ئەدەبیات و پێناسە / نووڕستن وە چۊنیەتی پەیوەندی پێناسە و ئەدەبیات لە ناوچەی کرماشان و ئیلام
مازیار نەزەربەیگی
صدای آزادی: ئەدەبیات ئازا لە هەر وڵاتێگ لەوای یەی جامەک تۊەنێد گشت ئەو چشتەیلە گ لە ناو یەی کوومەڵگا هەس وە وەردەنگ نیشان بەێدن .هەر لە ئەو سەردەمە گ مرۆڤ وەل ئەدەبیاتەو قسیەی خوەێ کردێیە تا ئێمڕوو گ ئەدەبیات بەش گەورایگ لە هاتچوو زەینی ئیمەس، تۊەنیم بەش فرەیگ لە هەڵکەفتەیل کوومەڵایەتی و دەرۊنی ئایەمەیل و تەنانەت گشت بۊنەوەرەیل یەی نیشتمانێگ وەل ئەدەبیاتا پەیوەندی بەیمن یا جی وە جی بکەیم.
سە ئەدەبیات تەنیا یەی واتە یا نۊسمان نییە، ئامیتە کردنێگە لە گشت هەڵکەفتەیل یەی کوومەڵگا، و هەر وە ئێ مدووەسە گ شیکاری ئەدەبیات هەر وڵاتێگ تۊەنێد سەرچەوەی دیاریێگ بوود ئەڕای فامستن شێوەی ژیان، شێوەی فکرەو کردن و نووڕگەێ گ ئایەمەیل ئەو وڵاتە وە خوەێان و وە دنیا داشتنە و دێرن گ تۊەنیم ناوێ بنەیم «پێناسە»، گ بزانیم پێناسە تەنیا پێشینە نییە، تەنیا گەپ باوگ و داڵگ ئیمە نییە، گەپ زوان و دڵنگ و نەتەوە و خاک و پارێزگای ئیمە نییە، بەڵکۆ گەپ گشت چشتە، هەرچێ گ بۊە، هەرچێ گ ئێمڕوو دیریم و هەرچێ گ توایم داشتۊمن، پێناسە گشت چشتە.
«ژاک دریدا» بێرەوەر فەرانسەوی لە باوەتی پێناسە لە مانای «جیاوازی هەرایهەری» کەڵک گرێد، ئەۊ ئۊشێد گ ئیمە تۊەنیم ئەو چشتە گ بۊمنە ئێسە نەۊمن و یەی پێناسەی هەرایهەریش ئەڕای خوەمان داشتۊمن، یانێ ئەگەر ئیمە لە ناو کوومەڵگا بۊمن، پێناسەی کوومەڵایەتی دیریم و نە پێناسەی تایبەتی، و ئەگەر تەنیا لە ناو پێشینەی خوەمان بژیەیم، ئیمە تەنیا بن‌ئاو یەی پێناسەی باوگ و باپیری بۊمنە.
وە ئێ مدووە دریدا باوەڕ دێرێد گ پێناسە هەیتاهەیت پەسای گۊەڕیەێد و ئیمە چشتێگ وە ناوناس یەی پێناسەی دیاری گ لە زۊەو دیاری بۊە نەیریم، بەڵکۆ ئیمە یەی کوومە تایبەتمەنی جیاواز دیریم گ لە دریژەی زەمان بوونە پێناسە، و ئێ پێناسە تۊەنێد لە پێشینەیش کەڵک گرتۊد، تۊەنێد لە کوومەڵگا کەڵک گرتۊد، ئەمان دۊاخر یە خوەمانیم گ بایەس وەپێ بڕەسیمن، سە پێناسە هەم یانێ ئیمە کییمن، هەم یانێ ئیمە لە کوو هاتیمنە، ئێسە هایمنە کوو و ئەڕای کوو توایم بچیم، یانێ ئەوڕەسین ئیمە لە دنیای گ لەتێ ژیەیم!
ئەڵبەت گ لە سەرەتا لە وەشیار «ئەدەبیات ئازا» کەڵک گرتم، بایەس بۊشم ئەدەبیات ئازا لە باوەڕ من یانێ ئەدەبیاتێ گ فلیترێگ لە نوای نییە، یا ئەگەر هەس وە مدوو دەسەڵاتدارەیل نییە. ئەگەر ئەدەبیات نائازا بوود، یا نەخوەش بوود، هەر وە ئەو هەنازە گ کەم کورتی دێرێد، نیەتۊەنێد ئەو جوو گ بایەس بوودنە سەرچەوەیگ ئەڕای ناسین یەی نیشتمان و ئەو تایبەتمەنی خوەیە لە ئێ باوەتە تا ئاست بانێگ لە کیس دەێد، یا تەنانەت تۊەنێد زێز وە ئەو کارکرد خوەێە پێش بچوودن. یانێ جیا لە یەگ نیەودنە پێناسەیگ ئەڕای یەی وڵاتێگ، تۊەنێد پێناسەێ ئەو وڵاتە بسڕێدەو، تەنانەت ئەگەر خود ئەو بەرهەمە وە تەنیا یەی شاهکار بوود.
ئێ پرووسە وە مدوو یەسە گ ئەدەبیات و کوومەڵگا وەل یەکا پەیوەندی فرە قۊلێگ دێرن، سە ئیمە تۊەنیم وە ئەدەبیات ئازا، پێناسەی یەی نیشتمانێگ دیاریەو بکەیم و وە ئەدەبیات نائازا، پێناسەی یەی نیشتمانێگ لەلێ بسێنیمنەو.
نموونەیل فرەیگ دیریم گ یانە ئێمڕوو لە نموونەیل فرە خاس ئەدەبیاتن ئەمان لە سەردەم خوەێان لە ناو چوارچوو ئەدەبیات نائازا جیەو گرتن، لەوای رۆمان ئۆلیس لە «جەیمز جۆیس» گ یەی شاهکارە ئەمان لە ناو کوومەڵگای خوەی جەریان سازی نەکردێیە و وە مدوو فیلترەیل پڕهازێ گ لە نوای بۊە ئافراندە بۊە و هێمانیش ئەڕای فرە کەس لە وەردەنگەیل نەناسیایە، ئەمان فرە کەس رۆمان بینەوایان «ویکتۆر هۆگۆ» خوەنینە، و ئێ رۆمانە هالە ناو بەش ئەدەبیات ئازا چۊن تۊەنستێیە وەل وەردەنگەو پەیوەندی بگرێد و کەلێ وە فیلترەگان نەود.
ئێسە توایم لە دریژەی گەپەیلمان بنووڕیمنە بەرهەمەیل ئەدەبی و نۊسەرەیل ناوچەی ئیلام و کرماشان و ئێکەش وە چەن پرسیار جواو بەیمن، یا لانکەم وە جواوێیان نزیکەو بۊمن تا لە بانان دریژە بەیمنە ئێ دیاڵێکتیکە.
١.پەیوەندی سێ پەل نۊسەر – بەرهەم – وەردەنگ وە چ پەرتخێگ رەسیە؟
٢.کام بەرهەم تۊەنستێیە خوەێ بڕەسنێدە ئەدەبیات ئازا تا بتۊەنێد جامەک بێ خەوش ترەکێگ ئەڕای دیاری کردن پێناسەی وڵات ئیمە (ئیلام و کرماشان وە ناوناس بەشێگ لە نەتەوەی کورد) بوودن؟
٣.زوان چەنێگ کارێگەری دێرێد لە بان ئەدەبیات ئازا؟
٤.لە ناوچەی ئیلام و کرماشان چ فیلترەیلێگ نوای ئەدەبیات ئازا گرتنە گ پەرتخێ بۊەسە کاڵەو بۊن پرووسەی رێداگرتن پێناسە؟
«ئایدەن چەمبڕز» نۊسەر بریتانیایی باوەڕ دێرێد گ ئەدەبیات بەشێگ لە پەیوەندی دان مرۆڤەیله. نۊسەر هەنای بەرهەمێگ نۊسێد هەر ئەوقەرە گ هەوەجە وە زەین خوەێ دێرێد، هەوەجە وە زەین وەردەنگیش دێرید، چۊن ئەدەبیات یەی بۊنەوەر سەربەخوەێ نییە.
ئەدەبیات لە زەین نۊسەر دەسەپێ بوود و لە ناو زەین وەردەنگ وە پەرتخ خوەێ رەسێد، سە هەر بەرهەمێگ یەی شێوەی پەیوندی دانە، هەم ئەڕای نۊسەر و هەم ئەڕای وەردەنگ. ئێ شێوە گ لە مکانیسمەیل کوومەڵایەتی کەڵک گرێد بوودنە سێ پەل سەرەکی، یەی پەلێ یەسە گ نۊسەر نووڕێدە وەردەنگ و ئەۊ لە بێز چەو گرێد و بەرهەم ئەدەبیەگەێ نۊسێد، پەل دوێم یەسە گ وەردەنگ نووڕێدە نۊسەر و بەرهەم ئەدەبیەگە خوەنێد، پەل سێیم گ تایبەت ئەدەبیات ئازاس، یەسە گ نۊسەر و وەردەنگ وەل یەکا بەرهەمەگە نۊسن و خوەنن. سه ئەگەر له رۊ ئێ تاریفه بنووڕیمنە بەرهەمەیل ئەدەبی ناوچەی ئیلام و کرماشان تۊەنیم بۊشیم چوار بەرە داشتیمنە.
