ساختار دیاری زاڕاوەی باشووری / فردەوس هاشمی
تا چەن ساڵ ئەو وەر، ک کار لە سەر زوان داڵگی لە ناوچەی ئیلام و کرماشان تازە دەسپێ بۊ، فرە کەس باوڕێان یە بۊ ک ئڕای پەخشان و چیرووک و نۊسمانەیل زانستی ک هەوەجە وە زوان فەرمی و ساختار دیاریترەکێ هەس، دەوێ لە زاڕاوەی سوورانی ئستفادە بوو.
هەرسەی زانستن گشت زاڕاوەگان یەی زوان بێگومان قازاشت فرەێگ ئڕا خاوەنەیل ئەو زوانە دێرێ، ئەمان مدووەیل جوورایجوورێگ هەس ک نیشان دەن ئێ پێشنیارە تەنیا تۊەنێ لە ئاست یەی تئوری بمینێ و نیەتۊەنێ لە ڕاسیەت وە دەسکەفت دڵخوازێگ بڕەسێ.
دوان لە گرنگترین ئێ مدووەیلە،یەکێگ نەڕەسین مەردم ئادی لە زاڕاوەی سوورانیە و یەکێگیش پرۆسەی ژێردەس کردن خاوەنەیل زاڕاوەی باشووری و باندەسی سوورانەیلە، ک بێگومان لە بانان گیچەڵەیل فرەێگ پێش تیەرێ.ئێ مدووەیلە لە دریژای ئێ نۊسمانە شیەو کریەن.
نەڕەسین مەردم ئادی لە زاڕاوەی سوورانی
ڕاسیەت یەسە ک سێ زاڕاوەی زوان کوردی ( کورمانجی، سوورانی و باشوری)، هەم لەباوەتی وشەگان، هەم بێژە کردن و هەمیش ساختار، جیاوازیەیل فرەێگ دێرن؛ ئێ جیاوازیەیلە تا ئاستێگن ک یەی کەڵهوڕ، یەی کورمانج و یەی سووران بێ ئەوەی ک ڕیزمانزاڕاوەی یەکترەکی فێر بوون، نیەتۊەنن لە قسیەی یەکترەکی بڕەسنەو و وەگەرد یەکا پەیوەندی بگرن.
لە یەی لایشەو گیچەڵ گەورای زوان کوردی، وەتایبەت لە ئێران، بێ بەش بۊن لە ئامووزش فەرمیە؛ ئێ گیچەڵە خوەێ بۊە وە مدوو کەم نرخی ئێ زوانە لە بەێن خاوەنەیل خوەێ؛ ئەدی،مەردم ئادی لەباوەتی زوان خوەێان خەمسەردن.
تەنیا چاڵاکەیل تۊەنستنە وە شێوەی ئازاد و بێ دەسمیەت و پێشتگری سیستم و ناوەندەیل دەوڵەتی، خوەێان ڕێزمان و ڕینۊس زوان داڵگی فێر بوون؛ ئەوەیش هەرکەسێگ تەنیا زاڕاوەی خوەێ فێر بۊە. کەسەیلێ ک تێکووشینە و زاڕاوەیل ترەکیش فێر بۊنە ژمارێان کەمە؛ئێکەش فرەتر چاڵاکەیلێ ک زاڕاوەێان باشووریە تێکووشینە ئەو دو زاڕاوەیش فێر بوون؛ لە لایەن سوورانەیل و کورمانجەیل ئێجوور تێکووشینێگ نەۊە.
هەرسەی لە ئێ باوەتەو سووران و کورمانجەیل تاوانبار نەۊنە؛ بەڵکوو نێاشتن نۊسمان، وەتایبەت چیرووک و وتارەیل زانستی، وە زاڕاوەی باشووری،گرنگترین مدوو بێ مەیلی سووران و کورمانجەیل وە زاڕاوەی باشووری بۊە. هەنای باس تیەێ وەرەو مەردم ئادی، ئێ گیچەڵە فرە گەوراترەو بوودن و تەنانەت لە ئاست یەی کارەساتە.
مەردمانێ ک نائمێدی و خەمسەردیێان وە زوان داڵگی تا ئاستێگە ک تەنانەت لە ناو ماڵ وەگەرد مناڵ خوەێانا وە زوان خوەێانا قسیە نیەکەن و لە هۊچ پەلێگ لە ژیان تاکەکەسی و کوومڵایەتی، هەوەجەێگ وە ئێ زوانە نەێرن، هاوردنێان وەرەو نۊسین و خوەنین زوان داڵگی کار هاسانێگ نیە. یە هەرسەی تیەڵیش بوودن و وە زوان هاوردنیشێ دژوار، ئەمان یەی ڕاسیەتە ک مەردم ئیمە پەسای لە هەڵوومەرجەێگ ژیەن ک هەوەجە وە فێر بۊن زوان داڵگی نەێرن؛ ئەدی، مەژبوور نیین ئڕای ئێ کارە ئازاڕ خوەێان بێەن یاگەر هەزینە بکەن.
