەون، جوور نێاشتن کڵانتەری دەو مەحەلە؛ ک یە یەێ جوور ئێحساس نائەمنی دە دەروون شکڵ دەێ، خود ئەمنیەت جیاوازە وەگەرد هەست و ئێحساس ئەمنیەت؛ ئەمان وەختێ ئێحساس ئەمنیەت بێاێگە خوار، سڵامەت ڕەوان و دەروونێانیش کەفێگە خەتەر.
گاجاریش ئەو بەرچەسپەیلە هەم خوەێان خەسار ڕەسنن، یەنێ ئێجوور فکر بکەن کەسێ ک دە حاشیە ژیەێ فرە پایبەن وە ئەخڵاق نیە و هاتێ کەسەیلێ بچنە دەورێان یا پیشنیارەیل خراوێگ هەم ئڕاێان داشتوون ک یە خوەێ هەم دۊزە ئڕاێان دروس کەێ، یەێ جار پا دەنە گەز، دو جار پا دەنە گەز، هاتێ پیشنیارەیلێ ئڕاێان پێش باێ ک فرە وەسوەسەێان بکەێ، خوو یانە گشت تیەنن ئەمنیەتێان دە بەین بوەن.
– وە هەر حاڵ هەر ئەو جوورە ک زانین، ژن نیمێگە لە کوومڵگە، و تەنانەت تۊەنێ گاجار نەخشێ لە پیا گرنگتریش بوو، چۊن ک داڵگ مناڵەیل و خاوەن بانانەیلە و تۊەنێ کاریگەری لە بانان کوومڵگەیش داشتوو؛ لە باوەتی زانیاریەو ڕۆشد ژنەیل حاشیەنشین چۊن دۊنین؟
ــ ئەلان ک خاسە، ژنەیل ئەلان هەم وە سەواد بانێگ ڕەسینە، یەنێ تەنیا سەواد خوەنن و نیسان نیە، سەواد کوومڵایەتی، ک ئێ ڕۆشدە بێشتر لە ڕێ ڕەسانەیل وە دەس هاوردنە. یەنێ ئینستاگرام و تلگرام و ڕەسانەیل مەجازی، هەرکە بگری ئەلان یەێ دەسگا مۆبایل دێرێ و ئاست ئاگاداریێان ها بان، هەرچەن یە ک کەیفیەت و چۊنیەتیێان چجووریە باس جگاێگە، ئەمان ئێ ڕۆشدە وە دەس هاتگه. لە بەرابەر زۊتر فرە خاسە و یە خوەێ دەرفەت خاسێگە ئەڕای ژنەیل. یەێ جیەیلێ دە نام کوومڵگەی کڵاسیک ئیلام بۊەسە یەێ تەهدیدەیلێگیش، نە یە ک بخوازم بۊشم نختە زەعفێگە ئڕای ژن، نە. دە باوەت کوومڵایەتی ئانالیز کەم، زەمان قەدیم چوون ک ژن و پیا دە یەێ ئاست زانستی بینە، دەردسەرێ نەوی، چوون تەزاد نەویە، مارکس ئیشێ هەرجی تەزاد وە وجوود هات، ئاگاهی بووە مدوو جمشت ئڕای تەغییر و گوەڕانن.
ئیمە دینیمن ئمڕووژ ژنەیل ئاست ئاگاداریێان چگەسە بان، وەختێ ئاگاداری بچووگە بان مۆتاڵبەگەری و خوازیاریەیلێان هەم چووگه‌و بان؛ و یەکمین کەسێ ک دەێ مۆتاڵبەگەری کەن هە ئەو شۊەسە ک ها وەراوەرێان، قەدیم ئێ خواسنەیلە نێاشتیمنە، ئڕا نێاشتیم؟ ئڕا یە ک ژن دە ئێ وەز خوەێە ڕازی بی، بەشێگ دە دەستوورڵعەمەڵێ بی، یەنێ دوەتێ ک دێانە شۊ داڵگە ڕاێ دنێا ک چیتە ماڵ شۊ، بایەد خوراک درس بکەی، ماڵە گردەو بکەی و وە شۊەت بڕەسی، گیست هەم کشین و کوشنەت و بایەد دەنگت هێز نەگرێ.