لە بەرەی یەکم تەتیەیمنە یەی بڕ ئەدەبیات بێ ناو و نیشان یا هەر ئەو ئەدەبیات فوڵکلۆرە گ ئێ شێوە لە ئەدەبیاتە بێ خەوش‌ترین شێوەی ئەدەبی لە ناوچەی ئیلام و کرماشان لە سەردەم خوەێ بۊە، چۊن نۊسەر و وەردەنگێ یەکێگن، هەر ئەو مەردمە گ یانە سینە وە سینە جی وە جی کردنە، خوەیانیش بۊنەسە خاوەنێ و ئێ ئەدەبیاتە لە دەرۊنێیان چۊزە داس و خوەێانیش گووش تەکننە پێ.
هەنای ئێ ئەدەبیاتە لە باوەتی مانا شییەو کەیمن، رەسیمنەو گ جامەکێگ بێ خەوشە ئەڕای نیشان دان کوومەڵگا، دەرۊن ئایەمەگان، و ئەڕای نیشان دان پەیوەندیێ گ وەل بۊنەوەرەیل ترا داشتنە. ئەڵبەت یە وە مانای یە نییە گ دەسکەفت و بەرژەوەنی ئێ ئەدەبیاتە یەی بەرهات نووخواز بۊە و ئەڕای ئێمڕوویش لێواسە سە بایەس دریژە داشتوود! دیاریە گ لێوا نەۊە و نییە، ئەمان هەنای ئەڕای نموونە نووڕیمنە شێوەی لاوە لاوە کردن داڵگەیل، دیاری دەێد گ نووڕگەی نێرسالارانە چۊنە، کوڕ چ بەشێگ لە ژیان کوومەڵایەتی دێرێد، دۊەت چ بەشێگ؛ و یە یانێ یەی جامەک بێ خەوش، جامەکێ گ دروو نێیاس، جامەکێ گ گشت چشت وەتسەو، تەنانەت ئەگەر وە دڵمان نەود!
ئەمان لە بەرەی دوێم، تەتیەیمنە یەی بڕ لە بەرهەمەیلێ گ ناو و نیشان دێرن، لەوای خورشید و خەرامان، دیوان شاکە و خان مەسۊر، دیوان یەعقووب مایەشتی، دیوان غۆڵام رەزا خان ئەرکەوازی و چەن بەرهەم ترەک، گ ئێ بەرهەمەیلە وە مدوو فیلترەیلێ گ داشتیمنە، ئەو جوور گ بایەس وە دەس وەردەنگ خوەیان نەڕەسینە.
لە سەردەم خوەێان گ وەردەنگ فرە کەمێگ داشتنە، چۊن دەسەڵات بڵاو بۊن نێیاشتنە، و یانە دی ئەدەبیات سینە وە سینە نەۊنە، یانە هەوەجە وە یە داشتنە گ بڵاو بوون و دۊز وەردەنگ هەر ئەو چشتە گ وەتیاس بخوەنن یا بشنەون، و چۊن ئێ ئەدەبیاتە جیا لە وەردەنگ بۊە، تەنیا دەسەڵات و زەین نۊسەر یا شاعێر لە پشتێیان بۊە، سە لە بەش پەیوەندی دان وە پەرتخ خوەیان نەڕەسینە و تۊەنیم بۊشیم یانە چنە بەش ئەدەبیات نەخوەش) لێرە لەنوو ئۊشم گ ئەدەبیات نەخوەش یا نائازا وە مانای گەن نییە، وە مانای یەسە گ تەتیاسە فیلترەگانەو و ئەو پەیوەندیە گ وەل وەردەنگا بایەس داشتوود وە پەرتخ خوەی نەڕەسیە)
. ئەمان لە سەردەم ئیمە چەنان لە ئێ بەرهەمەیلە پەسای وەرە وەرە لەنوو لە بانێیان کار بوود، فەرهاد عزەتی زادە و مەسعوود قەنبەری پەسای لە بان کتاوەیل ئەڵماس خان کەنۊڵەیی کار کەن؛ وە تێکووشین زاهر سارایی، دیوان غۆڵام رەزا خان ئەرکەوازی وە دەس وەردەنگ ئەدەبیات رەسیە و هەر ئێ جوور عەلیڕەزا خانی و محەمەدعەلی قاسمی لە بان دیوان شاکە و خان مەسۊر کار کردنە و پەسای وەرە وەرە وە دەس وەردەنگ رەسن گ ئەڵبەت چۊن لە لایەن زەمانی کەفتنەسە دۊا، دی نیەتۊەنن وە ئەو پەرتخە گ بایەس بڕەسن.
سە لێرە رەسیمنەو گ دەسەڵات و فیلترەیلێ گ دێرێد چۊ تۊەنێد وە ئەدەبیاتێ گ تۊەنستیاد پڕ هاز و ئازا بوود خسار بڕەسنێد، یانێ ئەگەر زوان کوردی لە ئێ چەن سەدەی وەرینە یەی پشتوانەێ پڕهاز لە لایەن دەسڵاتدارەیل بێیاشتاد ئێ بەرهەمەیلە خاستر بڵاو بۊن، سه لە زەمان خوەیان وە وەردەنگ رەسین و ئەو پەیوەندی‌دانە گ بایەس داشتوون، دینەو، فرەتر شیکاری لە سەرێیان کریاد و ئیمە تۊەنستیم خاوەن یەی رێداگرتن ئەدەبی فرە قۊلێگ بۊمن گ بتۊەنێد خوەێ وەل رێداگرتنەیل ئەدەبی ترەکەو هەڵسەنگنێ، ئەمان وە مدوو یەگ ئەو رشتەیل پەیوەندی‌دەر ناوێن نۊسەر و وەردەنگە کەم بۊە و مکانیسم کوومەڵایەتی درسێگ نێیاشتیمنە، ئەدەبیات ئازاێگ سەر و شكڵ نەگرتێیە.
بەرەی سێیم، یەی بەرەی ناوێنە، یەی بەرەی پەشێو گ کوتگێ وەرەو زوان فارسی چێیە و کوتگێ وەرەو زوان کوردی. بەرەیگە گ دۊز نیەزانێد ها شوون چوە، خسارناسیان بنەڕەتی نییە، هانە بان تووژ یەکم لە گیچەڵەگان، لە یەی لاوە زوان فارسی دۊنن، لە یەی لاوە دۊزەمەیل رامیاری، لە یەی لاوە ئەڕای ناسیوناڵیسم ئێرانی تێکووشن و لە یەی لاوە توان گ رزگار بوون، لە یەی لاوە هەست نۆستاڵژیکێگ وە نەتەوەی خوەیان دێرن و لە یەی لاوە هانە شوون دنیای نووخواز، لە یەی لاوە پەل ئائین کوتن و لە یەی لاوە توان لە ژێر دەسڵات ئائین نەون. بنیەێ ئێ بەرە هەر له سەردەم قاجار و پەهلەوی نریەێدەو و لە ناو جمهووری ئسڵامی دریژه دۊنێدەو.
کەسەیلێگ لەوای ئەبۆڵقاسم لاهووتی، میرزا خوسرەوی، میرزا خودادادەی دینەوەری، عەباسی ئارام، شامی کرماشانی، پەرتەو کرماشانی، عەلی ئەشرەف دەرویشیان، عەلی محەمەد ئەفقانی، هشمەت مەنسووری، لاری کرماشانی، مۆعینی کرماشانی و چەن کەس ترەک لە ناو ئێ بەشە جییەو گرن. ئێ بەشە یەی بەش ناوێنە گ خوەێ بوودە دو بەشەو، یەی بەش لە شوون گەپەیل ناسیوناڵیسم ئێرانی چوود.
یەی بەش تر هەڵگەردیەێدەو وە نووڕستنێگ نۆستاڵژیک وە نەتەوە و زوان کوردی گ لە دریژەی زەمان و لە بەرەی چوارم ئێ دو بەشە لە یەک جیاوە بوودن و هەرکامێیان ئەڕای خوەیان یەی پەل درس کەن، پەل یەکم وەرە وەرە وە نەتەوە و زوان کوردی نزیکەو بوون، و پەل دوێم وەرە وەرە وە زوان فارسی و هەست ناسیوناڵیسمی ئێرانی رەسن و فکر کەن گ ئێ هەستە یانێ ئەدەبیات و مێژوو فارسی و هەر چشتێگ جیا لەوە تۊەنێد وە ئێ هەستە خسار بڕەسنێد.