ئێسە ک هەوەجە نیە، چاڵاکەیل زوان داڵگی بایەس وە شێوەێگ کار بکەن ک مەردم دڵێان بقرچێ و لە ڕۊ خوازیار و مەیل خوەێانا بان وەرەو زوان داڵگی.لە ئێ دوسێ دەهە لە ئیلام و کرماشان، شێعر تۊەنستێە تا ئاستێگ ئێ کارە بکەێ؛ مدووێ یە بۊە ک شێعرەیل ئێ وڵاتە، ئلمانەیل کولتوور و ژیان مەردم لە ناو خوەێان جیەو کردنە و هەست وەردەنگ وەرەو خوەێان کیشانە و مەردمیش تۊەنستنە وەگەردێانا پەیوەندی قۊل بگرن.
ئێسە ک مەردمەگە تا ئاستێگ خەمسەردی نانەسەو لا و پەسای تیەن وەرەو زوان داڵگی و خوازیار فێر بۊن خوەنین و نۊسین وە ئێ زوانە بۊنە، وە مرجێ تۊەنن وەگەرد ڕێنۊس و ڕێزمان ئێ زوانەو پەیوەندی بگرن ک لانکەم وشەیلێ ک خوەنن و ڕەستەیلێ ک بریارە نۊسینێان فێر بوون، وە گووشیان ئاشنا بوون.ئەدی، یە ک سوورانی بوودنە زوان فەرمی و نۊسمانەیل ئەدەبی و زانستی، تۊەنێ یەی تئوری ڕەنگین بوودن؛ ئەمان هەڵکەفتێگە ک نیەتۊەنێ لە ڕاسیەت پێش باێ.
پرۆسەی ژێردەس کردن خاوەنەیل زاڕاوەی باشووری و باندەس کردن سوورانەیل
هەرسەیهەمیشە ئێ باوڕە بۊە ک فەرمی زانستن یەی زوان یاگەرزاڕاوەێگ لەیەی زوان وە مانای بێ‌ئەرزشی زوانەیل ترەک و زاڕاوەیل ترەک نیە، ئەمان ئازمانەیل جوورایجوور لە کوومڵگەیل جوورایجوور لە دریژای میژوو نیشان دانە زوانەیلیاگەر زاڕاوەیلێ ک ستانداردسازی بۊنە و وە فەرمیەت ناسیانە، وە مدوو جێگەی تایبەتێان لە سیستم ئامووزشی، کارامە بۊن لە تجارەت و ڕامیاری و ناوەندەیل دەوڵەتی، لەباوەتی دەسەڵات و جێگەی کوومڵایەتیەو ئەرزش و نرخ فرەترێگڕاس کردنە و زاڕاوەیل ترەک کەم کەم کەفتنەسە پەراوێز؛ ئەدییە خوەێ کەم کەم بۊە وە مدوو ژێردەس بۊن خاوەنەیل زاڕاوەیلێ ک کەفتنەسە پەراوێز.
سە دی لە ئێ سەردەمە دواژە کردن ئێجوور هەڵەیلێگ دۊر لە زانیاری و چاڵاکیە. هەرسەی زانستن و ئاشنایی وەگەرد گشت زاڕاوەیل زوان داڵگی یەی هەوەجەس و قازاشت فرەێگ دێرێ، ئەمان هەنای بریارە ژێردەس بۊدن و وە زاڕاوەی خوەدەو نەنۊسید، ژێردەس فارس بۊدن یا کورد، هۊچ جیاوازیێگ نەێرێ.
سەقام گرتن زاڕاوەی باشووری وە دەسمیەت نۊسەرەیل و چاڵاکەیل
هەرسەی تا دا ساڵ ئەو وەر، نۊسمان وەر چەو بگرێگ وە زاڕاوەی باشووریەو نێاشتیمن و هەر کەسێگ ئێ ڕیسکە نیەکردیا ک تەنانەت یەی چیرووکیش وە ئێ زاڕاوەو بنۊسێ، ئمڕووژ دۊنیمن نۊسەرەیل و چاڵاکەیل ئیلام و کرماشان، کوومە چیرووک، ڕومان، وتار زانستی و پەخشانەیل جوورایجوورێگ چاپ و بڵاو کردنە و نیشان دانە ک زاڕاوەێان ئێ هێزە دێرێدن و چشتێگ لە سوورانی و کورمانجی کەم نەێرێ.
هەرسەی لەباوەتی ساختار فەرمی و ستاندارد هێمان وە یەیدەسی دۊزادۊز نەڕەسیە، ئەمان بێگومان ئێ گیچەڵیشە تۊەنێ لە بانان نزیک وە هاوفکری و هاوبەشی چاڵاکەیل و نۊسەرەیل لاچوودن و ئەو ساختار ڕاسەقینە وە فەرمیەت بناسیەێدن و وە جێگەی دیاری خوەێ بڕەسێ، ک هەر ئێسەیش نۊسەرەیل فرەێگ وەپێ ڕەسینە و پەسای لەلێ کەڵک گرن.
انتشار در هفته نامه صدای آزادی