چشتێ ک ژن ئمڕووژی وەپێ ئیشێ خۆشوونەت دە ئەو زەمانە خۆشوونەت نەۊ، ئادی و ئاسایی بیە. ئەوسا گشت کوشیانە و چشت ناجوورێ وە چەو ناتگه، ئەمان ئمڕووژ ئاگاداری چگەسە بان، ژن ئیشێ ئڕا بایەد بەیتڵەم؟ وە چ حەقێ خوازی دەس بخەیت؟ تو ئایەمێگیت م هەم ئایەمێگم، تو گیانێ دێریت و منیش گیانێ.
پیا گاجار وەرد ژن وە ئەو ڕۆشدە نەڕەسیە ک بیشێ ئارێ، بن‌بنەیل فەرهەنگ پیاسالاریە هێمان هەسان، یەسە ک یەکێ دە پەدیدەیلێ ک دەسکەفتێان بووگە خوەێ‌کوشی هە ئێ ناهەمگوونی ڕۆشد زانستیەسە.
ئڕای نموونە چەن ساڵ پێش یەێ کوموسیوونێ دە دووسەیل وەتن ک چێمنەسە شار دێلوڕان و ئڕای ژنەیل ئاگاهی‌ڕەسانی کردیمنە و هاتن گوزارش کار دان. م وتم ک کارتان ئشتبا بۊە. وتن ئڕا، وتم دەورە وسان دمای ئێ ئاگاداریە؟ وتن نە. وتم خوو بایەد دمای ئاگادارەو کردن پشتگری و حمایەت شکڵ بگرێ.
ئێ ژنە تا ئمڕووژ دە دمای پەێکانەگە نیشتگە دەنگ نەکردگە و فکر کردگە دروسێ یەسە و حه‌قێە. ئمڕووژ بچوو بۊشێە پیاگە م خوازم بێامە نوا ئیشێ یە چەێە تا ئەلان ناڕزایەتیێ نێاشتێە، ژێر سەرێ بڵێنەو بیە، چە بیە و دەرگیر دوون، کەسێ هەم نیە ک پشتگری بکەێ. تو ئەوقەرە ک ژن ئاگادارەو کردیتە بایەد دە بەرابەرێ ئاگاداری وە پیاگە بەیت ک ئەر ئێ ژنە ئدای ماف خوەێ کرد، گاجار هادەێ بکوشێگەێ، یە چ کارێگە، چ خزمەتێگە وە ژن! ئڕای یە م باوڕم یەسە ک ئاگاداری ک بچووگە بان فرە خاسە، ئەمان هام زەمان و وەرد یەک پیا و ژن هەردگێان ئێ ڕۆشدە داشتوون.
زۊتر پیا نام ژن خوەێ نەێچڕی، نام ژنێ باورداگە زوان تابۆ بۊ، یاگەر دە نام خێاوان ڕێ دکردن پیاگە بایەد یەێ متر دە نواتر ڕێ بکردا و ژنە دە دماوا دە شوونێ بچیا، ئمڕووژ دۊنیمن هاتنەسە کەش یەک، یە فرە نیشانەی خاسێگە، چیتە نام ماڵ ئاشپەزخانە ئۆپنەو بیە، یەنێ ئەو معماری زۊە ک لامەردان و لاژنان جیاوە کردۊ دە بەین چگە، یەنێ پیایش ئەو هەساسیەتێە کەمەو بیه.
یانە هەمەێان نیشانەن ک یەنێ ڕۆشد داشتیمنە ئەمان ئمێدوارم ک فرەتر بووگ و دە هەمە گرنگتر یە ک دە ژن و پیا وەرد یەک ئێ ڕۆشدە شکڵ بگرێ. و دەێ باوەتە م فکر کەم ژنەیل تەمامێان هەم پەراوێزنشین و هەم ناوشار ئێ ڕۆشدە دێرن، هادەێ نەچنە زانستگە و مەدرەک ئاکادمیکی بگرن ئەمان سەواد ڕەسانەییێان چووگە بان و یە خوەێ هەم فرە خاسە، چەم گووشێان وازەو بیە و خوەێان کیشنەو بان.
