خەسارناسی ئەدەبیات ئمرووژ باشوور / مەسعوود قەنبەری
هووشەنگ گوڵشیری وتارێگ دێرێ وە ناو «جوانمرگی در نثر معاصر فارسی» وە لە ناوێ کارنامەێ نۊسەرەیل هاوچەرخ، شییەو کەێد. ئۊشێد: ئەدەبیات هاوچەرخ فارسی تۊش جوانەمەرگی بۊیە. وە داخەو، ئێ گەپە لە سەر ئەدەبیات کوردییش ڕاسە. هەرچەن گاهەس بڕێگ لە چالاکەیل، بەر ئێ باوەڕە بوون ک ئێسا درەخشانتەرین دەوران ئەدەبیات کوردیە و شاعر و نۊسەرەیل فرەێگ دێریم و ئەدەبیات کوردی لە ناو کوومەڵگا، دەنگەو داس و شاهدیشێ، ئێ هەمگە کتاوە ک بڵاو بۊیە و سەفهەیل مەجازی و لایوەیل ئینستاگرام و لاینگرەیل چەن هزاری و… ک م ئێجوور فکر نیەکەم و ئێ ڕەژدە(رشد) فرەتر کەمی زانم تا کەیفی! و فره‌تر ئبتزاڵ دۊنیم تا هۆنەر.
لە ئێ ساڵەیلە، کار ڕەسەن و خەلاق و با کەیفیەت، کەم تەولید بۊیە. لە پێوار شەرایت و بارودوخ گەن سیاسی و ئابووری و سانسور و سەرکوت بۊن و… ک مدوویل دەرەکی(خارجی) نزمی و باێدەسی و بێ هازی ئەدەبیات ئمڕوون، مدوویل ناوخۆیی(داخڵی) خود ئەدەبیاتەگەیش، ئەسەر ناس لە بانێ. گیچەڵەیلێ ک باێس بۊنە ئەدەبیات لە شوون خوەێ بمینێد و ڕەژد و ئەوزینە و هاز و هێڕشت و جمشت فرەێگ نەێاشتوود و تۊش جوانەمەرگی بوود. ئەڵبەت یانە تەنیا گیچەڵ ئەدەبیات کوردی نیین. حاڵ ڕووژ ئەدەبیات لە فەرهەنگەیل ترەکیش لەێواسە. نە تەنیا ئەدەبیات ک سینەما، تئاتر، مووسقی و نە تەنیا هۆنەر ک حاڵ هیچ چێشتێ خاس نییە. لە ئێ وتارە وە چەن گله لە ئێ خەسارەیلە ئاماژەکەم.
۱- ئەدەبیات پاستوراڵ ( شوانی)
شێعر ئیمە هێمان لە ئابادی وە شار ناتێیە. ئیمە بنەما و سەرچاوەێ فکریمان لە ئابادیا تێد. ئەگەریش لە شار ژیەیم، چۊن شارەیل ناوچەێ خوەمان، وە شەهریەت نەڕەسینە، وە یەک ئابادی گەوراێگن و تیپ فکری و ڕەوت و کردار و ژیان و مۆناسباتمان هێمان ئێڵی و ئاوائیانەس. شێعرمانیش لە ئێ بنەڕەتا سەرچاوەگرێد و نیەتۊیەنیم لە ئلمانەیل بوومی، کارکرد ئمڕووژی بگریم.
شاعر ئیمە هەمیشە دڵدار لە سەر کیەنی و لاێ سیەماڵ دۊنێد و کونەێگیش ها شانێیا..! یا تەنیا دەرگیر نوستالوژییە.. جاڵبە دووسەیلێ ک هەم شعر فارسی کار کەن و هەم کوردی، لە ناو شێعر فارسی زەێن و زووان و فەزا و کروورەیلێیان فره‌تر مۆدڕن و شەهریە.
بابەتەیل و مەفاهیم و چێشتەیل هه‌ڵپێچیاێ و فکرەیل نوو و وێنەیل تازە و مۆتاڵبات ئنسانی و…ک تایبەت وە ژیان مۆدڕنە لە ناو شێعرێان دۊنیم، بەڵام هەناێ شێعر کوردی نۊسن، وە یەێهەو سەر لە ئابادیەو درارن و هەم گەپ مەشکە و سێپا دەن..ک م دەلیلێ نیەزانم چوەس..! لە شەرایتێ ک ئەدەبیات جەهان، دەوران پەسا مۆدڕنیش ناس لە پێشت سەر، شاعر و نۊسەر ئیمە هێمان لە دەوران پیشا مۆدڕن فکر کەێ و هێمان زەێن و ڕەوانێ دەرگیر سەروەن و سیەماڵە..
