پەروەردە کردن وە زوان کوردی/ مازیار نەزەربەیگی
بڕیار بۊە تەرح پەروەردە کردن وە زوان داڵگی لە ناو مەدرەسەیل وە پەرتخ بڕەسێد و ئەو جوور گ چەن ساڵە لە ئێ باوەتە لە مەجلس گەپ دەن، بایەس چەوەڕێ یە بۊمن گ وەرە وەرە پرووسەی پەورەدە کردن مناڵەیل وە زوان کوردی لە ناو مەدرەسەیل داشتۊمن. هەرسەی هاتێ ئێ بڕیارە لەوای فرە لە بڕیارەیل ترەک بکەفێدە پەراوێز و لە هۊرەو بچوود، ئەمان ئەرک چالاکەیل ئەدەبیات و زوان کوردی یەسە گ هەیتاهەیت لە ئێ باوەتە خوازیار و داواکەر بوون و ئێ مژارە شییەو بکەن تا ئاخرێگ وە ئاکامێ گ توایم بڕەسنیمنێ.
یەکمین کار یەسە لە نۊنەرەیل بتوایم شوون ئێ گەپە بگرن و هاتێ ئێ نۊنەرەیلە ئەو جوور گ بایەس لە هەمیەت زوان داڵگی، لەوای فرە لە مژارەیل ترەک، نەڕەسۊنەو، مدوویشێ دیاریە، لە ناو سیستمێگ پەروەردە بۊنە گ فرە لە مژارەیل، لەوای ئابووری، وە تۊلەکی گیریاس، و ئمڕوو دۊنیم هاڵ و رووژ ئێران چۊنە و پسای زرکەی چەوێ تێد و بێ گیان کەفتێیە.
زوان لەوای رووح هەر مرۆڤێگە، دیاریە گ ئەگەر رووح لە لەش مرۆڤەگان جیاوە بوون، چ هەڵکەفتێ پێش تیەێد، بوونە یەی بڕ لەش گ تۊەنن رێ بکەن، تۊەنن خوراکێگ سلەو بێیەن، تۊەنن بنووڕن، ئەمان خاسمای یەی مرۆڤ راسگانی نەێرن، لەوای یەی بڕ ماکت وەپێیان تیەێد، هەر ئەو جوورە گ ئمڕوو دۊنیمن، هەر ئەو جوورە گ ئەڕای نموونە خێیاوانەیل کرماشان پڕ بۊە لە ماکتەیلێ گ پیەک نیەزانن هانە شوون چوە، رووح خوەیان لە کیس دانە، نە زانن لە کوو هاتنە، نە زانن ئەڕای کوو چن، چۊن لە ئێ ساڵان وەرینە لەێوا بار هاتنە. ئێکەش کارناسەیل کارنەناس نیشنەو یەک، منەی مدوو یە گەردن گ مەردم ئەڕا لەێوانە! و یەی بڕ فاڵ و فعڵ ئەڵاجەۊ لە دەمێیان دەرتێد گ دیاری نییە لە کوو دینەسەو، یەی جار بختێ کەنە واران، یەی جار بختێ کەنە دەورملی، یەی جار خەنێ مل شەیتان گەورا، یەی جار تڵسم ئینترنت، و هەر جارێ لە شوون یەی تاوانبار گەردن، تاوانبارێگ نادیار! ئەمان دیاریە گ لەێوا نییە، یەی جار ئەڕای هەمیشە بڕەسیمنەو، گیچەڵ لە سیستم پەورەردە کردن کۊەنەی ئیمەس، ئەگەر سیستم پڕهاز و زانا و کارایگ داشتۊمن، شەیتان گەورا گ هۊچ، باوگیشێ باێد، نیەتۊەنێد کارێگ وەپیمان بکەێد. ئەڕا نیەتوایم قەبووڵ بکەیم گ دۊزەمەگە خوەمان نایمەسەوێ! و ئێسە تا دەرفەت هەس بایەس فکرێگ وە هاڵ ئێ دۊزەمە بکریەێد، یەکێگ لە ئێ دۊزەمەیلە، گەپ زوان داڵگیە، گ فرە ساڵە لە هۊرەو چێیە.
مرۆڤ وەل زوانا تۊەنێد وەل فەرهەنگ و مێژوو و بنەماڵەی خوەی پەیوەندی بگرێد، ئەگەر ئێ زوانە بووڕیم، چشت دیاریگە ئێ ئایەمە وەرەو هەلای گ بتۊەنێد سەر خەێدە خوار و چوود، یەی جار لە ناو سریاڵەیل کورەیی خوەی دۊنێدەو، یەی جار لە ناو ئامریکای جنووبی قولەفڕی کەێد، یەی جار چوودە ئوکراین، یەی جار سەر لە ئافریقا دەرتیەرێد، چۊن مرۆڤ وەل بۊنەوەرەیل ترەکا تەنیا وە مدوو زوان و پێناسەس گ جیاوازەو بوود، ئەگەر یە لەلێ بسێنیم، بوودە لەوای گیانەوەرەیل ترەک، جیاوازی نەێرێد. ئێ هەمگە پۊل دەینە کارناسەیل کارنەناس گ بان یەی بڕ وەتەی سەرشێتانە و نادیار وە زوان بارن، بنیشن لە بان ئێ کارەساتە فکرەو بکەن، ئەگەر تواین هاڵ و رووژ مەردم خاسەو بوود؛ ئەگەر نیەتواین، ئەوە دی گەپ ترەکە.
