رزار مانایی زەین و کوومەڵگا / وە بوونەی فیلم قارمان لە ئەسغەر فەرهادی / مازیار نەزەربەیگی
چەن رووژ پێش دەرفەتێگ بۊ تا فیلم «قارمان» لە «ئەسغەر فەرهادی»، فیلمساز ناسیای ئێرانی بۊنم، و هەر ئەو جوورە گ ناو فیلمەیل ترەک ئێ کارگەردانە وە تایبەت فیلم «لەباوەتی ئلی» دیاری بۊە، فەرهادی لەنوو دەس ناسە بان رزار مانایی زەین و کوومەڵگا و تواستێیە کەسایەتیەیل فیلم خوەی بنەێدە وەرایوەر چەن هەڵکەفت و ئێکەش شێوەی تەتیانێیان وەل ئێ هەڵکەفتەیلە لە چەن هۊردە راوهات وەرەو یەی کەڵێن راوهات بڕەسنێد.
پیەک فەرهادی لە ناو گشت فیلمەگانێ گ خوەی کار نۊسان فیلمنامەی گرتسە مل ئێ کارە کردێیە و لە باوەڕ من ئێ شێوە ئەڕای فیلمەیل فەرهادی بۊەسە یەی بناخەی دیاری. ئەگەر لە گەپ تکنیکی و فەنی فیلمەگە بکەفیمنە لا، رەسیمنە فیلمنامە و ناوەڕووکێ گ توام لە ناو ئێ وتارە وەپێ ئاماژە بکەم، ئەڵبەت تێکووشم وە شێوەیگ لە بارەی بنۊسم گ راوهات فیلمەگە دیاری نەود تا کەسەیلێ گ نەینەسەێ، ئێ دەرفەتە داشتوون دۊای خوەنستن ئێ نۊسمانە، فیلمەگە بۊنن، ئەمان خاستر یەسە وەرجە خوەنستن هەر شیکاری، یەکم فیلمەگە بۊنیم.
فیلم قارمان گ لە ساڵ ١٣٩٩ هەتاوی دروس بۊە و لە ساڵ ١٤٠٠ هەتاوی ئەڕای یەکمین جار لە فستیڤاڵ کەن وە نەمایش دەرهاتێیە، نیشاندەر یەی کوومەڵگای نەخوەشە، هەر لە سکانس سەرەتایا ئێ نەخوەشیە نیشان دەێد، یانێ سکانس خەریک بۊن چەن کەس لە دەور یەی ئاسەوار مێژوویی بێ یەگ بزانن پسای چوە کەن تا سکانس ئاخر و چەوەڕێ بۊن قارمان ئەڕای هەڵگەردیان وە زندان. کەسایەتی سەرەکی ئێ فیلمە یانێ رەحیم گ «ئەمیر جەدیدی» ئەڕای بازی کردنێ هەڵویژیایە، یەکێگ لە بازیەیل خاسە گ لە ناو ئێ چەن ساڵە لە سینەمای ئێران دیمنە و تۊەنستێیە وە خاسی ئەو هەستە گ بایەس وە وەردەنگ بڕەسنێد.
هەرسەی ئێ بازیە لە ئەودۊای کەسایەتیەگان نیەۊنیم، و لە باوەڕ من، فەرهادی تواستێیە لەێوا بکەێد تا نەخش رەحیم خاستر خوەی نیشان بەێدن و ئەۊ بوود گ بار راوهات فیلمەگە هالە ملێ و وەردەنگ وەل ئەۊا هاوڕێ بوود و هەست بکەێد بەشێگ لە خوەیە یا تەنانەت خوەیە.