ئێ شاعر و نۊسەرە تۊەنێد چێشتێ بنۊسێ ک بۊشیم ره‌نگینه.. حسییە…نوستالوژیکە.. بەڵام قسیەێگ ئڕا ئێ روژگارە نەێرێ.. شاعرێ ک فکرێ لە ئابادیا تێد، پیچیدگی زهنی نەێرێ..وە ئێ کیشە، خوەێ لە ناو کار شاعر نیشان دەێ. مەسەڵەن، هەناێ پیایل ئیمە توان لە ژن بۊشن و شێعر عاشقانە بنۊسن، بێجلە ئەنام و چەو و بژانگ و سەروێن و تەشبیە کردن وە مانگ و کەڵ و ئاهوو، دەسڵات تر نەێرن.. هێمان لە ناو جسم ژن مەنیمە.
نیەتۊیەنیم بچیمە ناو دنیاێ غەێر فیزیکی ژن… یا چێشت ئڵاجەیۊ تر ک م لە ناو غەزەڵ و مەسنەوی بەعزێ خانمەیل دۊنم، هەگ توان شێعر عاشقانە بۊشن، مەعشووقێیان لە جی پیاگ، ژنە..! وە قەد و باڵا و گیس لەولاو و تیربژانگ و کلک شمشاڵا شێعر ئۊشن..! ک ڕیشە لە فەرهەنگ پیاگ سالاری و شەرم تاریخی و نەێاشتن جسارت و خودسانسوری دێرێ..
نیەتوام بۊشم ئیمە دۆ جوور ئەدەبیات دێریم… ئەدەبیات شاری و ئەدەبیات ڕووستایی… یا ئەگەر ئیمە لە ناو شعر و چیروک، قەرار عاشقانە لە سەرکیەنی و پاێ دار، باریم ئڕا ناو کافە و پارک، یا گەپ خێاوان و ئاپارتمان بەیم، ئەدەبیات شەهری خەڵق کردیمە.. مەبەستم ئنسانێگە ک لە ناو مۆناسبات فەرهەنگ شەهری ژیەێد و تایبەتمەندیەیل ژیان شەهری، تەئسیر نەێدە بان زەێن و فکر و ڕەوان و ڕەفتارێ…مەفاهیمێگ جوور هوییەت، بێ هوییەتی، گۊیەڕیان فەرهەنگی(آسیمیلە بۊن)، فەردییەت، پۊچگەرایی، تەنیایی… یا… سیاسەت، حزب، سەنعەت، ئقتساد، ئنقڵاب، ئدارە، سازمان، بازار، تەبەقەیل ئجتماعی و..و.و… ئلمانەیل تایبەت وە شارن و هۆنەر ئمڕوو، هاسڵ دەرکەفتن ئنسان هاوچەرخ وەل ئێ مەفاهیمەسە.
ڕۆمان مەسخ کافکا، گەپ گۊیەڕیان و خوەێ نەبوون ئنسان هاوچەرخە یا فیلم عەسر جەدید چاپلین، تەقابڵ ئنسان و ماشینە وە ئلینە بۊن ئنسان لە جەهان مۆدڕن. یا بووف کوور هداێەت، باس تەقابڵ فەرهەنگ ئێرانی و عەرەب، دیکتاتوری، تاریخ، ئۆستوره، ئارکیتایپەیل وە فرە چێشتەیل ترەک کەێ ک تا ئێسا، سەدان کتاو و گۆڤار لە باوەتێ نۊسیاس.
