ورده پڵاسیکه‌یل؛ گێچه‌ڵ قه‌ڕن هاوچه‌رخ / ئه‌شکان میری
له ژیان ئیمڕووژی، تکنولوژی گه‌رد ته‌مام خاسی و ده‌سه‌ڵاته‌یل ک ئه‌ڕا مه‌ردم دونیا داشتێه و دێرێد، وه بێ گومان مه‌ترسی و گێچه‌ڵ فره‌ێگیش وه دی هاوردێه. پڵاسیک؛ یه‌کی له ده‌سه‌ڵاته‌یل تکنولوژی و زانست ئاێه‌مه ک چه‌ن قه‌ڕنه تۊه‌نستێه بووده ده‌سمێه‌ت دار گشتمان ک بتۊه‌نیم کاره‌یل ڕووژانه‌ێ خوه‌مان وه ڕاحه‌تی و ئاسایی وه‌ره نووا بوه‌یم.
ته‌مام ئایه‌مه‌یل له ناو ڕووژ گه‌رد پڵاسیک سه‌ر و کار دێرن، هه‌ر له مسواک داێن و ده‌م و چه‌و پاک کردن شه‌وه‌کیان گردێه تا نان و چای خواردن له ناو زه‌رفه‌یل یه ده‌ف وه‌کارچێ و سه‌ر له بان سه‌رێن ناین شه‌وانه. وه‌ی مدووه تۊه‌نیم بۊشیم پڵاسیک یه‌کی له پڕ مه‌سره‌ف ترین ده‌سه‌ڵاته‌یل تکنولوژی له ژیان ئاێه‌م هاوچه‌رخه. وه‌لێ گێچه‌ڵ له ئێره‌و ده‌س وه پێ کرێه‌ێد ک پڵاسیکه‌یل وه فرمه‌یل فره‌ێگ تۊه‌نن ئه‌ڕا چه‌ن سه‌د ساڵ له ناو ژینگه بمێنن و هۊچ ئاڵشتێگ له خوه‌ێان نه‌ۊن.
چه‌ن ساڵیگ هه‌س ک فرمێگ له گه‌نه‌ڵخه‌یل پڵاسیکی که‌فتێه‌سه وه‌ر چه‌و تاقی که‌ره‌یل و زاناێل، ک ورده پڵاسیک (Microplastics) ناو دێرێد. ورده پڵاسیکه‌یل وه فرمێلله پڵاسیکه‌یل ئۊشن ک ئه‌نازه‌ێان که‌متر له 5 میلی متره، هه‌رچه‌ن ک هێمان بازێ که‌س له زاناێل ژینگه ئۊشن ئه‌نازه‌ێ گه‌نه‌ڵخه‌یل ورده پڵاسیکی بایه‌د که‌متر له 1 میلی متر وه حساو باێد. وه داخه‌وه گه‌رد نووا چین ڕووژگار و سه‌ر که‌فتن چشته‌یل پڵاسیکی له‌ی ده‌وره، لێخن بۊن ده‌ریا و ژینگه‌یل ئاوی گه‌رد ئی به‌ش له گه‌نه‌ڵخه‌یله، گێچه‌ڵ و دۊزه‌مه‌ێ گه‌وراێگ ئه‌ڕا سرۆشت و تمام گیانه‌وه‌ره‌یل درس بۊه. له گه‌روه‌ترین مدووه‌یل ئی دڵ نگه‌رانیه تۊه‌نیم: ئارام بۊن پۊترکێان پڵاسیک له ناو ژینگه، خواردن ئی پڵاسیکه‌یه‌له له ده‌س گیانه‌وه‌ره‌یل ئاوی و به‌ڵاو کردن و جێ وه جێ کردن به‌شه‌یل تر له ئالوودگی جوور فلزه‌یل قورس (کادمیوم، جیوه و…) له ناو گیان و له‌ش گیانه‌وه‌ره‌یل ئاوی جوور ماسی ناو بوه‌یم.