ئێ بەرە دۊز لە ژێر دەسەڵات رامیاری سەردەم خوەێان بۊنە و وە ئێ مدووە هەم نیەتۊەنیم وەپێیان بۊشیم ئەدەبیات ئازا، چۊن هەرکامێیان لە پشت فیلترەیل و نووڕگەیل رامیاری سەردەم خوەیان وسانەسەو. ئەڵبەت لە لایەن مانایی تۊەنیم فرە چشتەیل لەلێیان بڕەسیمنەو، ئەمان لە لایەن ئستراکچر ئەدەبی نە، هەر ئەو ئستراکچر کڵاسیکە دۊنیم، یا ئستراکچر رئاڵیسم وشک و رۊت رووسی گ فرە کارێگەری ناسە بان نۊسەرەیل ئێ بەرە وە تایبەت لە کرماشان.
یەک تر له مدووەیل، پڕهاز بۊن جمشت کارگەری له کرماشان بۊه، چالاکەیل و نۊسەرەیل وە مدوو هەژاری و نابەرایبەری، فرەتر هەمیەت دانەسە وەز ئابووری، سه شێوەی رئاڵیسم رووسی و کوومەڵایەتی هەڵوێژاننە. ئەمان لە لایەن پێناسە ئەوقەرە پەشێو هەن گ تۊەنیم بۊشیم زۆرم بەرهەمەگان وەل کوومەڵگای خوەیان هاتچوو زەینی و زوانی نێیاشتنە) ئەوقەرە گ زوان مەردم وەل زوان نۊسان و زوان دەربار جیاواز بۊە( و تازە ئێسە پەسای وەرە وەرە خوەنیەن و هاتێ دو سێ دەهە فرەتر نەود گ ناوێیان کەفتسە هۊر وەردەنگ، و یە وە مدوو پێشهات بەرەی چوارم بۊە، گ تۊەنستێیە لە دو پەل سەرەکی بەرەی سێیم، مل راسەو بکەێد و خوەێ نیشان بەێد.
سە لە بەرەی سێیمیش ئیمە پەیوەندی نۊسەر و وەردەنگ وە شێوەی فرە پڕ هازێگ نیەۊنیم، ئەمان لە بەرەی دوێم یەی گام ها نواتر و تۊەنستنە تا ئاستێگ یەی رێداگرتن ئەدەبی بخەنەو رێ و خوەێان لە ناو بەرەی چوارم نیشان بێیەن.
بەرەی چوارم گ نزیک چل ساڵە چالاکەیل و نۊسەرەیل ئەڕای تێکووشینە، بەرەێگە گ نۊسەر لە تێ نەخش سەرەکی دێرێد، بەرەی گ نۊسەر تواێد زێز وە ئەو گەپەیلە گ لە ناو کوومەڵگا دۊنیم، بەرهەم بنۊسێد.
کەسەیلێ لەوای ئسماعیل زەرعی، بهرووز یاسمی، سەعید عبادەتیان، کەیوومەرس عەباسی قەسری، پەرویز بەنەفشی، محەمەد عەلی سۆڵتانی، زاهر سارایی، مەنسوور یاقووتی، ئاکۆ جەلیلیان، عەتا مەنسووری، هووشەنگ رەشیدی، جەلیل ئاهەنگەرنژاد، فەرهاد عزەتی زادە، عەلی سەهامی، عەلی ئوڵفەتی، رەزا مەوزوونی، ئەمین شیرزادی، سیامەک نەجەفی، ئەلامۆراد جەباریان، ئێران عەلیکەرەمی، فەرهاد گووران، کامران رەحیمی، فەریاد شیری، مەسعوود قەنبەری، جەلیل سەفەربەیگی، حەبیبۆلا بەخشوودە، مەریەم ئەمینی، محەمەد پەروەر، قاسم ئەرژەنگ، محەمەد ئاشنا، کەیوومەرس بەڵەدە، عەلیڕەزا خانی، پەرهام وەیسی، عەلی حاتەمی، شێردڵ ئێڵپووڕ، نەسرین شەفیعی، مۆحسن ئەمینی، رێوار رەحیمی نژاد، رەزا جەمشیدی، ناهید محەمەدی، بیژەن ئەرژەن، عەلیڕەزا جەلیلیان، فەرهاد جەهانبەیگی، عەلی ئەکبەر عەلیزادە، کەیوومەرس رەزایی، سۆمەیە فەڵاحی، محەمەد مۆرادی نساری، فردەوس هاشمی، مۆحمەدجەواد مێهرجو، ئەفشین غوڵامی، ساڵار شیرزادی، پەریسا جەعفەری مێهر، مەیسەم خۆڕانی، ئازاد ئقباڵی، هۆمایوون عەباسی، گڵاوێژ ئەحمەدی، مۆراد دهبانی، شەهریار رۆستەمی، ژیار جەهانفەرد، نەسرین باباخانی، بابەک دەوڵەتی، مۆعین شاهوەیسی، نووشین حاتەمی، ئمێد زاهری، سارۆ خوسرەوی، ئەحمەد بەساتی، سۆمەیە مهری، جەواد شەریفی، سادق سامەڕەیی، فەرهاد شاهمۆرادیان، کاوە خوسرەوەی، سۆمەیە سەفەری، ئێهسان نەجەفی، زەهرا ئمێدی، محەمەدجەواد جەلیلیان، فەرزاد سەفەرە، فواد مۆزەفەری، مۆحسن مەڵەکی، ژاکان باران، پدرام ئەسەدی، مادی خانەبەیگی، مهدی شەریفی، عەلیڕەزا یەعقووبی، فاتمە سەیدی، ئەمین رەشیدی، ئمێد کەڵهوڕ، جەمیل مۆرادی، ئەکبەر رەزایی، سەعید خوسرەوئابادی، مەسعوود فەلاحی، مەهوەش سڵێمانپووڕ، توورج ئه‌سپه‌ری، جەلیل ئلیاسی، ئەشکان ناسری، عەلی ئەکرەم خوسرەوی، ئلهام وەفرین، نەسرین باوەندپووڕ، ئێهسان نیک پەی، حوسەین شەکەربەیگی، ئاکۆ حوسەین پووڕ، مۆستەفا بەیگی و فرە کەسەیل ترەک لە تووێ نەخش داشتنە و دێرن.
ئەڵبەت هەر ئەو جوورە گ وەتم ئێ بەرە خوەێ بۊەسە دو پەلەو و ئێ بەش چوارمە هێمان ئەو جوور گ بایەس خوەێ لە بەرەی سێیم جیاوە نەکردێیە و هێمان فرە لە نۊسەرەیل هەر ئەو پەشێو بۊنە دێرن و هێمان هەر وەل ئەو گیچەڵەیلە پەسای کار ئەدەبی کەن.
ئەمان لە لایەن ئێستراکچر تۊەنستنە یەی گام وەرەو نوا هەڵگرن و لە لایەن پێناسە تۊەنستنە جیا لە ئەو چشتە گ هەس، لە ئەو چشتە گ بۊە و بایەس بوود قسیە بکەن و گەپ بێیەن و ئێ گەپ‌دانە وە وەردەنگ خوەێان بڕەسنن، یانێ وەرەو مانای جیاوازی گ ژاک دریدا لەلێ گەپ داس چێنە، هەرسەی نووڕگەێان تۊەنێد لە بڕێگ هەڵکەفت زێز وە یەکیش بوود چۊن هانە ناو دو پەل جیا لە یەک. ئەمان جوانترەگان تۊەنستنه وە دەسمیەت نەسڵ وەرجه خوەێان و هەمیش ئازمان نووێ گ دینەسەو خاستر له باوەتی پەیوەندی دان ئەدەبیات وەل پێناسەوە پێش بچن.
نموونە کار:
ئەمان ئەڕای یەگ بتۊەنیم وە شێوەی جیا لە یەک بنووڕیمنە ئێ بەرەیلە، خاستر یەسە چەوێگ باریمنە مل نموونەیل ئەدەبی گ لە ئێ چوار بەرە هەڵکەفتێیە تا بزانیم گ لە هەر بەرە تەتیەیمنە چ شێوەیگ لە پێناسە.