هە لەێوا نەقاشی پیکاسۆ.. و..و..و… یا شێعر شێرکو بێکەس، جامەکێگە لە تمام ڕەنجەیل کوردستان و ئنسان روژهڵات ناوێن. حاڵا من شاعر کورد کەڵهوڕ، وە یەێ زهنیەت سادە، کروورە و دەقدەقەم لە ناو ئەدەبیات چوەس؟ وە پسا گەپ چوە دەم؟ شێعر م لە کووا تێد؟ وە کام بنەماێ فکری و فەڵسەفی شعر ئۊشم؟ خاڵ دیاری و تایبەت هۆنەر م چوەس؟
واقعیەتێ یەسە… فرە لە لیمان… هیچ… دەسمان پەتیە.. زهنییەت شاعر ئمڕوو ئیمە، رووستاییە، سادەس، ئبتداییە، م کیشەێگ وەل ئەدەبیات رووستائیا نەێرم. فرە لە شاهکارەیل ئەدەبیات جەهان، هەڵکەفتەیل ناوێان ها لە ئابادی. گیشتێ داستانەگان دەوڵەت ئابادی لە ئابادی ئتفاق کەفن… تمام ڕۆمان دا جڵدی کەلیدەر، ها لە ناو ئابادی. وەلێ لە ناو ئێ ڕۆمانە، دەوڵەت ئابادی لە بابەتەیل کەڵان بەشەری تا چێشتەیل هۊرد، هاوردێە..
عشق، مەرگ، کوومەڵگاناسی ئاوایی، نزام تەبەقاتی، فئودالیزم، شکڵ گرتن تەبەقەێ بورژوا، ئەندیشەێ چەپ و…یا ساعدی لە ناو کتاو عزاداران بَیَل، ک فیلم گاو لە بانێ سازیاس، لە زاهر گەپ ئابادی دەێ، بەڵام ئابادیەگە، نەمادێگە لە کوومەڵگاێ ئێرانی و تمام گرفت و گیر و کیشەیلێ…لە ناو یەێ کوڵەچیروک، دەروونناسی هەموانی( روان شناسی جمعی)، خۆرافە پەرەسی، ئلیناسیون، تەوسعە پێیانەکردن، و فرە چێشتەیل شییەو کەێد. توام بۊشم کەسەیلێ جوور ئێ نۊسەرەیلە ک ئەدەبیات رووستایی( بومی.. اقلیمی) نۊسانە، زهنییەتێیان رووستایی نییە. زهنییەت لەێرە پیچیدە و چەن لووە ک وە داخەو فرە لە شاعرەیل و نۊسەرەیل باشوور لەێوا نیین.
۲- عەوام زەدگی:
هەر هۆنەرمەندێ دوس دێرێ کارێ بۊنیەێد. دەنگێ ئه‌ژنه‌ون. باێدە چەوا. وەلێ وە داخەو وەردەنگ عەسر دیجیتاڵ، سەتحییە، کەم حەوسڵەس، ها شوون چێشتەیلێ ک ئاسان لە دەسبڕەس بوود. زامەت فکر کردن و قۊلەو بۊن وە خوەێ نیەێد. هامشوو(تعامل) بەێن هۆنەرمەند وەل وەردەنگ سەتحیا، نەتیجەێ بوودە هۆنەر عەوامانە. عەوام گەن دەن لە هەر چێشت.
عەوامن ک دیکتاتورەیل بەن ئەو بان. عەوامن ک ڕەنج رووشنبیرەیل دەنە وا. (ئەڵبەت ڕووشنبیرەیلیش گەنەکاری کەم نەکردنە) عەوامن ک ئڕا تماشاێ شلاخ و ئێعدام، سەر و دەس شکنن و لە پێشت سندووقەیل ڕەئی، جوور کاوڕ قووڕ بەسن، تا لە ناوێن قاتڵ و فاسق، یەکێگ هەڵوژنن. خەتەرناکترین دشمن هۆنەر و ئەندیشە و ئازادی، عەوامن. عەوامن ک وە جوک سازی، بەدبەختیەیل و وێرانیەیل دیکتاتورەیل، عادی سازی کەن.