– یەک تر لە مژارەیلێ ک تۊەنیمن وەپێ ئاماژە بکەیم، هاوسەرگیری دۊەتەیل لە تەمەن خوارە ک لە بنەماڵەیل پەراوێزنشین فرەتر پێش تیەێ، ئێ پرۆسە چۊ دۊنین، ئایا تۊەنێ خاس بوودن یا خەسار بڕەسنێ؟ هەم ئڕای خوەێان و هەم کوومڵگە.
ــ باس ئزدواج هەم دە حاشیەنشینی موشکڵێگە هەم دە ڕووستا، هەرچەن هادەێ فرە دە چوارچوو ئێ باسە نەو ئەمان یەێ ئشارە وەێ بکەیم، کوڕەیل ڕووستا فرەتر مەیل وە هاوسەرگیری دە بەین دۊەتەیل شاری دێرن، خوو یە خوەێ دووگە یەێ گیچەڵ، ئامار دوەتەیل تەنیای ڕووستا دێاێگەو بان.
حاشیەنشینیش ک ناتگه بەڕنامە ئڕای بانان زاڕووەگەێ بڕشنێ ک دەرس بخوەنێ بوووگە کەسێ و یانە، ئۊشێ خوو یە ئاخرێ هە بایەد شۊ بکەێگ، چ خاستر ک زۊتر بکەێگ و وە قەوڵ وەتەنی نانخوەرێگیش کەمتر و زۊتریش سەر و سامان گرێ، دومیش یە ک نیەکەفێگە ڕێ خراو و گەنەکاری، یەنێ یە یەێ ڕێکار کارکەردیە ئڕای حاشیەنشینەیل.
ئەمان دی ئەو هاوسەرگیری ئارمانیە شکڵ نیەگرێ. چوون ک ئەو بەرچەسپ حاشیەنشینیە هەم ئەرزشێ هاوردگەسە خوار و وە قەوڵ گافمەن ک ئۊشێ ئەو داخ نەنگە ک خواردنەسەێ، و ئمێدێگیش نیە وە ئزدواج دڵخواز و ئارمانی، پەس چ خاستر ک زۊتر بچووگە شوون بەختێ ک دێر یا زی هە بەشێە.
– ئێ مەردمانە ک تۊش ژیان پەراوێزنشینی هاتنە، چەنێ وە باوڕ جنابت هەمیەت دەنە مژارەیل کوومڵایەتی و سیاسی؟ چەنێ بەشداری کەن لە جەریانەیل سیاسی؟ ئایا خەمسەردن و ئڕاێان گرنگ نیە؟
ــ یەێ چشتێ ک هەس، فرە پێش دێاێ، یەسە ک ئڕای ئنتخابات ئستفادەی ئەبزاڕی دەێان دوو، چ ئنتخابات شەورا و چ مەجڵس. یانە هەم شمارێان ها بان، کەم نین. زەمان ئنتخابات دەێان ئستفادە کەن و خوەێانیش ڕەسینەسەو ک تەنیا یەێ ئەبزاڕن، تەرەف دێاێ ئستفادەی خوەێ دەێان کەێ، ئیشێ ئمجا چە فرە فرە ئیشێ فڵانی درووزنە، ڕەسانە خوو وە دەسێ نیە، چە تیەنێ بکەێ. تەشەکوڵ و جەرخەی حزبی نەێرن ک بخوازێ ڕەسانەێگ دە ئختێارێان بووگ و ئڕاێان مۆتاڵبەگەری بکەێ.