مەردم ئازادن گ وە زوان داڵگی خوەیان قسیە بکەن و بنۊسن (گ هەر ئێ لەتە لە ناو یاسای ئێرانیش هاتێیە، لە ئەسڵ پانزە)، و ئێ ئازادیە یەی ئازادی سروشتیە، کەسێگ وە ئیمە نەوەخشاسەێ، کەسێگ ناتێیە بۊشێد ئێسە ئۊە تۊەنین یا نیەتۊەنین وە زوان داڵگی خوەدان قسیە بکەین یا بنۊسین! تەنیا دەوڵەتەگان بایەس دەسمیەت بێیەن وە ئێ کارە، تا وە شێوەی دروس و پڕهازێگ پێش بچوود، بایەس بەرجەوەنی بنەن، بایەس لە ناو سیستم پەروەردە کردن، مژار زوان داڵگی لە بێز چەو بگرن.
تا ئێسە وە هەر مدووێگ رێ وە هەڵە چینە، ئەمان دی بڕیار نییە هەمیشە لەێوا بۊن، مژار زوان داڵگی یەی مژار بەرجد و سەرەکیە ئەڕای هەر مرۆڤێگ، لە ریازی و علووم و … گرنگ‌ترە چۊن ئەو زانستیەیلە تیەن و لە بان ئێ زوانە سوار بوون، ئەگەر بنچینەی زوانی دروسێگ نێیاشتۊمن، مناڵگە یەی بڕ وەتە یای گرێد، ئەمان نیەزانێد وە چ کار تێد، چۊن پەیوەندی خوەی وەل ئەوانە نیەۊنێدەو، پەیوەندی خوەی وەل جەهانەو نیەۊنێدەو و یەسە گ پیەک کارەیل ئیمە بۊەسە مۆنتاژکاری، لە ناو گشت چشت پەسای مۆنتاژ کەیم، چۊن دەرەقەت ئافراندن نەیریم، ئەمزارەیلێ گ پسای سازیم، پیەک مۆنتاژن، زۆرم هونەر و فەلسەفە و ئەدەبیات ئیمە مۆنتاژە.
ئەڵبەت هاتێ ئێ پرسیارە پێش باێد، ئەوانە گ زوان داڵگیان فارسیە چوە، ئەوان گ دی پسای فارسی یای گرن! زوان تەنیا یەی بڕ وشە نییە، یا یەی بڕ پیت گ لە شوون یەک هاتۊن، زوان یەی کوومە تایبەتمەنی زەینیە گ ئلمانەیل فرەیگ ها تووێ گ بایەس گشت بپارێزیەید، هەنای وە وشەیل فارسی پسای یەی نووڕگەی ئافریقایی شییەو بوود
یانێ ئیمە تەنیا لە بەش ئەمزاری زوان کەڵگ گرتیمنە، نە لە ناوەڕووک زوان. وە ئێ مدووەسە گ تەنیا یای دان چەن وشە وە مناڵەگان نیەودنە پەروەردە کردن وە زوان داڵگی، فارسەگانیش پیەک تەنیا لە ئەمزار زوان داڵگی خوەیان کەڵگ گرن، ئەمان زەینیەت و ناوەڕووکێ گ پەسای لە بانێ گەورا بوون، پەیوەندی وەل ئەو چشتە گ بایەس داشتوون نەێرێد، و ئەوانیش تۊش شەڕ هاتنە و سەر لەلێیان شێویاس.
لە ئێ باوەتە ئامار گیریایە، زۆرم ئیرانیەیل خوەشێیان تیەێد لە ئێران بچنە رێیەو، مدووێ تەنیا گەپ ئابووری نییە، گ ژیان لە گشت جی دژوارە، مدووێ یەسە گ هەست کەن لە ئێرە خاوارەن، هەست کەن گ ئێرە نیشتمان خوەیان نییە، چۊن وە شێوەی هەڵە پەروەردە بۊنە، سیستم پەروەردە کردن ئیمە جوورێگە گ زۆرم ئیرانیەیل تا کارێگ ئەڕایان قازاشت نێیاشتوود وە شوونێ نیەچن، هەست کەن یەی بڕ پابەسیایین گ لەێرە گیر هاتنە، تەنیا هانە فکر خوەیان، هانە فکر ریشەڕەها کردن خوەیان.