عەوامە ک لە فیلم شەهیدساڵس و کیاڕوستەمی و فلێنی، سەری باد کەێد و حەوسڵەێ شەجەریان و خالقی و عەلی مەردان نەێرێ، وەلێ سایز سینە و باسەن فڵان بازیگەر و تێعداد تەتووەگان تەتەلوو دەقیق زانێ. عەوام وەخت و حاڵ ڕۆمان خوەنین نەێرێ، بەڵام پاراگرافێگ لە ناو گووشی لە مەسخ خوەنێد و فکر کەێ کافکا خوەنیە و نووڕگە و زانست تایبەتێگ لە سەر شعر نەێرێ.. وەلێ چوون لە ناو فەزاێ مەجازی، یەێسەر ناو فرووق و هداێەت و شێرکوو بێکەس و نیچە و… دۊنێد و تیکەیلێ لە لێیان خوەنێد، تۊش ئێ هێنانە(تصور) بوود ک ها لە ناو فەزاێ ئەدەبیات و ئەندیشە… وە ئحساس باسەوادی کەێد. ئێکەش لە ناو ئینستا، شاعر گەوراێ وڵات! پێیا کەێد و بوودە فاڵورێ.. وە جۆرئەت ئۊشم، بان نەوەد دەرسەد وەردەنگەیل شاعرەیل، لە فەزاێ مەجازی، مۆخاتەب عامن.
مۆخاتەبێ ک وە هەر کەڵام مەوزوون مۆقەفاێگ، زەوقێ تەحریک بوود و چەپ کوتێ. شاعریش خوەشێ تێد و کەفێدە دام مۆخاتەب عام. لەێرەودۊیا دی جاێ شاعر و بەردەنگ عەوەز بوود. دی شاعر نییە ک تەئسیر نەێدە بان وەردەنگ، بەڵکوو، وەردەنگە ک خەت دەێدە شاعر ک چوە بۊشێد.. وەزیفەێ شاعر بوودە یە ک باب دڵ و لە حەد دەرک و فەهم وەردەنگ شعر بۊشێد تا بەبە و چەچە و چەپ کوتانێ داشتوود. وە لە جی یەک شاعر دەس مۆخاتەبێ بگرێد، پلەێگ بارێدەێ بان، مۆخاتەب دەس شاعر گرێد و کڕنێدەێ خوار وە شاعر لە جی یە ک پێوەرێ (معیار) ڕخنە و فەهم و ڕەژد(رشد) بوود.
پێوەرێ ئڕا سەرکەفتن و موەفەقیەت بوودە ئەژمار( تعداد) فاڵورەیل و لاێنگرەیل وە روژ وە روژ جوور بادبادەک باد کەێد و فێشتر کەفێدە دام عەوام. یەکگرتن( اتحاد) شاعر عەوامزەدە و بەردەنگ عەوام نەتیجەێ بوودە پەخمەسالاری( کاکیستوکراسی) ک یەکێ لە گیچەڵەیل ئەدەبیات ئمڕووە. یەعنێ شاعر خوەێ لە قولە دۊنێ. ئحساس گەورای و کەێخودای کەێ. گورایێ ک لە قەواراتێ نییە. تووژینەوەێ(توهم) باسەوادی دێرێ. فکر کەێ تایبەت و جیاوازە. هەوەجە وە خوەنین و مۆتالعە نەێرێ. ها فەزاێ سلبریتی بازی. بوودە وێژەر( سخنگو) یەێ جەریان ئەدەبی. ڕەفتارەیلێگیش جوور هەواێ یەک داشتن و باند بازی و نان وە یەک قەرت دان وتاریف دروو لە یەک کردن، نیشانەێ عەوامزەدەگی و غەێر حرفەیی بۊن ئەدەبیاتە.. وە داخەو ئەدەبیات کوردی تۊش ئێ دلیمەیلە هاتێێە و مەریزە.. ئێ ئەدەبیاتە نیەتۊیەنێ فکر و ئەندیشەێ نوو و مەزامین نوو خەڵق بکەێ… ئەسڵەن نیەتۊیەنێ ئەدەبیات خەڵق بکەێ.