رەحیم یەی ئایەم دەرۊنگرا و هونەرمەندە گ نەتۊەنستێیە لە ناو کوومەڵگا ئەو جوور گ بایەس لە هونەر خوەی پۊل دەربارێد، سە تۊش شەڕ تێد و ئێکەش هونەرێ کەفێدە خزمەت زندانبان. لە سکانس سەرەتایی هەنای وە دۊزەمە لە پلەگان چوودە بان تا رەسێدە ناوەند ئاسەوارەگە (نەخش رووسەم)، وە هەناسەبڕی لە شۊ خوەیشک خوەی گ لە ئەورە کار کەێد پرسێد، «من مەنمە دو هزار و پانسەد ساڵ پێش یانە (مەردم ئەو سەردەمە) چۊ ئێ هەمگە رێیە هاتنەسە بان تا بڕەسنە لای قەور مردێیەگان خوەیان!؟» پرسیار گرنگێ گ جواوێگ نیەگرێد و لەنوو مەژبوور بوود باێدەو خوار، ئەمان بناخەی فیلمەگە هەر لە بان ئێ پرسیار و مژارە سەر هەڵداس.
لە ناو کوومەڵگای ئیمە، مردێیەگان هێمان قارمان ژیان ئیمەن، قارمانەیلێ گ خوەمان سازیمنە، ئێکەش خوەمان هاوردیمنە لە بەرزی چاڵێیان کردیمنە و تەنیا وەل پەیڕەنگ، واتوورە و ئەفسانەی ئەو قارمانە ژیەیم، بێ یەگ لەنوو سەر بەیمە لێ، بێ یەگ وە دروسی لەلێ بڕەسیمنەو، ئەمان ئڕا؟
لە دریژەی فیلمەگە فەرهادی کووشیە تا جواوێگ ئەڕای ئێ پرسیارە بۊنێدەو، و لە باوەڕ من تۊەنستێیە ئێ جواوە وە دروسی نەمایشێ بەێدن، بێ یەگ تۊش شوعار و بانگەشەی ئیدئولوژیک باێدن. سازین ئێ جوور فیلمێگ، وەل ئێ جوور مژارێگ، ئەوەیش لە ناوڕاس دەسەڵات پارس (شار شیراز و زاراوەی شیرازی)، نیشاندەر زەین پڕهاز و رووشنبیر ئەسغەر فەرهادیە. ئەگەر بتواستیاد وە شێوەی سەرڕاس ئێ قسیە بکرداد هاتێ تۊش شەڕ باتاد، ئەمان یە جادوو و دەرەقەت ئەدەبیات سینەماس گ تۊەنێد قسیەی خوەی بکەێد و ساڵەیل ساڵ لە سەرێ گەپ بێیەن و هەرکە وە بەش خوەی لەلێ هیز بێیەێد.
چۊن بڕیار نییە گشت چشت وە چەن دەقە بگۊەڕیەێد و دروسەو بوود، هەر ئەو جوورە گ ساڵەیل ساڵ وەخت بردێیە تا کوومەڵگا تۊش ئێ رزار ماناییە هاتێیە و زەین مرۆڤەگانێ نەخوەش کردێیە، ساڵەیل ساڵیش وەخت بەێد ئەڕای ساڕێژ کردنێ، و یەکێگ لە گیچەڵەیل کوومەڵگای کۊنەپارێز یەسە، گ چالاکێ تۊش پەڵە هاتۊد و فکر بکەێد گشت چشت بایەس هەر ئێسە دروسەو بوود و چۊن دروسەو نیەود، نائمێد بوود.
لە دو شوون، ناوەڕووک فیلم قارمان گرنگە، یەکێگ پەیوەندی زەین مەردم و کوومەڵگاس، یەی پەیوەندی دو لایەنە. و دویم ناوەڕووک و بەرسازەیلێگە گ لە ناو ئێ پەیوەندیە دۊنیم. لە گشت دنیا و لە ناو گشت نیشتمانەیل، زەین مەردم و کوومەڵگا وەل یەکا پەیوەندی دێرن، بناخەی وە دی هاتن شاروەندی یەسە، بناخەی پێشکەفتن و پێشچێن، ئەمان ئەو چشتە گ جیاوازە، ناوەڕووک و بەرسازەیل ئێ پەیوەندیەسە.