دیاریە تاوان خوەیان نییە، هەنای وە دروسی بەشێیان نریاس، هەنای مافێیان نەپارێزیاس، هەنای فەرهەنگ و مێژوو و زوانێیان کەفتەسە پەراوێز، هەنای دەرفەت یەی ژیان خاس لەلەێیان سەنیاس، سە دیاریە تاوان خوەیان نییە، مەژبوورن لەێوا بوون و لەێوا فکر بکەن، دی سەردەم رۆمانتیسم وە پەرتخ رەسیە، دی نیەود لە کەسێ بتوایم ئێ یەی جارە خوەی بکەێدە گژ دیوار مێهرەبانیا وە مدوو هەست نیشتمان دووسی و دڵخوەشی دان وە یەک، واز بارێد لە مافێ! جەهان فکری مەردم گۊەڕیاس.
ئێ مژارە ئەگەر وە درسی شییەو بوود، ئەگەر چەنان کارناس زانا بنیشن یە شییەو بکەن، دی گەپ لە تڵسم و دەورملی و یانە نییەن، دەس نەنە بان سیستم هەڵەی پەروەردە کردن ئیمە، سیستمێ گ دۊز چشتەیلێ یای مناڵەگە دەێد گ هاتێ پەنج لە سەدێ وە کارێ ناێد هۊچ، خسار زەینی فرەیگیش وە مناڵەگە بڕەسنێد.
سە سیستم پەروەردە کردن ئیمە بایەس بچوودە شوون یەی سیستم نووخواز گ لە رۊ هێڵ زانیاری بوود گ زانستی مرۆڤایەتی لە تووێ قسیەی یەکم کەێد، نە چشتەیل ترەک. ئێمە هێمان فرە لە ئامووژگارەیل مەدرەسەمان لە هەمیەت زوان داڵگی نەڕەسینەسەو، وەلێیانا قسیە کەید، تەنیا چشتێ گ زانن یەسە ئاو جامد نییە، یەخ جامدە. زۆرم تۊلەکییان تێد لە ئێ باوەتە فکر بکەن، قسیە کردن دی هۊچ، ئمجا پیەک ناڵانن گ ئەڕا وەز خراوە، مدووێ ئەڕایان شییەو کەید، سەر خورنن، و لەنوو وە هۊرێیان چوود چوە لە چوەس؟
یەی بڕ قسیەیل زێز وە یەک کەن و لە ئاخریشەو ئۊشن، ئیمە هەر یەیمنە گ هەیمن، دروسەو نیەۊمن، تێکووشینمان بێ وەلیفەتە! ئێ کەسانە گشت قوروانی ئێ سیستەمەنە، تاوانێگ نەێرن. ئەگەر لەێوا فکر کەن، وە مدوو یەسە لەێوا یای گرتنە و گەورا بۊنە، چۊن یەک و دوان گ نیین بۊشیم تاوانبار خوەیانن.
ئەمان لە لایەن ترەکیشەو، بایەس ئێ ئاماژەی گرنگە بکەم، بایەس بزانیم لەێوایشە نییە گ بۊشیم ئێسە تاوان سیستمە، دی گشت چشت وێڵ بکەیم، کلک بنەیمە گووش و هەر فیکە بکیشیم. سە ئێ چۊن کوومەڵگای چۊ تواین درسەو بوود؟ چەوەڕێ بۊمن ئایەمەیل فەزایی بان خاسێیەو بکەن؟ چەن جار مەگەر ژیەیم؟
تاوانبار نییمن، دروس، ئەمان ئێسە گ سیستم گیچەڵ دێرێد، لانکەم خوەمان بچیمنە شوون ئێ مژارە، لە بارەی بخوەنیم، پتەکەنی بکەیم، دەس لە تەمەڵی و یەی بڕ نووڕگەی کۊەنە و تاسبی هیز بێیەیم، ئەڕای وەخت بنەیم، هەرسەی زانم زۆرم مەردم، وە تایبەت گەل کرماشان، وە تایبەت ئامووژگارەیل، چەنان پێشە دێرن و وە خەرج ژیانا نیەڕەسن و وەخت فرەیگ نەێرن، لە ئێ باوەتیشە گشتمان لەوای یەکیم، گشتمان گیر هاتیمنە، گشتمان وە تامازروو نووڕیمنە هەنار کیلو پەنجیا هزار تمەنی و گڕەی ناوزگمان تێد.
وە تایبەت ئێسە گ له شەو چلەوە ده‌رچیمنه، شەوێ گ فەلسەفەی یەسە، بایەس مەردم وەل یەکا بکووشن تا لە تیەریکی وە رووژنای بڕەسن! ئێسەیش وە ئێ نرخەیل ئەڵاجەۊە گ دۊنیم، یەکە یەکە زەنەق هەڵاوردیمنە، دەێو تیەریکی گ ئۊشن دی هەریەسە! گشتمان گیر هاتیمنە، ئەمان ئەگەر بڕیارە رێ نجاتێگ بوود، لە ناو زەین یەک وە یەک ئیمە رێداگرێد تا وە ئاکام بڕەسێد، سە بکووشیم و هۊچ وەخت نائمێد نەۊمن.