۳- سەواد: (ئەوەڵ وە خوەم ئۊشم)
شاعر و نۊسەر، لە دنیاێ ئمڕو، باێس لە فەڵسەفە، کوومەڵگاناسی، زووانناسی، دەروون ناسی، مەکتەبەیل ئەدەبی، شاخەیل ترەک هۆنەر جوور مووسقی، سینەما و…ئاگاداری داشتوود. هەناێ وتار یا وتوێژێگ لە هۆنەرمەند گەوراێگ خوەنیمن، دۊنیم ئێ ئنسانە، چەنێ زامەت کیشاس وە لە فەڵسەفە بگر تا مێژوو و ئقتساد و سیاسەت و هۆنەر، زانستی قۊل و هێرا(وسیع) دێرێ، ک وە داخەو فەزاێ ئەدەبیات باشوور لەێوا نییە. حاڵا دەلیلی هەرچێ تواێ بوود… ژیان لە روژهڵات ناوێن. گیچەڵەیل زنگانی ئمڕوو. تەمەڵی خوەمان. یا بۊشیم ئەوان قەڕنەیل فکر و فەڵسەفە و ڕۆنسانس و ئنقڵاب سەنعەتی و مۆدڕنیتە ها پێشت سەر ئەدەبیاتێیان وە ئیمە لە تەولید هیچکام لە یانە بەشدار نەیۊمنە، ئیمە لە وڵاتێگ بۊمنە ک تەنیا ئیدئولوژی و کۆنە پەرەسی لە تێ وە دی هاتێیە.
یانە هەن. بەڵام ڕاس یەسە، فرە لە کەسەیل تەک بۆعدین. ئەوە ک شێعر کار کەێ، لە عمرێ چوار ڕۆمان نەخوەنیە.. ئەوە ک چیروک نۊسە، پەێوەندی فرەێگ وەل شێعر و سینەما نەێرێ. ئیمە هەتا کتاوەگان یەکترەکیش خاس نەخوەنیمنە.. تەنیا وەل یەکا تەک تەعارف کەیم.
ئەدەبیات تەنیا وەزن و بازیەیل زوانی و فۆرمی نییە. هەرکەس لە شوون چەن ساڵ، تۊەنێد یەێسری لەێ دەسڵاتەیلە یاد بگرێد( هەر ئەو کارە ک فرە لە شاعرەیل باشوور کەن). بنەوا و بنەماێ ئەدەبیات ئەندیشەس. ئەدەبیات باێس لە ئەندیشە تەغزیە بکەێد و بتۊەنێ ئەندیشە خەڵق بکەێ. وەل خوەمانا رۊ راس بۊمن… تەولید ئەدەبیات باشوور چوە بۊیە؟
سەواد، بینش و نووڕگە دەێدە هۆنەرمەند. ئەگەر هۆنەرمەند سەواد داشتوود، ئێقەورە شوون ئەدەبیات شوانی نیەگرێد. کووچ کەێدە شارستانیەت. نیەکەفێد لە دام عەوامزەدگی. هۆنەرمەند ئمڕوو لە جی کتاو، روژێ چەن ساعەت گووشی ها دەسێیەو. خوەنین پاراگرافی. سەواد ساندویچی..ئەندیشە لەێوا پەروەردە نیەود.
هەر شاعر و نۊسەرێگ، لە شوون ساڵان ژیان وەل زووان و ئەدەبیات و خوەنین و نۊسین و تەجرۆبەێ زیستە، باێس دەس بکەێدە ئافراندن جەهان تاێبەت خوەێ. وە ئێ جەهان تایبەت و جیاوازە، شامل زووان جیاواز- هەتا وشەیل جیاواز- نووڕگە و ئەندیشە و ئحساس و دەسڵاتەیل تکنیکی جیاوازە و. وە بەرهەم(محصول) و دەسکەفت و خورووجی کارێ، باێس تایبەت وە خوەێ و هن خوەێ و ئمزا دار بوود. ئەمان ئەو چێشتە ک ئمڕوو لە ناو شعر کوردی، تەنانەت غەزەڵ و مەسنەوی دۊنیم، لەێوا نییە.
جییا لە تاک لوور شاعرەیل، باقیێان چمان لە رۊ دەس یەک نۊسن. گیشتێ هان لە یەێ فەزا. یەێ جەهان مەحدوود فکری دێرن. شەوانە چەن کەس وە یەکەو لایو نەن و شێعر دڵداری ئۊشن، شێعر گیشتێیان جوور یەکە. چمان گیشتێ یەێ نووڕگە دێرن و یەێجوور نووڕن وە دنیا.