ئەگەر ناوەڕووک و بەرسازەیل نەخوەش بوون، ئێ پەیوەندیە تۊش نەخوەشی تیەێد. لە ناو فیلم قارمان هەرسەی لە بەش یەکمێ، تۊەنیم بۊشیم یە لە گشت نیشتمانەیل هەس، ئەمان لە بەش دویم ئیمە تەتیەیمنە ئێ ناوەڕووک و بەرسازەیل نەخوەشە گ تەنیا تایبەت وە کوومەڵگایل کۊەنەپارێز و نەخوەشە.
لە ئێ جوور کوومەڵگایلێگ یە تەنیا یەی هەڵکەفت تایبەتی نییە، هەرایهەریە چۊن فرە تەتیایمنەسە پێیا. مدووێ یەسە گ لە ناو کوومەڵگای ئیمە، شێوەیل پەیوەندی هێمان کۊەنەس، میدیای ئیمە ئازاد نییە، رزار مانایی زەین و کوومەڵگایش هالە خزمەت ئێ شێوە. فیلم قارمان دەس ناسە بان ئێ شێوە و لێرەسە گ تۊەنیم بۊشیم ئێ فیلمە پسای گەپ لە کوومەڵگایگ دەێد گ ناسیمنێ، خوەمان لە تووێ ژیەیم.
کوومەڵگای گ ئەڕای هەر کارێ هالە شوون هاسان‌ترین رێکار، کوومەڵگای گ هاز یە نەێرێد مەردمێ وەل یەکا وە دروسی دیالۆگ داشتوون، کوومەڵگای گ بناخەی نریاسە بان یەگ چۊن گشت دروو دەن، سە منیش تۊەنم دروو بێیەم، کوومەڵگای گ مەردمێ فکر کەن گشت کەس پسای دروو دەن و باوەڕ داشتن وە قسیەی مەردم تا هەنای ئەرزش دێرێد گ قازاشت ئیمەیش لە تووێ بوود، هەنای قازاشت نێیاشتوود، پێشهات یا قسیەی راس و دروو گرنگ نییە، تەنانەت کار خاس و خەیر کردن لە ناو ئێ جوور کوومەڵگایگ تا هەنای ئەرزش دێرێد گ قسیەی گەن مەردم لە شوونێ نەود.
هەنای قسیە کەفتە شوونێ دی بایەس وێڵێ کرد، چۊن ئیمە ئەڕای ناو مەردمەگە ژیەیم، نە ئەڕای خوەمان! و گشت ئێ مۆتیڤەیلە وە مدوو یە نییە گ مەردم گەنن یا خاسن، وە مدوو یەسە گ رزار مانایی زەین و کوومەڵگا تۊش شەڕ هاتێیە، ناوەڕووک و بەرسازەیل پەیوەندی مەردم و کوومەڵگا تۊش شەڕ هاتنە. زات مانا نەێرێد، تەنیا سیستمە گ مانا دێرێد، هەنای مەردم بکەفنە ناو یەی سیستم نەخوەش، نەخوەش بوون، و لەنوو ئێ نەخوەشیە هەڵگەردننەو وە سیستم و سیستم دەرەقەتێ فرەترەو بوود و نەخوەشی فرەترێگ لەنوو هەڵگەردێدەو وە مەردم، تا هەنای گشت تا ناوشان چقیەیمە ناوێ و دی جی گل پل کردن نەیریم.
ئەمان جیاوازی یەی کوومەڵگای کۊەنەپارێز و یەی کوومەڵگای نووخواز چوەس؟ چۊ تۊەنیم بڕەسیمنە ناوەڕووک و بەرسازەیل یەی پەیوندی ئازا و پڕ دەرەقەت؟ یانە دو پرسیار گرنگە گ لە ناو فیلمەگە پرسیەن، هەرسەی دی دەرفەتێگ نییە تا نەمایشێ بەێدن، هیلێدێ ئەڕای وەردەنگ تا لە بانێ فکرەو بکەێد. هەنای هەڵگەردیەیمەو وە سەرەتای فیلم، یەی هونەرمەند نەتۊەنستێیە لە هونەر خوەی وە دروسی پۊل دەربارێد و چوودە شوون شێوەیل هەڵە، «ئابووری دەڵاڵگرا»، ئێکەش چۊن بۊن ئێ ئایەمە قازاشتێ ئەڕای سیستم ئابووری دەڵاڵگرا نەێرێد، بایەس بکەفێدە زندان، زندان چێن ئێ ئایەمە تەنیا ژیان خوەی لە کیس نێیاس.