لە بەرەی یەکم ئیمە تۊەنیم بنووڕیمنە ئێ نموونەیلە:
وێنەی بەرەفتاو رۊ له خوەرم كەن/ كاكەم بەنه پیم، شار وەدەرم كەن
ھای و ھووی نیەزانم/ سفره له دەر خەزیانم/ دەرد برا بۊچگ له گیانم/ برای گەورا مێوانم
ئۊشم له خوسەد بام وەو راوەنەو/دەمەگەد بخوەم وه بوونەی قەنەو
ئەگەر بەید وه پیم ماچ له ناو دەم/ رووژێگ سەد كەڕەت قەزات خەم له خوەم / قەزات خەم له خوەم رووژێگ چوار جاره/سب و نیمەڕوو ئەسر و ئێواره
ئەگەر بەیدە پیم ماچێگ وه رازی/ له جی براگەد چمه سەربازی
ئەو سییەماره خوەمی گەسیایه/ له ناو سینەگەد ھەڵقه بەسیایه
ئێواره دیمەد قالی تەكانی/ قالی تووز نێیاشت، چەو لیم قرپانی
بەو تا بكەیمن دووسیمان لەنوو/ تو دار نارنج، من دار لیموو
بیلا بادەو خوار قوڵنگەی تاك و لوور / تاگەر بكەنێ قەور وجاخ كوور
بیلا قەورەگەم یه كازمەین بوو/ یه رێ تەوافچی ئمام حسەین بوو
داڵگ وه فدای دووشی لای راند/ كراس قورشدی له سەر شاند
رووڵه ت كەس رووسەم رەنگم بۊد/ قڵای ئاو له ناو رووژ تەنگم بۊد
هەر ئەو جوورە گ دۊنیم یە بەش فرە بۊچگێگ لە ئەدەبیات فوڵکلۆر لە ناوچەی ئیلام و کرماشانە گ ئەڵبەت تۊەنێد لە لایەن ئستراکچر و مانا نۊنەر ئەودۊایشێ بوودن چۊن هانە ناو یەی هێڵ. ئەدەبیات فوڵکلۆر لە ناوچەی ئیلام و کرماشان پێشینەی فرە بانێگ دێرێد و لە ناو گشت یەکەو گرتنەیل، چ ئەڕای خوەشی و چ ئەڕای ئەزا لەلێیان کەڵک گرتنە و ئێجوور تۊەنیم بۊشیم گ لە هەر جی چەنان مرۆڤ کورد کووەو بۊنە ئێ ئەدەبیاتە لە ناوێن ئەوان جی وە جی بۊە.
ئستراکچر ئەدەبیات فوڵکلۆر واگرایی نەێرێدن، ئەمان لە لایەن فۆرم گاجار وەل یەکا جیاوازن، گاجار ریتم تنەو بوود، گاجار شیوەی کەڵک گرتن لە قافیە گۊەڕیەێد. لە لایەن سمانتیکیش سێ سووژەی سەرەکی دۊنیم، یەکێگ ئەڤینداری بۊە گ تۊەنیم بۊشیم زۆرم ئەدەبیات ئیمە هالە بان هێل ئەڤینداری و یە تایبەت وە رووژهەڵات ناوێنیش هەس، چفت و بەسەیل بنەماڵە و کوومەڵگا لە ئێ خاڵە لە دنیا جوورێگ بۊە گ ئەڤین یا دووس داشتن یەی دۊەت یا تەنانەت یەی کوڕ تابۆ بۊە و ئەدەبیات یانێ رۊ کردن هەر ئێ تابۆەیلە و کارێ یەسە.
ئەڵبەت دووس داشتن کوڕ ئەڕای دۊەت دی لە تابۆ یەی پەل ئەولاتر بۊە! و دیاریە تەنانەت ئەدەبیاتیش لە ئەو سەردەمە زات یە نەکردێیە وەرەو ئێ گەپە پێش بچوودن و ئەڵبەت گ چشتێگ وە ناو ئەدەبیات پڕهاز ژن، یا ئەدەبیاتێ گ ژن لە تێ ئۆبژە نەود نێیاشتیمنە، و فرەتر دۊنیم گ دۊەت لە نەخش ئەڤین یا یەی ئۆبژە لە ناو ئەدەبیات هاتێیە. ئەڵبەت گ کوڕ وە مدووەیل کوومەڵایەتی وە تایبەت گەپ ئابووری گ لە ئەو سەردەمە بۊە، فرەتر وە کار هاتێیە، وە ئێ مدووە سووژگی فرەتر لە لایەن کوڕ و لە نووڕگەی کوڕ وە دنیا نووڕستێیە، و ئەگەر بنەماڵێگ کوڕ نێیاشتنە، وجاخ کوور بۊنە.
دوێمین سووژە، جەنگ بۊە، جەنگ یا شەڕ کردنیش هەم لەنوو تایبەت وە گشت رووژهەڵات ناوێنە گ ناوچەی ئیلام و کرماشانیش لەلێ بێ بەش نەۊنە، لێرە هەم دۊنیم گ لەنوو یە کوڕە گ هالە بێز چەو، کوڕە گ چوودە جەنگ و ژن لە کەسایەتی داڵگ یا دۊەت یا هاوژین بایەس چەوەڕێ بوود، بایەس خەمین بوود و بنووڕێ گ پیاگە چوە کەێد و لە رۊ کارەیل ئەۊ، کار خوەێ پێش بوەێد، ئەڵبەت گ بەشێگ لە جەنگ، گەپەیل رامیاریە و بەشێگیش گەپەیل ئائینی.
سێیمین سووژە، ژینگەس، مرۆڤ کورد فرەتر لە مرۆڤەیل ترەک لە رووژهەڵات ناوێن هەزەو ژینگەس و تۊەنیم بۊشیم ئەدەبیات کوردی لە رووژهەڵات ناوێن ئاست فرەترێگ لە ژینگەدووسی دێرێد گ ئەڵبەت یە دریژە پەیا کردێیە و ئێمڕوویش هەر یە دۊنیم و مدوو سەرەکی یەسە گ مرۆڤ کورد وەل ژینگە یا ئەو جیە گ لە تێ ژیانە تەنیا یەی پەیوەندی مکانیکی نێیاشتێیە، بەڵکۆ پەیوەند ئۆرگانیک بۊە و مرۆڤ کورد و ژینگه وەل یەکا ئامیتە بۊنە.
مدوو یەگ ژینگه‌دووسی ئەقەرە لە ناو ئەدەبیات ئیمە زاقە یەسە گ ئیمە هەمیشە مەعلوول سێ چشت بۊمنە، جەنگ، ژینگە و جۆقرافیا، وە ئێ مدووە ئەدەبیات ئیمە فرەتر هەزەو تایبەتمەنیەیل ئەدەبیات سەردەم راسانه، یانێ نووڕستن وە راسیەت دنیا، نووڕستن وە هەژاری و گیچەڵەیل، ژینگەپارێزی وە مدوو هەوەجە داشتن وەپێ، دیاری بۊن جەور و دۊزەمە لە دریژەی ژیانمان، هەزەو بنەماڵە بۊن، نیشان دان بڕێگ لە شووڕشەیل کوومەڵایەتی، رۊەڕۊ کردن کەسایەتیەیل ژن و پیا و ئەڵبەت ژێردەس بۊن ژن.
ئەدەبیات فوڵکلۆر وەل پێناسەی مرۆڤ سەردەم خوەێ پەیوەندی قۊلێگ داشتێیە، هەنای نووڕیمنە مانای ئێ بەشە لە ئەدەبیات ناوچەی کرماشان و ئیلام، دۊنیم گ ئێ پێناسە فرەتر لە یەگ وەرەو جیاوازبۊن بچوود، هەزەو یەی جوو مەننە، یە یانێ ئێ شێوە لە ئەدەبیاتە کارێگ وەل زەین وەردەنگا کەێد گ ئەو وەردەنگە وە جی یەگ بچوودە شوون یەی پێناسەی نوو ئەڕای خوەێ.
هەر ئێ پێناسەی گورجە گ هالە وەر دەسێ بکەێدە وەر، و یە لە نووڕگەی کەسەیلێ لەوای هگڵ، فرەتر یەی دوون یا قاڵبە نە پێناسە، چۊن زایشی نییە، پووششیە، یەی قەفەسە گ ئیمە چیمنە ناوێ و چۊن هێمەنە، ئیمە لەتێ هەست خاسێگ دیریم و خوەشمان نیەتێد ئێ هێمەنایەتیە لە کیس بەیمن. وە مدوو یە ئیمە هەمیشە لە گشت چشت یەی هەست نۆستاڵژیک لە ناو زەین خوەمان دیریم، هەر لەوای ئەو چشتە گ تارکۆفسکی لە ناو فیلم نۆستاڵژیا وە ئیمە نیشان دەێد، ژانژوو مرۆڤێ گ قەفەسەگەێ شکیاس و هێمەنایەتی خوەێ لە کیس داس، سە لەنوو دو دەسی چلکێدە پێیەو تەنانەت ئەگەر لە ناوێ لە ورسێ گیانێ دەرچوود.