سه‌رچاوه‌یل و شێوه‌ێل به‌ڵاو بۊن ورده‌پڵاسیکه‌یل له ژینگه‌یل ئاوی
سه‌رچاوه‌یل ورده پڵاسیکه‌یل وه دو ده‌سه به‌ش کرێه‌ن: یه‌کمین سه‌رچاوه‌یل ورده پلاسیکه‌یل ک وه‌ره‌و بوونه ژینگه‌یل ئاوی، گه‌نه‌ڵخه‌یل ناو ماڵن ک ته‌مام چشته‌یل پڵاسیکی ک له ده‌ور خوه‌مان دۊنیمن له‌ی به‌شه جێ گرن، له مواد ئارایشی گردێه تا گووشیه‌یل موبایل. به‌شێگ تر له سه‌رچاو یه‌کم ورده پڵاسیکه‌یل، گه‌نه‌ڵخه‌یل سه‌نه‌تی و کارخانه‌یین ک له ناو ڕشنن. دۊمین سه‌رچاو ورده پڵاسیکه‌یل، پڕوسه‌ێ ورد کردن پلاسیکه‌یل گه‌وراتره، ک لو نووڕگه‌ێ فره‌ێگ له زانیاره‌یل زانست ژینگه، ئیه گرینگ ترین و گه‌وره‌ترین سه‌رچاو ورده پڵاسیکه‌یل زانن. دۊمین ورده‌پڵاسیکه‌یل ک بوونه فیبر و له لباسه‌یل شووریا وه ده‌س تیه‌ن له مه‌واد کیمیایی جوور پولی ئستر، ئاکرلیک و پولی ئامید درس بوود.
وه‌داخه‌وه، ورده پڵاسیکه‌یل، بێجگه له ئاوه‌یل سه‌تحی، له بن ده‌ریاێل و ئوقیانوسه‌یل و خاکه‌یل به‌ڵاو بینه.ئه‌ڕا وێنه فره‌ێگ له تاقیکاریه‌یل نیشان دانه نه ته‌نیا ئاوه‌یل به‌ڵکه‌م یه‌خه‌یل قوتبیش پلکێانه‌سه ورده پڵاسیکه‌یل و له هه‌ر مترێگ 38 تا 234 له‌ت له‌ی گه‌نه‌ڵخه‌یله پێا بۊه. بێجگه ئیانه، ورده پڵاسیکه‌یل له ئاوه‌یل قوتبه‌یل باشوور و باکوور، سه‌ر ئاوه‌یل ئی دو ناوچه و ناوزگ په‌له‌وه‌ره‌یل کانادایی قوتب باکووریش پیا بۊه، هه‌ر له‌ی مدووه قوتبه‌یل وه گونجاو ورده پڵاسیکه‌یل ناسرێه‌ن. هه‌ناێ فره‌ێگ له تاقیکاریه‌یل له سه‌ر ورده‌پڵاسیکه‌یل ناو ده‌ریا ورده‌و بۊنه، وه‌تاره‌یل زانستی نوو نیشان ده‌ن ئی گه‌نه‌ڵخه‌یله له ته‌مام ئاوه‌یل سه‌تحی دونیا و گه‌ناو شاره‌یل پیا بوون. تاقیکاریه‌یل نیشان ده‌ن ورده پڵاسیکه‌یل وه مدووی به‌لاو بۊن فره‌تر چشته‌یل زێنگ و ئاڵشت بۊن ڕه‌نگ ورده‌پڵاسیکه‌یل له بن چه‌م و حه‌سێڵه‌یل مه‌ترسی فره‌ترێ دێرن.
ده‌سه‌ڵات ورده پڵاسیکه‌یل له سه‌ر ژینگه‌و سڵامه‌تی
وه مدووی ئه‌وێکه ورده پڵاسیکه‌یل ئه‌نازه‌ێ بۊچکێگ دێرن و له ته‌مام به‌شه‌یل ژینگه‌یل ئاوی به‌ڵاو بینه وه ئاسایی چنه ناو ده‌م گیانه‌وه‌ره‌یل ئاوی و له جێ غه‌زا خورێه‌ن. نه ته‌نیا گێچه‌ڵ جێ وه جێ کردن چه‌په‌ڵیه‌ل له ناو زه‌نجیره‌ێ غه‌زا بۊه‌سه سه‌ر ژانێگ ئه‌ڕا زاناێل ژینگه، به‌ڵکه‌م فره بۊن ئی چه‌په‌ڵیه له گیانه‌وه‌ره‌یل گه‌ورا تر گێچه‌ڵێگ تره. له زانست ئکولوژی، هه‌رچه‌ن له ناو زه‌نجیره‌ێ غه‌زا وه‌ره‌و بان بچیم چه‌په‌ڵیه‌یل غه‌زایی کووا بون و ئی چهپهڵیهیله له گیانه‌وه‌ره‌یل گه‌وره‌تر ئه‌نازه‌ێ چه‌په‌ڵی فره‌تر له گیانه‌وه‌ره‌یل بۊچکتره.