ژیان چەن کەس تریش نەخوەش کردێیە، بڕێگ لەلێیان تۊەنن بوەخشن چۊن هاوخۊنێین، ئەمان ئەوەکان نە. ئێکەش لەنوو «ئەڤین»، مڵایکەت رووژهەڵات ناوێن گ چوودە ناو هەرکەوە هەرسەی ئەڕای ماوەیگ دەرەقەت دەێدە پێ، منتای وەر چەویشێ بەسێد و هەنای وەر چەود بووەسیەێد، هاتێ رێ وە هەڵە بچید! «ئەخڵاق نەمایشی»، هاتێ بۊشم گرنگ‌ترین تایبەتمەنی کوومەڵگای کۊەنەپارێزە چۊن بناخەی دیاری و دروسێگ نەێرێد.
تەنیا ئەڕای ناو مەردمەگەس، و چۊن یەی تایبەتمەنی سیستماتیکە، گشت کەسێ گ هانە ناو ئەو سیستمە، تۊش خوەی تیەرێد. ئەخڵاق نەمایشی یانێ تیاتر دەرهاوردن، یانێ هەنای خوەمانیم هەرکارێ گ لەلیمان خوەشە بکەیم
ئەمان هەنای هایمنە لای کەسەیل ترەک جوور تر بۊشیمنێ، تەنانەت لە ئەوانیش بتوایم گ لەێوا بوون، ئەمان باوەڕێگ لە پشتێ نەود. مدوو ئێ تایبەتمەنیە یەسە گ ئەمر ئەخڵاقی ئەڕای مرۆڤ گ پەلێگ لە گیانەوەرەیلە یەی ئەمر زاتی نییە، یەی بەرسازەس، هەنای سەر و شكڵ دروسێگ گرێد گ بتۊەنێد لە سای بژیەێد، بزانێد گ خسارێگ وەپێ نیەڕەسنێد.
هەنای ئەمر ئەخڵاقی لە ناو یەی کوومەڵگا دەسمیەتێگ وە مرۆڤەگان نەێدن و لە شێوەی تارف و رۊبەنایی دەرباێد، دیاریە گ بوودە یەی شێوەی لە گووڵ دان یەک، بوودە یەی ئەمر تیتاڵ گ وە کار نیەتێد، منتای چۊن مۆتیڤەیلێگ لەوای ئاوڕۊ چێن یا گرنگ بۊن قسیەی مەردم هێمان فرە پڕهازە، مەژبوورە بۊشێد منیش هەزەو ئەمر ئەخڵاقیێم، ئەمان لە ناو دڵەو زانێد گ نییە و لەێوایشە فکر کەێد گ ئەودۊایش نیێن و تەنیا نەمایش دەن تا لە دەرۊنەو هارام خوەی بکەێد.
لەێوا وەرە وەرە ئەخڵاق وە جی یەگ بوودە خاوەن بنگەی مرۆڤایەتی و کوومەڵایەتی پڕهاز، بوودە خاوەن یەی تیاترخانە؛ و یە سەر کەێدە ناو گشت تایبەتمەنیەیل مرۆڤایەتی، ئەڕای نموونە، یەی بنەماڵە هەر رووژ نان وشک خوەن، ئەمان قەرت کەن تا پەنجیا میلیون بەنە موبڵ، یا چەن میلیون دەنە دەوری و کاسە ئەڕای ناو ویترین، ئەمان پەنج نەفەری لە ناو مایتاوە قەزا خوەن. یا ئێسە سیستم رامیاری و فەرهەنگی نادرسێگ دێرن، ئەمان یەیسەرە شانازی وە مێژوو کەن و لە سەرێ گەپ دەن! لەێواسە گ نەمایش دان بوودە بەشێگ لە ژیانمان لە گشت باوەتەو.