چمان چەرخمان کردنە و مۆنتاژمان کردنە و ئەجزامان بۊیەسە یەکا، ئێرنگە ئانەیل شاعری و فکرەیل و کەشفەیل و زەێن و زووانمان جوور یەکە. هەرکەس بەشێگ لە ئەوەکە ها لە وجوودێ…وە غەزەڵ ئاقاێ x وەل غەزەڵ ئاقا یا خانم y جیاوازی فرەێگ نەێرێد وە هەتا وشەیلێ ک ئڕا وەتن مەفاهیم (ئەگەر مەفهوومێگ وجوود داشتوود) هەڵوژنن، داێرەێ دیاری و بەسیاگێ دێرن. یانێ تۊەنیم وشەیل سەرەکی( بسامد واژگانی) ناو شعر گیشتێیان بکەیمە لیستێگ ک پەنجیا، شەس وشەس.
جوور مانگ، خوەر، ئاسمان، چەو، گیس، کیەنی، دار، گوڵ، وەهار، دەروەن، سەروەن، سیەماڵ، میەخەک و… ک فێشتر وشەیل سرووشتین یا زیست جەهان رووستایی دێرن و لوکەیشنەیل شێعریش ها لە ئاوایی. نەێاشتن جەهان فکری و زهن و زووان تایبەت و سەروەخوەێ(مستقل) یەکێ لە گیچەڵەیل کەم سەوادیە. زەوقو جووشش و ئلهام! تا یەێ ڕادەێگ تۊیەنێد کار بوەێدە نووا. لەوە ئەولا هەوەجە وە ڕەنج و خوەنین و تێکوشان بێ وچان دێرێد.
۴-ڕخنەێ زانستی(نقد علمی)
یەکێ لە گرینگترین چێشتەیلێ ک هاز و هۆرێز دەێد وە هەر هۆنەرێگ، ڕخنە و ڕخنەگریە. مەوردی ک نەبۊنێ لە تمام ئێ ساڵەیلە، مزڕەت فرەێگ وە ئەدەبیات باشوور ڕەسانێیە. مەبەستم لە ڕخنە، نۊسمانەیل گاجارێگ نییە ک شاعرەیل باشوور، وە مدوو پاڵپێشتی یا ڕفاقەت، لە سەر کارەیل یەک نۊسن، بەڵکوو مەبەست، ڕخنەێ زانستی بەر پایەێ نووڕگەو و نەزەرەیل ئەدەبیە. هیچکام لە ئیمە، لە شوون ساڵان کار ئەدەبی، هێمان بەرهەم و پرتووکەیلمان، وە شێوەێ زانستی و لێکۆڵینەوەیی(پژوهشی) شییەو نەیۊنە و کەسێ وە تاوتووێیان نەچێیە. هەرچێ نۊسیاس، زوورم تەک تەعارف بۊیە و نان وە قەرت دان و بانگەوازیەیل(تبلیغات) تەنک و بێ زانست ک وە داخەو ئاکام و شوونەوار(نتیجە) ئێ ڕەوت و ڕەفتار ناهەزە، یە بۊیە ک لە دید کوومەڵگا، کەسەیلێ بۊنە وە کەسایەتەیل دیاری و وەناوبانگ و متر و سەنجەێ ئەدەبیات، ک چێشت فرەێگ ئڕا وەتن، نەێاشتنە وە ساڵانە وە بڕێگ وشە و مەزموون تکراری، خوەێان دوواژە(تکرار) کەن و هان لە ئەو شوون ئەوەڵە.
هەڵبژاردەێ ئێ باسە یەسە ک توام بۊشم ئەدەبیات ئمڕوو باشوور، کەفتێیە وە بێ ڕێیا. فرە تر گووڵ خوەمان نەیمن. قەبوول بکەیم هەر کام بەش کەم یا فرەێگ لە ئێ بارودوخە دیریمن. وە ئێ شێوە و وە ئۆستاد ئۆستاد کردن و گەپەیل تەنک لە ناو فەزاێ مەجازی، ئەدەبیات سەقام نیەگرێ. ئەدەبیاتێ ک لە دنیاێ ئمڕوو، وە لە وەراێوەر ئەدەبیاتەیل پێشڕەو جەهان، قسیەێ تازەێگ ئڕا وەتن داشتوود. ئەدەبیات باشوور، هەوەجە وە خوەنین دجارە، تەعریف دجارە و ئافراندن دجارە دێرێ.(باز خوانی، باز تعریف، باز آفرینی)
انتشار در هفته نامه صدای آزادی / شماره 672