له ناو ده‌ریا چه‌په‌ڵیه‌لێگ وه ناو چه‌په‌ڵیه‌یل هه‌مۊشگی ئورگانیک (POP) هه‌ن، ک گه‌رد ورده پڵاسیکه‌یل وه‌ره‌و بان تیه‌ن و چنه ناو جه‌رخه‌ێ غه‌زایی؛ ئی چهپهڵیهیله مه‌ترسی داره وه مدووی غه‌زا خواردن گیانه‌وه‌ره‌یل ئاوی گه‌رد ئی ورده پلاسیکه‌یله چنه ناو گیانێان و وه مدووی تاێبه‌تیه‌یلێان؛ وه خاسی نیشنه گیان ئی گیانه‌وه‌ره‌یله و تۊه‌نن وه ئاسایی له جه‌رخه‌ێ غه‌زایی به‌ڵاو بوون. ئه‌ڕا وێنه، دو نه‌خوه‌شی ئسهاڵی له ناو ئاێه‌م فره به‌ڵاوهDSP) و (PSPوه مدووی جوڵبه‌که‌یل سامی ک گه‌رد ورده‌پڵاسیکه‌یل تۊش هاتنه و ماسیه‌یل خوه‌نێان وه دی تیه‌ن.خاستره بزانیم ک جولبه‌که‌یلێ ک گه‌رد ئی مه‌واده تۊش هاتنه وه ڕاحه‌تی له ناو شه‌به‌که‌ێ غه‌زایی به‌ڵاو بوون و تۊه‌نن گیانه‌وه‌ره‌یل فره‌ێگ نه‌خه‌وه‌ش بکه‌ن.
سڵامه‌تی ئایه‌م تۊه‌نێد له شێوه‌یل جیاواز و فره‌ێگ بکه‌فێده مه‌ترسی و ورده پڵاسیکه‌یل له شێوه‌یل ئارایشی، خه‌میردێان، سابوون و ده‌س شووره‌یل، سڵامه‌تی ئاێه‌م وه مه‌ترسی بخه‌ن و گێچه‌ڵ درس بکه‌ن. جیا له مه‌ترسی و گێچه‌ڵه‌یل ورده‌پڵاسیکه‌یل وه ته‌نیایی، مه‌واده‌یل مه‌ترسی دارێ جوور فتالات (phthalates) ک خوه‌یان لکننه بان ورده پڵاسیکه‌یل تۊه‌نن له ڕێ غه‌زا خواردن ئاێه‌م نه‌خوه‌ش بخه‌ن. ئاکام به‌لاو بۊن ورده پلاسیکه‌یل له غه‌زایل ئاوی جوور ماسی یا مه‌یگوو تۊه‌نن خوه‌ێان له گیان ئایه‌مه‌یل نیشان بێه‌ن.
جاڵب ئه‌وه‌سه بزانیم ک ورده پڵاسیکه‌یل گه‌رد سه‌ده‌ف، قرژنگ، ماسی و.. ک ئیانه به‌شێگ له سوفره‌ێ فره‌ێگ له مه‌ردم دونیانله جه‌رخه‌ێ غه‌زایی به‌ڵاو بوون. بنکه‌ێ تاقی کاری ڕیسک ئاڵمان، له نووترین تاقی خوه‌ێ نیشان داس ک مه‌واده‌یل مه‌ترسی دار له شوویه‌نده‌یل، خه‌میردێانه‌یل و مه‌واده‌یل پڕ کردن دگان پێا بوود. هه‌ر ئیجووره ئی بنکه نیشان داس ک ورده پڵاسیکه‌یلێ ک له شوویه‌نده‌یل ده‌م و چه‌و پێا بینه له 1 میکرومتر گه‌وره‌ترن و تۊه‌نن گێچه‌ڵه‌یل گه‌وراێگ ئه‌ڕا پووس درس بکه‌ن.