نۊنەر و نەمایندەێگ دە خوەێان نەێرن بچووگە شەرداری و فەرمانداری ئڕاێان ئمتیازێگ بسینێگەو. وەێ خاترە هەر ئەوجوورە ک زۊتریش وەتمە خزمەتت ئێحساس خەسار کەن و یە بەێگان وەرەو هەمیەت نێاین و خەمسەردی.
تەرەف ئۊشێ م بتیەنم ژیان خوەم بچەرخنم، هەرچێ وە سەر شار باێگ یا ناێگ م ک وەزم هە یەسە ک هەس، ڕەیس جمهوور بوو نەو وە م چە. ئیمە مۆشارکەت و بەشداریێان دۊنیمن کەمە چوون ک باوڕێ وە ئێ بەشداریە نەێرن. وەختێ دوینێ ئاخرێ یە تەنیا خوەێە ک بایەد گلیم خوەێ دە ئاو بکیشێ و کەسێ کار وەێ نەێرێ و هە وە دید یەێ حاشیەنشین وەپێ نووڕن ک زیاتیە، ئڕا بەشداری بکەێگ!
– ئێ بەشداری نەکردنە ئایا تەنیا وە خود پەراوێزنشینەیل خەسار ڕەسنێ یاگەر تۊەنێ ئڕای گشت کوومڵگە و وڵاتەگەمان گران تەمام بوو؟
ــ خوو ئیمە ئیشیمن کول یەێ سیستمە، جوور ساعەتێگە ک بایەد هەمەی چەرخەیلێ، بەشەیل و ئلمانەیلێ وەرد یەکا کار بکەن، یەکێ دەێان گەن کار بکەێ یا کار نەکەێ کول سیستم شێونێ. هیردە سیستمەیلن ک یەێ سیستم کولی دروس کەن.
ئیمە ئێ بۆعد حاشیەنشینیە هە دێریمنەێ، حاشیەنشین ئەر بەشداری سیاسی و ئجتماعیێ وە بان بوو یەنێ ئاست ئاگاداریێ چگەسە بان، و یە زەمانێگە ک جامعەپەزیری داشتوو، و ئیمە دۊنیمن ک پرۆسەی جامعەپەزیری چ سیاسی و چ ئجتماعی ناقسە، و تا زەمانێ ئێ جامعەپەزیریە شکڵ نەگرێ، ئڕای نموونە یانە حزبێ شکڵ بگرێ ک دە نامێ بوون، ک ئەو هەست تەعەلۆقە وە دەس بێاێگ، کەم کەم هەمیەتیش دەن، بەشداریێانیش چووگە بان و ئوو شێوەیل ونداڵیە دە نام جامعە کەمەو دوو، وەختێ سەرپەرەس یەێ بنەماڵە ها نام حزبێ بنەماڵەێ هەم وەردێ هاوڕێەو دوون و ئێ یەێ‌دەسی و ئنسجامە شکڵ گرێ. یە خوەێ ڕشد فەرهەنگی بەێگەو بان و فرە دە خەسارەیل و ئنحرافەیل کەمەو کەێ.
– ناسنامە و هویەت لە ئێ ناوە چ ئاکامێگ ئڕاێ پێش تیەێ؟ ئڕای نموونە لەباوەتی زوانی دونیمن پەراویزنشینەیل مەیل وە قسیە کردن وە زوان ناوەند دێرن، یە چ دەسکەفتێگ تۊەنێ داشتوو لەباوەت فەرهەنگی؟
ـــ ئیمە لەباوەت هۆیەت یەێ تەعەلۆق دێریمن و یەێ تەعەهۆد، تەعەلۆق یەسە ک تەرەف ئڕای نموونە خوەێ وە خزڵ زانێ ئەر دەێ بپرسی لە کام تایفەی، ئیشێ خزڵێگم، ئەمان وەختێ قسیە کەێ کۆدەیل زوانی خوەێ وە کار نیەوەێگ، و فکر کەێ هاتێ ئەرزشم بێاێگە خوار، یە خاس نیە، جوراجووری فەرهەنگی دە جامعە بایەس بووگ، ناهەمگنی زوان دە کوومڵگە بایەد بووگەێ و بمینێگەێ، دە شانێ وە ئەو تەمامیەت مەکانیە هەم باوڕ داشتوو، یەنێ فکر واگەرایی نەکەێ ئەمان خوەێ هەم گومەو نەکەێگ و ئەو دیگ جووشان میلتینگ پووتە ک باوڕ دێرن دە نام جامعە‌شناسی ک وبر هەم ئۊشێ گاجار شەهر جوورێگە ک هەمە دێانە نامێ جوور دێگ جووشانێگە ک تاونێگانە نام خوەێ و کەێگەێ یەێ چشت یەێدەس و یەێ‌ڕەنگ، یە خاس نیە، دەسکەفتێ دووگە مەسخ هویەت، ڕیشە دە بەین بەێگ.