لە بەرەی دوێم تۊەنیم بنووڕیمنە ئێ نموونەیلە:
پەژارەی یاران دڵتەنگم کەردەن/ خاترەی دووسان هووش وەلیم بەردەن/ کووچ کەردەن یەک یەک یاران باوەفا/ خەریوو مەنمە، بێکەس و تەنیا/ ئاخر تا وە کەی ، من کز بنیشم / وە داخ یاران ، حەسرەت بکیشم / ترسم لە دۊرید، چاوەیلم کوور بوو / بایدە سەر وەختم ، وەڵێ دی دێر بوو… (دیوان ئەرکەوازی)
شوورێ وه سەرم کەوتێە(کەفتێه) له‌و مستی چاوه / له‌و جێگه نیه‌نیشم، مەگەر ئەو جێگه شراوه/ ئهو زڵف و روخ دڵبره یا لەیل و نەهاره؟/ یا هەوره ڕەشێ پەرده وەشێ بانێ هەتاوه/ رخسار تو وه مانگ و دو زڵفت وەکوو عەقرەوه / هەر چەن قەمەر دەر عەقرەوه رازیم به قەزاوه/ سووزی دڵمه باعث تاو و کلی گریان / مەعلوومه که ئاگر سەبەبی جووششی ئاوه/ ئەی دڵ گۆزەری ک وه کەمەرتاشی فەرهاد / بین ناڵە کەی ئێژنه له‌و دڵ کاوه/ زاهد وه خودا غەیر خەم و ئەبرووی دڵدار/ مەیلم نه وه مەزگت نه وه دەیر و نه کتاوه/ زڵفت و روخت وه چه پریشان و وە لاوه/ سەبره و وه دلی شیفته یه‌ی جاره ڕژاوه/ چاوان نگارم وه سپاه مژه ماچوون (ئۊشن) / ئەی لەشکەر خۊن‌رێژ ئەمه وەخت چەپاوه/ دڵبەر له خەمت، سەید بیچاره سەر شه‌و/ خۊنڕێژێ وه له‌ی چاوه هەتا صبح دماوه… (دیوان سەید یەعقووب مایەشتی)
له‌یل وینه‌ی له‌یلی باوان له ئاوا/ دڵ وینه‌ی مەجنوون لیسک خوه‌ر ئاوا/ شاکه نگا که له دڵ چه دۊنی/ خانه مهر سه‌راو ده‌ریاچه‌ی خۊنی/ ههر وه ئهو که‌سه که‌س وینه‌ی نییه/ من تا نه‌یمه‌سه‌ی ئاگر لێم چییه/ کوشته‌ی باڵاگه‌ی هزار هزاره/ له تاڵ زۆڵفێ سه‌د گرفتاره/ میوه‌ی ڕه‌نگای ڕه‌نگ باخێ وه باره/ له شاخ و به‌رگێ دڵم وه داره/ دڵداری وێمه چاره‌م ناچاره/ له ناچاری وێم به‌ختم په‌ژاره…
یا: وههار وهو خهێمهێ رهنگارهنگهوه / هه ر مهلێ سازێ گرت وه چهنگهوه / وههار هاتگه چۊ حاکم نوو / سیا درهختان کرد وه سهوزه چوو/ بڵبڵ له چهمهن کهو له نساران / ئهو یهک مهچڕن رهوزهێ وههاران / رەنگ رهنگ مهگرهوسێ ههر سوو له کاوان / وێنهێ عهرووسێ به یوو له باوان / شاکه سەرتیەتان وه خەێمەێ گوڵ بوو / تڵسم تووفان زهلان باتڵ بوو… (دیوان شاکە و خان مەسۊر(
یانەیش نموونەیلێگ لە بەرەی دوێم ئەدەبیات لە ناوچەی ئیمەس گ لە لایەن ئستراکچر و مانا جیاوازی فرەیگ وەل ئەدەبیات فوڵکلۆر نەێرن، هەم هەر ئەو سێ بەش ئەڤینداری، جەنگ و ژینگەدووسی لە ناو ئێ شێعرەیلە دۊنیمن. ئەڵبەت جیاوازیەیلێگیش هەس، لێرە ئیمە وەل دنیای زەینی ئەو نۊسەر یا شاعێریشە ئاشناوە بۊمن و تۊەنستنە دنیای زەینی خوەیان بارنە ناو ئەدەبیات.
ئەمان وە مدوو یەگ دەسەڵاتێگ لە پشت ئێ ئەدەبیاتە نەۊە، نەتۊەنستێیە ئەو جوور گ بایەس وە وەردەنگ خوەێ بڕەسێد و رێداگرێد، و ئێ نۊسەرەیل و شاعێرەیله ئەو جوور گ بایەس یەکەوگرتنێگ نێاشتنه گ بتوان ناوەندێگ ئەڕای خوەێان له ئێ ناوچە بنەنەو و هەرکە لە یەی شوونێگ ئەڕای خوەێ شێعر وەتێیە و هاتێ بەرهەمەیلێگ بوون گ هێمان وە دەسمان نەڕەسینە.
سە دی رێداگرتن ئەدەبی پێش ناتێیە، تەنیا تۊەنیم بۊشیم گ زۆرم لە ئەدەبیات فوڵکلۆر کەڵک گرتنە و ئەو هێڵە گ لە بانێ هاتچوو ئەدەبی کردنە، هەر ئەو هێڵ ئەدەبیات فوڵکلۆرەسه. لە ئێ بەرە هێمان پێناسەی زوانی یەی چشت نادیار و گومەشوون نییە، ئەمان لە لایەن زوانی دۊنیم گ زوان عەرەوی و فارسی لە بڕێگ لە شێعرەیل کارێگەری خوەێ ناس و وشەیل عەرەوی-فارسی فرەیگ لە ناو ئێ شێعرەیلە دۊنیم، وە تایبەت لە ناو بەرهەمەیل ئەڵماس خان کەنۊلەیی گ ئەڵبەت وە مدوو هامشوو ئێ نۊسەرەیلە وەل دەربار شاگان بۊە، و سوادێ گ داشتنە هەم لە رێ زوان فارسی و عەرەوی وە ئەوڕێ چێیە و چشتێگ وە ناوناس یای گرتن وە زوان کوردی نەۊە.
وە مدوو یە زوان زەینی و هەمیش زوانێ گ یای گرتنە وەل یەکا ئامیتە بۊە، ئەڵبەت گ ئەدەبیات فارسی و عەرەویش کارێگەری خوەیان وە مدوو دەسەڵاتێ گ داشتنە نانە ئەمان هێمان ئەو پەشێو بۊنە گ لە بەرەی سێیم تەتیەیمنە پێیا لە ئێ بەرە نیەۊنیمن، تەنانەت هەر ئەو گەپەیل ئەڤینداری و جەنگە و خەوەرێگ لە رامیاری و هەست ناسیوناڵیستی نییە.
سە لە ئێ بەرە پێناسە وەل ئەدەبیات فوڵکلۆر جیاوازە، لێرە دۊنیم گ مرۆڤ پەسای فکرەو کەێد و دنیای زەینی خوەێ پەسای تیەرێدە ناو ئەدەبیات تا وە وەردەنگ بڕەسێد، ئەمان چۊن ئێ کانتکست پێناسە وە درسی سەر و شكڵ نەگرتێیە، نەتۊەنستێیە لە ناو کوومەڵگا رێداگرێد و تۊەنیم بۊشیم لە شوونەگەێ خوەی هاوار بێ دەنگێگ داشتێیە. ئەگەر ئێ ئەدەبیاتە وە شێوەی درس و لە زەمان خوەێ بڕەسیاتادە وەردەنگ ئەدەبیات کوردی، هاتێ ئێمڕوو ئیمەیش لەوای رووسیە یا فەرانسە خاوەن ئەدەبیات و هۆنەر پڕهازێگ بۊاتایم، ئەمان لێوا نەۊە تا ئەزرەتێ هێمان لە بان دەڵمان قورس بوود.
لە بەرەی سێیم تۊەنیم بنووڕیمنە ئێ نموونەیلە:
لە ئێ بەرە دی تەتیەیمنە نموونەیل جیاواز و فرەیگ، گ بەشێگ لەلێ بوودنە ئەدەبیات فارسی گ وە شێوەی چیرووک کوڵ و رۆمان ئەوڕێ چێنە. نموونەیلێگ لەوای«سال های ابری»، «آبشوران » ،» فصل نان» و «از این ولایت» لە پێنۊس عەلی ئەشرەف دەرویشیان گ پیەک خوەێ لە بەرەی دوێم جیاوە کردێیە، ئەدەبیاتێ گ هەزەو رئاڵیسمە و تواێد لە چشتەیل تازەیگ گەپ بەێدن، چشتەیلێ گ وەردەنگ سەردەم خوەی وەلێیا ژیاس.