هه‌ر لێوا ورده پڵاسیکه‌یل ناو خه‌میر دێان له ڕێ حه‌ڵق تۊه‌نن بچنه ناو مێعده‌و له‌وره بنۊسنه گیان ئاێه‌م و کروموزوم ئاڵشت بکه‌ن ک بوودنه مدووی شێرپه‌نجه، چاخی و عه‌قیمی. له ناو ژنه‌یل، مه‌واده‌یل کیمیایی ک جوور ئستروژنن، تۊه‌نن بوونه مدووی شێرپه‌نجه‌ێ سێنه، ک تاقی کرێاس ئاێه‌مه‌یلێ ک فره‌تر ورده پڵاسیک ها له ناو غه‌زاێان و غه‌زایل ده‌ریایی خوه‌ن فره‌تر تۊش نه‌خوه‌شی تێه‌ن.
چاره‌ێ گێچه‌ڵ ورده پڵاسیکه‌یل
له نووڕگه‌ێ فره‌ێ له زانیاره‌یل ژینگه و سڵامه‌ت، خاس ترین ڕێ ئه‌ڕا پارێزان ژینگه‌و خوه‌مان له ورده پڵاسیکه‌یل، هۊرده‌و بۊن له سه‌رچاو ئی به‌ش له گه‌نه‌ڵخه‌یله. یانێ ئیمه ئه‌گه‌ر بتۊه‌نیمن ک سه‌رچاوه‌گه‌ێ بپارێزیم، تۊه‌نیم به‌ڵاو بۊن ئی مه‌واده‌یله له ناو سرۆشت و ژینگه که‌مو بکه‌یمن. ئه‌ڵبه‌ت چه‌ن ڕێ کار ئه‌ڕا ئی مه‌به‌سته بانگه‌واز بیه:
1) سڕاندن ورده‌پڵاسیکه‌یل له مه‌واد بێداشتی و ئارایشی.
له ساڵ 2015 ده‌وڵه‌ت ئامریکا فرووشتن مه‌واد ئارایشی بێداشتی ک له ناویان ورده‌پڵاسیک بوود قه‌ێخه کرد. له شوون ئه‌وان کانادا، ئوسترالیا و چه‌ن وڵات ئوروپاییش ئی یاسا و قانوونه له ناو وڵات خوه‌ێان دامه‌رزاندن. هه‌رچه‌ن وڵاته‌یل فره‌ترێگ ئی جوور یاسایلێگ دا بمه‌رزنن، تۊه‌نیم ورده پڵاسیک که‌متری به‌ڵاو بکه‌یم.
2) وه کاربردن مه‌واده‌یلێ ک زۊ بپۊترکنن.
جوورێ پڵاسیک له‌ی نوو وه دی هاتێه ک گه‌رد باقی پڵاسیکه‌یل ک له فره جێ پێا بوون نین و تۊه‌نن زۊ له ناو ژینگه بپۊترکن و له کیس بچه‌ن. دو مه‌واد PLA و PHA له‌ی ده‌سه مه‌وادنه ک تۊنن جێ گیر پڵاسیکه‌یل ئیمڕووژی بوون.
3) گه‌ش کردن شێوه‌ی: دجاره وه کار بردن، دجاره درس کردن و دجاره وه ڕێ خستن پڵاسیکه‌یل.
وه ڕێ بردن پڵاسیکه‌یل هشک و که‌م کردن فڕه داێن ئی مه‌واده له ناو ژینگه وه‌تاێبه‌ت ڕووبار، چه‌م، ده‌ریا و ئوقیانووس وه دڵنیایی تۊه‌نێد به‌ش فره‌ێگ له‌ی گه‌نه‌ڵخه‌یله له ناو سروشت که‌مو بکه‌ێد. دجاره وه کار بردن پڵاسیکه‌یل وه بێ گومان ده‌سه‌ڵات فره گرینگێ له که‌م کردن ورده پڵاسیکه‌یل دێرێد.
هه‌ر ئیجووره ک دۊنیمن، ژیانه‌وێ ئیمڕوومان په‌یوه‌ندی قورسێگ گه‌رد ژینگه‌مان دێرێد و وه هۊچ بارێگ نیه‌تۊه‌نیمن ک خوه‌مان بێ به‌ش له پارێزان ژینگه بزانیم. وه دڵنیاوه ته‌مام مه‌ردم شوون ژیانێگ ساڵم و خوه‌ش گه‌ردن، وه‌لێ ئی ژینا خوه‌شه ته‌نیا وه خوه‌مان به‌ستگی دێرێد ک چه‌نێگ ئه‌ڕاێ هه‌وڵ به‌یمن.
انتشار در هفته نامه صدای آزادی / شماره 635