باسێ گرنگتر و بانتریش دە یە دێریمن ک سەرکار ئشارە کردی و ئەوە باس دوزوانیە، دەێرە هەرچێ بوو هەم گشتێ پەلەیل یەێ زوانن و هادەێ تەرەف بخوازێ وە کۆدەیل ئستاندارترێ دە زوان خوەێ ئستفادە بکەێگ، ئەمان ئیمە باس دوزوانگی دێریمن، تەرەف دێاێ وەرد زاڕوو خوەێ فارسی ئیشێ، یانێ زوان داڵگی خوەێ نەێگە لا، زوانێگە ک مەدرەسە و ڕەسانە یادێ دەێگ، چ هەوەجەێگە تو یادێ بێەی، نەسڵ سەرگەردانێ شکڵ دەن، پەیوەنێ وەرد زوان و فەرهەنگ خوەێ قەت کەن، پرستیژ دێرێ، پرستیژێ ها کام لا؟
زوان کوومەێگە دە نیشانەیل ئڕای پەیوەنی گردن. وەختێ زوانێ بێجگە زوان خوەت نایتە دەم زاڕوو خوەت سەر دەێ شێونی و چووگە شوون کۆدەیل جووراجوور فەرهەنگەیل ترەک ک ئەو ئانۆمیە دەێ دروس دووگ.
– پەیوەنی پڵان ئابووری (ئقتسادی) و ڕامیاری (سیاسی) دەوڵەت و حکوومەت وەگەرد ئێ پەدیدەی پەراوێزنشینیە چۊ دۊنین؟
ــ حاشیەنشینی دە بۆعد دەوڵەتی یەێ کار غەێر قانوونیە، ئەگەر هەم کارێ ئەنجام دەێ یەێ کار ئنسانیە، خوو تەرەف دروس ئیشێ شەهر دە یەک شێواننە و گەنەکاری فرەو دوو، تئۆری “پەنجرەیل ئشکێاگ” یە ئیشێ، ئنحراف دە جاێگ پێش دێاێ ک بێ دەر و پەیکەرە، یە هەم نیەخوازێ شەهر ئێجوورە بوو. ئەمان دەێرلە دوڵەت تیەنێ بیشێ م هیچ تەعەهۆدێگ دە باوەتێان نەێرم، ئەمان پرسش گرنگترێ ک پێش دێاێگ یەسە ک یە ئڕا حاشیەنشین بیە ئەسڵ، ئایا تو وەزیفەی خوەت ئەنجام دایتە؟
ئڕا شەهر خوەێ ول کردگە و هاتگەسە پەڕ ئێ شار خەریوە؟ نیشان دەێ ک تو دەورەلە وە دروسی کار نەکردیتە، تو وەزیفەتە کارێان تەئمین بکەیت، یە وەزیفەی دەوڵەتە، وەریفەتە شەرایت ئزدواج و مەسکەن فراهەم بکەیت، وەختێ تازە خوەتیش ئیشت ئزدواج گرنگه ئڕای هەر کەسێ.