ئەمان وە چۊنیەتی ئێ هەڵکەفتەیلە فکرەو نەکردێیە، هەر ئەو جوورە گ «ئمیل زۆلا» نۊسەر فەرانسەوی ئۊشێد، ئەڕای یەگ یەی نۊسەر بناسیم و بزانیم کارێ چۊنە وە تایبەت لە باوەتی ئەدەبیات، خاستر یەسە وە جی یەگ بنووڕیمنە هاز خیاڵوەنی ئەو بەرهەمێیە، بنووڕیمنە هاز واقع بینی ئەو نۊسەرە و یە تۊەنێد تاریف درسترێگ ئەڕای ئیمە داشتوودن، یانێ لێوا بایەس بنووڕیم، نۊسەرێگ وە سەرکەفتن فرەترێگ رەسێد گ بتۊەنێد ئیماژ نزیک‌ترێگ لە وەردەنگ و کوومەڵگاێ گ لە تێ ژیەیم ریک و پیک بکەێد نە ئەو چشتە گ دۊرە، ئەو چشتە گ دۊرە یەی ئازمان نادیارە و هاتێ هۊچ وەخت جیەگای خوەی نەۊنێدەو.
وە ئێ مدووە بەرهەمەیل عەلی ئەشرەف دەرویشیان فرەتر لە بەرەهەمەیل سەردەم خوەێ وە وەردەنگ رەسی و تۊەنیم بۊشیم لە ئێ باوەتە سەرکەفتێە و تەنیا گیچەڵ یە بۊە گ لە هاز زوان کوردی کەڵک نەگرتێیە و لە ئێ رێیە ئەو جوور گ بایەس نەکووشیە و رێ هاسانەگە دیەسەو.
ئەڵبەت لە ئێ بەرە هێمان زوان کوردی گرنگە، ئەمان تەنیا لە ناو شێعرە گ تێد و هەم لەنوو هەر ئەو ئستراکچر و مانایل ئەدەبیات فوڵکلۆرە وە خوەێان گرن:
كه‌م بۊش بچم ديره ، له‌ی شڕشڕ وارانه/ يەی شەو بمينه لامان ، مهر ئيره بياوانه/ ئامان وه تو هاوردم ، دی باڵ و په‌رم نه‌شكن/ چۊ كەوتر زه‌خمی‌گم ، هامه ليو ئی بانه/ عمریگه چەوەڕێتم ، پاماڵ جوانیتم/ بيلا كه ده‌می ته‌ڕ كه‌م ، لەو چك چك زڵفانه/ كه‌م بۊش بچم ديره ، ئه‌ر مردمه چۊ هيلم/ ئاخه شەيوە‌كه‌ت خيسه، لەی وه‌خت زمسانه) … پەرتەو کرماشانی)
ئەمان لە ئێ ناوێنە، کەسێ گ تۊەنستێیە هەم لە زوان کوردی کەڵک بگرێد و هەم تا ئاستێگ لە فەزای فوڵکلۆر جیاوە بوود و وەرە ئەو گەپەیل کوومەڵایەتی بچوود، شامی کرماشانی بۊە، شاعێرێ گ تۊەنستێیە هەم لە ئستراکچر ئەدەبیات وەرجە خوەێ تا ئاست بانێگ جیاوە بوود و هەم تۊەنستێیە وە بەرەی تازەیگ لە ئەدەبیات کوردی لە ناوچەی ئیلام و کرماشان بڕەسێد و لەوای دەرویشیان و پەرتەو کرماشانی ئەڕای وەدەرنگ ناسیای بوود:
تا من وارد بیم وەی مهنەت سەرا/ وەی دنیای پڕ جەور پڕ وە ماجرا/ هەنووز نەشناسۊم چەپ و راس دەست/ دەست جهاندار جەهان بینم بەست/ من مەنم ئەڕای جەفای زەمانە/ پەی تیر تەعنەی خیش و بێگانە/ لە بەعدەز دەساڵ فەوت مادەرم/ خاک یەتیمیش رشیادە سەرم… دنانم ژان کرد پەی دەوای دنان/ سەرخوەم هەڵگردم وەرەو خیاوان/ لە سێ رای سیرووس دنانسازێگ هەس / ئەو دنان سازە رەفیق بەندەس/ چۊن رەسیم وەسەر سێ رای ساراوەگ/ جەم بین یەی عدەی جوان بێ رەگ/ یازدە نەفەر بین، هەر یازدەی خومار/ گشت وە خوماری تەک داۊنە دیوار… (شامی کرماشانی)
لە ناو شێعر شامی کرماشانی ئیمە دی وەگەرد یەی فەزای فوڵک رۊەڕۊ نیەۊمن، وەل چیرووک رۊەڕۊ بۊمن، وە فۆرم شێعر تەنیا یەی پەیڕەنگە تا ئێ چیرووکەیلە وە گووش وەردەنگ بڕەسنێد. شامی کرماشانی کارێگەری فرەیگ نادە بان ئەدەبیات کۆمدی سیە و فەزای گرۆتسک لە ناوچەی ئیلام و کرماشان، بەشێگ لە ئەدەبیات گ ئیمە وەرجە شامی کرماشانی ئەو جوور گ بایەس لە کەسێگ نەیمنە.
هەرچێ بۊە ئەدەبیات خەمینێگ بۊە گ یا لە مردن ئەڤین گەپ داس یا لە وە جەنگ چێن کوڕ نازار، ئەمان شامی کرماشانی ئێ ئستراکچر ماناییە شکانێیە و تۊەنستێیە لە ناو یەی کانتکست کۆمدی، وەرەو گیچەڵەیل کوومەڵگا بچوود و ئیمە لە ناو شێعرەگانێ تۊەنیم رەگەیلێگ لە سەرەتای چیرووک نۊسان کوردی لە ناوچەی ئیلام و کرماشان بۊنیمنەو.
لە بەرەی سێیم دۊنیم گ فرەتر لە بەرەی دوێم، ئیمە وە تێکووشین ئەڕای ئافراندن یەی پێناسەی نوو رەسمینە، یانێ ئەدیبەیل و بەرهەمەیلێ گ پەسای وەرە وەرە لە ناو قەفەس هێمەن خوەیان تیەنەو دەیشت، لە ناو تووک نازکێ گ لە دەورێیان بۊە و پەسای ئۊشن گ بایەس لە شوون دنیای نووێگ بۊمن، ئەمان وە هەرهاڵ چۊن ئێ بەرەر ئەو دەسەڵاتە گ بایەس نێیاشتێیە و ئێکەش لە لایەن ئێ گەپە، بەرەی سەرەتایی وە ژمار تێد.
هەرسەی له بەرەیل وەرجه خوەێ، وەردەنگ فرەترێگ دیەسەو، ئەمان هەمیش ئەو جوور گ بایەس نەتۊەنستێیە خوەێان وە وەردەنگ بڕەسنن و تۊش پەشێو بۊن هاتنە گ ئەڵبەت لە گشت دنیا ئێ پرووسە دیمنە و یەی چشت تازەیگ نییە، ئیمە هەنای توایم لە توو قەفەس هێمەن خوەمان بایمنەو دەیشت، تا وەل دنیای تازەی گ لەتێ ژیەیم ئاشناوە بۊمن، هاتێ زوانمان نەخوەش بوود، هاتێ زەینمان نەخوەش بوود، هاتێ دڵنگ وەرمان لە کیس بچوود، ئەمان وەرە وەرە گشت چشت درسەو بوود، وە ئێ درسەو بۊنە لە بان هێڵ رخنەگری و شیکاری وە دەس تیەێد، نە رخ یەک بردن تا لەنوو بچیمنە ناو قەفەسەگەی خوەمان.
لە بەرەی چوارم تۊەنیم بنووڕیمنە ئێ نموونەیلە:
– «وه‌ڕاس،/ ئێره كوورهێ دنیاس؟ / كْ وا و وههار و واران/ له لێ واز تیه‌رن/! ئێره كوورهێ دنیاس؟/ كْ كیه‌نییه‌گان / چۊنه دڵ لیخنن/ دی شازاێه‌ێ مانگ/ لۊیه‌ت لۊیه‌ت / له ناوێیان سناو نیه‌كه‌ێ!/ وه‌ڕاس / ئێره كوورەێ دنیاس؟/ ك كوچگه‌یل / بووێ له كۊیه نه‌وردنه!/ چه‌مه‌گان، سه‌رْ گووشێیان وه ده‌ریا نیه‌خوه‌ێ!/ داره‌گان، مه‌لۊچگه‌یل له قه‌ره نیه‌یلن/! ده‌یشته‌یل، دڵه‌قرچی ئڕا وههار نیه‌كه‌ن! / وه جاده‌یل، / هۊچ ڕێوارْ شه‌كه‌تێگ/ وه پەرتخ نیه‌وه‌ن! / وه داخه‌و …/ وه داخه‌و …/ ئێره كوورهێ دنیاس گْ/ كۊیه وه كۊیه ڕه‌سێگ/ من و تْ به‌ڵام/ هۊچ وه‌خت وه یه‌ك نیه‌ڕه‌سیم؟!/ وه‌ڕاس / ئێره ئاخر دنیاس…! (مەسعوود قەنبەری)
سـاڵه‌یـل لـه كیـس چــێ/ سـاڵــه‌یــل سییــه/ سـاڵه‌یل قـڕان،/ سـاڵه‌یلێگ كە هناسـم سـه‌ردتر لـه كـڕیـوه‌ی/ نقـۊڕ ده‌روه‌نه‌یلْ پـڕ لـه وه‌فــر بـۊ،/ ساڵه‌یل سییـه،/ ساڵه‌یل قــڕان،/ ساڵه‌یلێگ كە ته‌رمْ شێعرم/ له ئشكه‌فتْ ده‌مـم/ دارالۊس كردن،/ ئهو سـاڵه‌یـله،/ له من و كـۊه، لار‌ێـگ مــه‌ن و/ له تــن و ده‌یشتــه، قوڵاخــێگ،/ چه‌پاڵ چه‌پاڵ/ ئاســن داڕزیـا و من مه‌نـم/ ئـه‌ور بــۊم و نــه‌واریـم/ ئاگـر بــۊم و ده‌م نه‌‌گرتـم/ وا بـۊم و له هــه‌ر ده‌روه‌نــێگ/ كه‌وه‌نــه‌یگـم مـەن وه جــیەو،/ هه‌یهـاتــێگە من و/ كـــه‌وه‌نـه كـه‌وه‌نــه/ یـه‌كـه‌و بگـــرم،/ ســاڵــه‌یــل سییـه / سـاڵـه‌یـل لـه كیـس چــێ/ ســاڵـه‌یــل قــڕان،/ ســاڵـه‌یـلێ كە لـه تــوو/ وه‌ڵنگ وه‌ڵنگ رۆژه‌یلێیان/ هــاز بڕیم/ نــز چنیم/ وشــك هه‌ڵاتم،/ هه‌رسه‌ی ئهو ساڵه‌یله له كیس چێن،/ وه‌ڵام نیشانْ زامێیان/ لــه ڕۊ/ له‌شْ چرۊسیاگم/ هــه‌ر ها وه سوو … (سەعید عبادەتیان: بانان)
ت ناسنامەێ کیەنییەیلید/ بەڕۊەیل زاگروس درا وە درا/ لە شووند شان شەکنن…/ شار سەردێگ لەێ زمسانە هاتێیە! و/ وەفرەگان ئەور وارنن!…/ رووژ و شەو دو سەرباز گیژن/ وە دەس چەوەیلدەو/ وە مەیل خوەد گەردن/ سەربازەیل وە زوان کوردیەو/ هێمات جەهان کەن/ بیلەم لە جەهان ت/ منەی کشوەر تازەڕەوز تر بکەم/ منەی زنەی ئەلفبێ تازەترێ… (جەلیل ئاهەنگەرنژاد)
م له وڕینەی وا و واران/ له وڵاتێگ ورسی پەیا بۊم/ له هامشوو کوومەی ئایه‌مه‌یل/ ک لاڵ بۊنه و ورسی هاوار ده‌ن/ برێندار بۊم/ له خاپوورەی کاتژمێره‌گان/ خاپۊر بۊمه و/ له وه‌یشت ئه‌وین دامڵکیامه/ ک م هه‌م خودا توام هه‌م خورما/ له نیشتمانێگ کز و کوور / ژنه‌یلێگ نه‌زوک/ ک بێزێ وه خودا و خورما که‌ن و/ مخت کورپه‌گانێیان وه لاڵی ده‌ن/ ئاخ ک م ژنێگم خاپۊر/ له نیشتمانێگ کز و کوور/ ک له وڕاوەی ماتیک و سکسوالیته له خوه‌م چێمه/ لەی وشکه‌ساڵ ئه‌وین و دڵدارییه ئاوس شێعرێگ بۊمه/ ک نه زایده‌م و نه زام و نه زاوزێ که‌م/ م بێزێ وه پیته‌گان کوردستان که‌م …(مەریەم ئەمینی)
شراوگرەیل و / جۊلایل/ تەنیا هۊرشەی زمسان ها پێیان و لاف‌کەرەیل / وه لاف و شراو ئلای مەوج / ئەسڵەن دەساوەیل سیاسییگ نیین،/ ئێمه وە مدووم خاترە و رەنگ / له دەور سفرەی وەفر/ کوومەتە بەسیمن و کورسی وێیانگە/ بوونای کە فەرامووش نەکەیمن/ ئێ ئەندامەیله هن خوەمانن/ ک دارالووس لەباسەیلن )…شێردڵ ئێڵپووڕ(
م له ناو ئێ ئاپارتمانه شێعر زوور داسه لیم و/ ئێ وارانیشه چۊ دۊ چاره‌وا وارێد/ هڵم ده‌روه‌چه‌گان ئه‌ر پاكه‌و نه‌كه‌م/ له كوو بزانم؟ ت وه چه‌تر قرمزێگه‌و/ له ویستگه‌ی تاسكی چه‌وه‌ڕێ هاتن منید/ شێعر و واران هیچ ده‌م نه‌یشتن/ م له پشت ده‌روه‌چێگه‌و ئه‌ڕا ت ده‌س هێز بێیه‌م/ واز بار واران، شێعر بڕیه‌م/ توام ئه‌ڕای یه‌ی جاریش بۊه/ له ویستگه‌ی تاسكی، ئه‌ڕای ژنێ گ دووسێ داشتم/ ده‌سێگ ته‌كان بێیه‌م / تاسكیه‌گان ئه‌ڕای جی دۊرێگ نیەچن/ له قه‌تار رخم چوود/ له باكوور، تا باشوور چێ و / تنیش وه‌لا برد… (عەلی ئوڵفەتی)
هەر ئەو جوورە گ وەتیم لە بەرەی چوارم تەتیەیمە دو جوور ئەدەبیاتا، یەی جوور ئەدەبیات نووخواز وە زوان کوردی گ ها لە شوون یەگ مرۆڤ کورد خوەێ بناسێد و پێناسەی مرۆڤ کورد دیاریەو بکەێد. هەنای نووڕیمنە ئێ بەش لە ئەدەبیاتە دۊنیم گ نەتەوە پارێزی لە ناوێ دیاریە و لە شان یە تێکووشیە گ ئەڕای خوەی یەی ئستراکچر نوو بۊنێدەو، تەنیا لە فۆرم و ئستراکچر شێعر کەڵک نەگرتنە.
لە شێوەیل ترەک ئەدەبیش لەوای چیرووک کوڵ و رۆمانیش کەڵک گرتنە و تۊەنستنە گ ئەدەبیات کوردی لە ناوچەی کرماشان و ئیلام، لانکەم لە لایەن نۊسمان و بەش نۊسەر و بەرهەم وە ئاست تایبەتێگ بڕەسن. لە شان یانە، هەڵکەفت فرە گرنگێ گ دۊنیم یەسە گ ئەدەبیات ژنیش پەسای وەرە وەرە پڕهازەو بوود، ژنەیل پەسای تیەنە مێدان و نۊسن و دەنگ دێرن.
ئەمان گیچەڵ گەورای گ هالە سەر رێ ئێ بەشە یەسە گ ئێ ئەدەبیاتە لە ناوچەی کرماشان و ئیلام لە وەردەنگ وە دو مدوو سەرەکی دۊر کەفتێیە، مدوو یەکم یەسە گ مرۆڤ کورد لە ئێ ناوچە زوان کوردی یای نیەگرێد، سە وەردەنگ تەنانەت ئێ رێنۊسیشە نیەزانێد گ بتواێد ئێ ئەدەبیاتە بخوەنێد.
مدوو دوێم یەسە گ دەسەڵاتدار لاداری لە نۊسەر کوردی‌نۊس نەکردێیە و یە بوودە مدوو یەگ نۊسەرەیل کورد لە ئێ ناوچە نەتۊەنن ئەوجوور گ بایەس بکووشن و ئەدەبیات خوەێان وە وەردەنگ بڕەسنن، و ئەگەر فەزای مەجازی و چەنان هەفتەنامە و گۆڤار وە ئەو رێ نەکەفتان، هاتێ هەر ئێ وەردەنگ کەمیشە لە دەور ئەدەبیات کوردی ئێ ناوچە کووەو نەۊاتان.
بەش تر لە ئێ بەرە ئەمان چێنەسە شوون ئەدەبیاتێ گ دەسەڵات ها لە پشتێ، یانێ ئەدەبیات فوڵکلۆر و ئەدەبیاتێ گ هەزەو زوان فارسیەو وە ناوەند نزیکە. نۊسەرەیل ئێ بەشە فرەتر ناسیانە و وەردەنگ فرەتر یانە ناسێ تا نۊسەرەیل بەش یەکم، هەر وە ئەو مدووە گ وەتم، دەسەڵات لە ئەو نۊسەرەیلە وە مدووەیل رامیاری پشتەگری کەێد.