ئەر حکوومەت باوڕێ یەسە ک ئزدواج گرنگە بایەد نیمێ دە بوودجەێ خەرج بکەێ ئڕای ئزدواج جەوانەیل چوون سیستم دەێرە دە بەین چووگ، ئڕای دەوام خوەت هەم ک بیە بایەد ئێ کارە بکەیت، دەێرە حکوومەت مەحکوومە، تاوانبارە، هیچ نەکردگە ئڕای مەردم، چ تەوەقۆعێ دێرێ! دەورەیشە ئارێ حاشیەنشین تاوانبارە چوون ک شێوەی شار خراو کردگە، یە دیالکتیکە و دولایەنە.
– وەڕای جنابت ئایا ڕێێگ هەس ئێ مەردمانە هەڵگەردن ئڕای وڵات خوەێان؟ ڕێکار چوەس؟ کەسێگ تۊەنێ کارێگ بکەێ لەێ باوەتە؟
ــ کەسێ ک هاتگە بۊەسە حاشیەنشین نە زەمین کشاوەرزی دێرێ نە چشتێ ک ئەڵگەردێەو. ئەگەر دەوڵەت بتیەنێ ئەورە ئابادەو بکەێ، کارزایی بکەێ دەورە، ک یەێ موهاجرەت چەواشە شکڵ بگرێ، زەمانێگە ک یەێ بانک زانیاری دەێان ئیجاد بکەێ، بزانێ دە کوو هاتنە. یەێ بڕ ئیشن یە یەێ ئارمان دۊر دە باوڕە و دە عەمەڵ نێاێگ، ئڕا نیەو! دوڵەت سەرچەوەیل فرەێگ ها ژێر دەسێ، سروەت و دارایی فرەێگ ها دەسێ، چجوورە ئن.جی.ئۆ ـەیل مەردمی وە دەس پەتیەو هاتنەسە ڕۊ کار و پەسای خزمەت ڕەسنن وە مەردم، دەفاتر تەسهیلگەری دە مەناتق حاشیەنشین دۊنی جوانەیلن ک وە دەس خالی هاتنە گیر و گرفتەیل مەردم ڕەسەد کەن چنە ناو بنەماڵەیل موشاورە دەنەێان، دەسمیەت ماڵی هەم ئڕاێان کووەو کەن.
دەوڵەت ک ئێ هەمگە خەزێنەی مەمڵکەتە ها دەسێ مەگەر دوو نەتیەنێ ئێ کارە بکەێ؟ ئەمان یەێ هەمیەتێ خوازێ. وەزیفەێ دەوڵەت دە بەین بردن فەقر و کەم‌دەسیە نە وەریفەی موئەسسەیل خۆسووسی، یانە وە مەیل خوەێان یەێ کار ئنسانی کەن، وەختێ ئۊشیم وە مەیل خوەێ، یەنێ یەێ کەس ترەک هەس ک وەزیفەێە ئەمان یان خوەێان دووس دێرن ئێ کارە کەن، تۊەنن دەسمیەت هەم نێەن، ئەمان دەوڵەت بایەد کار بکەێ وە ئاسانی تۊەنێ مۆدیریەتێان بکەێ، هەم تەرحەیل تەولیدی تۊەنێ بخەێگەو ڕێ، هەم دە مەسیر مۆهاجرەت چەواشە ک ئەڵگەردنە وڵات خوەێان؛ هەمیش نە، یانێ تیەنێ کووێان بکەێگە یەێ جی، ئسکانێان بەێگ؛ یەێ بڕ ئیشن نە یە خوەێ حاشیە نشینی فرەو کەێ، ئەر ئێ کارە بکەیم، بڕێ تر دێان دە جی یانە سەوز دوون.
خوو تو کۆنتروڵ بکە، مەبدەء ئاباد بکە، وەز کار و زنەیێان دروسەو بکە، یانیش ک دی هاتنە پەیوەنێان بێە وەگەرد بافت شەهری و هە ئێجوورە بافت فەرهەنگی شاریەو، نە جوور مەسکەن مهر، ک کەسەیلێ دە فەرهەنگەیل جووراجوور دەێان کووەو کردنە و فرە جار دونیمن خەسار ڕەسێ وەێان.
انتشار در هفته نامه صدای آزادی