تریبوون فرەترێگ لە دەس دێرن، و جیا لە یە، زەین مرۆڤ کورد لە کرماشان و ئیلام فرەتر هەزەو ئەدەبیات فوڵکلۆرە و هێمان لە ئەو بەرە مەنستە جی، وە مدوو یەگ وەل ئەدەبیات تازەیا ئاشنا نیێن و ئەڕای خوەنستن ئێ ئەدەبیات تازە وە درسی پەروەردە نەۊنە و ئەڵبەت کوومەڵگای کۊەنەپارێز لە گۊەڕیان فرە ترسێد.
وەداخەوە یەی بڕیش هەن گ وە ناوناس زەینیەت کوردی توان گ ئێ پرووسە پێش بچوود، یانێ تەنیا دەس گرتنەسە مل ئێ کڵاوە گ نریاسە سەر مەردمان ناوچەی ئیلام و کرماشان، ئەمان بایەس بۊشم یە پیلانێگە گ ئەڕای مرۆڤ کورد هەڵدانە گ مرۆڤ کورد فکر بکەێد یە هەر پێناسەیە و هەر یە زەین کوردە، و ئەگەر لە ناو یەی شێعر یا چیرووک گەپ لە ئاپارتمان یا چشتەیل نووخواز بەێد دی زەینیەت کوردی نەێرێد و یە لە لایەن کەسەیلێگ پەسای پێش چوود گ وە مدوو جیەگای گ دێرن خسار فرەترێگ پەسای رەسنن.
ئەڕای نموونە هەنای نووڕیمنە شەو شێعرێگ، بەرپرسەگانێ یەکم کارێ گ کەن یەسە چن چەنان مەوج و گڵێم تیەرن و خەنەو و ئەگەر داشتوون مەشکەیگیش کەنە دارا و ئێکەش زۆرم شێعرەیلێ گ خوەنیەێد هەر ئەو شێعرەیل فوڵکلۆرەسە گ کەمێگ گۊەڕیایە و ئێکەش دۊای چەپ کوتان و فیکە کیشان ئۊشن یە هەر ئەو زەینیەت کوردەسە، ماڵدان ئاوا و ئێکەش یەکە یەکە چنەو ئەڕای ماڵ!
لە راس بایەس بۊشم یە وە چالاکی ئەدەبی نیەودن گ هۊچ خسار فرەیگیش رەسنێد ئەگەر گشت ئەدەبیاتمان وە ئێ شێوە پێش بچوود. ئەمان جیا لە یانە کەسەیلێگ هەن گ پسای وە درسی کووشن و تۊەنیم لە ئێ سەردەمە وەپێان ئمێدوارم بۊمن تا رێ رووژناێگ ئەڕای بانان ئەدەبیات کوردی لە ناوچەی ئیلام و کرماشان بنەنەو، هەرسەی کار ئەڕایان دژوارە، ئەمان تا ئێسە نیشان دانە گ تۊەنن دریژە بێەن.
دەسکەفت
هەر ئەو جوورە گ دۊنیم، تەنیا لە بەرەی یەکم، و تەنیا لە سەردەم خوەی، یە ئەدەبیات فۆلکلۆرە گ تۊەنستێیە وەل وەردەنگا پەیوەندی قۊلێگ بگرێد، یانێ ئەدەبیاتێ گ فیلتر رامیاری لە وەر و لە پشتێ نییە، زەین وەردەنگ و نۊسەرێ یەکێگە، و وە مدوو یەسە گ زۆرم مەردم وەرەو ئەدەبیات فوڵک زوور کەن و ئەو ئەدەبیاتە ئەڕایان چێزبەخش‌ترە، چۊن وە مدووەیل رامیاری، سێ بەرەی ترەک نەتۊەنستنە پەیوەندی ئازایگ لە ئەدەبیات کوردی ناوچەی ئیلام و کرماشان داشتوون.
ئێمڕوو دۊنیمن گ هەر شاعێر یا نۊسەرێ گ هێمان هالە ناو گەپ مەشکە و دوو، تۊەنستێیە وەردەنگ فرەترێگ وەرەو خوەی بارێد، لە ناو مووسیقایش هەر یەسە، چۊن زەین خوەی و وەردەنگ وە مدوو فیلترەیل پڕهاز رامیاری، هێمان هالە بان ئێ هێڵە، یە ئەدەبیات ئازای (له باوەتی پەیوەندی گرتنا) ناوچەی ئیمەس، وە یە وە مانای خاس بۊن نییە، تەنیا ئێ جوور تۊەنیم بنووڕیم گ ئەدەبیات وەل کوومەڵگا و دەرۊن ئایەمەگان هاتچوو دێرێد و هەنای هێمان زۆرم وەردەنگ هەزەو مەشکەو دووە، نۊسەر و شاعێریش هەر وە ئێ رێیەو چوود تا پەیوەندی ئازایگ درس بکەێد.
یانێ نەخوەشەیل دەور دەن یەک و چۊن لەوای یەکن، خوەشی کەن! ئەدەبیات لە هەر وڵاتێگ نیەتۊەنێد مۆعجزە بکەێد، نیەتۊەنێد وە تەنیای گشت چشت بگۊەڕنێد، ئەدەبیات هەوەجە وە سیستم پەروەردە، زەین رزگار، وە ئاگاهی و وە تێکووشین ئەڕای ئاگاهی دێرێد؛ لە ئێ رێیە، هاتێ خود ئەدەبیات تۊش شەڕ باێد، هاتێ نەخوەش بکەفێد، هاتێ وەردەنگ خوەێ نەۊنێدەو، ئەمان ئێ رێیە هەمیشە دریژە دێرێد و بایەس داشتوود.
سە تۊەنیم بۊشیم ئەدەبیات لە ناوچەی ئیلام و کرماشان جارێگ هەزەو مۆتیڤەیل ئەدەبیات فوڵکە، شاعێرەیل ناسیای گ شێعرێیان لە ناو دەم و زەین وەردەنگ گل خوەێد، هێمان پەسای لە ئەدەبیات فوڵک کەڵک گرن و مدوو یەگ ئڕا ئێ کارە کەن یەسە گ هەنای کوومەڵگا ئێ شێوە ئەڕای چێزبەخشە و هەنای دەسەڵات رامیاریش هەزەو هەر ئێ شێوەسە، فرە لە نۊسەرەیل گ خود ئەدەبیات ئەڕایان گرنگ نییە و تەنیا لەوای یەی ئەمزارە ئەڕایان، وە ئێ شێوە لەلێ کەڵک گرن و ئەو چشتە گ ها ناو زەینێیان وە زوان تیەرن.
ئەمان وەرە وەرە کوومەڵگا پەسای گورجەو بوود ئەڕای پەیا کردن یەی پێناسەی جیاواز گ بەشێگ لە ئێ پێناسە تۊەنێد لە ئەدەبیات تازە لە سەردەم ئێمڕوو سەرچەوە بگرێد، ئەدەبیات ئازایگ تایبەت وە سەردەم خوەمان گ بتۊەنێد وە درسی لە نۊسەر وە وەردەنگ بڕەسێد، هەرسەی زەمان فرەیگ بەێد ئەمان شوونێ کەفتسەو دەیشت.
سەرچەوەگان
پێناسە، فرانسیس فۆکۆیاما، هەڵگەردان ئبراهیم زەنجانی، نەشر کەویر، ١٣٩٨.
دیوان ئەرکەوازی، وە تێکووشین زاهر سارایی، نەشر زانا، ١٣٩١.
دیوان کامڵ شاکە و خان مەسۊر، وە تێکووشین محەمەدعەلی قاسمی ، نەشر باشوور، ١٤٠٠.
رێەگەێ کاوە، جەلیل ئاهەنگەرنژاد، نەشر دیباچه، ١٣٩٩.
لێکۆلین و خسارناسی شێعر کوردی(ئیلام و کرماشان)، مازیار نەزەربەیگی، نەشر دیباچه، ١٣٩٥.
ناتۆڕالیسم، لیلیان فۆرست، پیتر ئسکرین، هەڵگەردان حەسەن ئەفشار، نەشر مەرکەز، ١٣٩٧.
هرمانێگ لە بێدەنگی، ژیار جەهانفەرد، نەشر دیباچە، ١٣٩٧.
دیدگاه‌ها: ۲ دیدگاه
به سختی خواندم اما مطلب جالبی بود. ای کاش از این دست نوشته ها زیاد می شدن تا فضای ادبیات کردی شفاف تر می شد
هرچند برای من که دانشجو هستم خوانا بود و عالی ولی کاش ترجمه هم داشت تا بتوانیم برای دوستان فارس زبان به عنوان منبع بفرستیم