«میدیای تیەریک»، یەی تایبەتمەنی ترەک کوومەڵگای کۊەنەپارێز، یەگ دیاری نەود راسیەت چوەس، یا وە شێوەیل سیستماتیک نوای راسیەت بگریم، کوومەڵگا پڕ بوود لە واتوورە و دروو و هەنای یەی کوومەڵگا تۊش ئێ کارەساتە باێد، دی ئەمر دروو و راس گرنگ نییە، تەنیا یە گرنگە گ ئێ قسیە یا هەڵکەفتە ئەڕای من، ئەڕای ئیدئولوژی من، ئەڕای باوەڕ من، ئەڕای بنەماڵەی من، ئەڕای نەتەوەی من، ئەڕای ئائین من، قازاشتێگ دێرێد یا نە! سیستم «دادڕەسی درووکانی»، هەنای ئەو جییە گ بایەس دادگەری بکەێد، خوەی دروو دەێد.
دی دیاریە چوە وە سەر ئەو کوومەڵگا تێد. و یەی تایبەتمەنی گرنگ ترەک گ لە ناو کوومەڵگای کۊەنەپارێز هەس و لە ناو فیلم قارمانیش وەپێ ئاماژە بۊە، «رۊبەن و کەسایەتیەیل جیاواز و نادیار»ە گ چۊزمان و دەرۊن ئایەمەگان گرتێیە لە وەر؛ یەگ مەردم نەتۊەنن وە دروسی و رۊڕاسی قسیەی خوەیان بکەن، مەژبوورن لە یەی رۊبەن کەڵگ بگرن، مەژبوورن لە ئستعارە و تانە و دروو کەڵگ بگرن، مەردمێ گ مەژبوورن خوەیان سانسوور بکەن، لە باوەڕ خوەیان گەپ نێیەن، نەتۊەنن بنیشن و وەل یەکا یەی دیالۆگ دیاری و ئازا داشتوون؛ لەوای یەی چرچ سیستماتیک گ لە ناو گیان گشت مەردم پەل وەشانێیە، و دیاریە یە شوون دەس هزاران ساڵ سیستمەیل ئائینی و رامیاری دوڕە.
فیلم قارمان هەرسەی نەتۊەنست خوەی بڕەسنێدە پەنج فیلم سەرەکی ئۆسکار ئمساڵ، و هەرسەی لە باوەڕ من پڕهازترین فیلم فەرهادی نییە، ئەمان یەی بەرهەم وەرچەو بگرە گ تۊەنست خڵات گەورای داوەرەیل فستیڤاڵ کەنیش بگرێد. فەرهادی تێکووشیە تا یەی فیلم جەهانی بسازێد، لە پەیوەند زەینی ئایەمەیل و کوومەڵگا گەپ بەێدن، لە شان یە تێکووشیە تا یەی کوومەڵگای کۊنەپارێز وەل سازەیل نەخوەش ئەڕای وەردەنگ خوەی دیاریەو بکەێد گ هەنای کەسێگ لە ئێجوور کوومەڵگایگ بتەتیەێدە پێیا، لەلێ وە خاسی بڕەسێدەو تا بتۊەنێد وەل ناوەڕووک فیلمەگە پەیوەندی بگرێد.
تێکووشیە تا پرووسە قارمان سازی لە ناو کوومەڵگای کۊەنەپارێز دیاریەو بکەێد، قارمانێ گ مەردم لە سەر هۊچ پەتی رەسننێ بان، و لەنوو لە سەر هۊچ پەتی، تیەرنێ خوار. قارمانێ گ خوەیش نەزانستێیە پسای چوە کەێد و هۊچ بەڵگەیگ ئەڕای قارمان بازی خوەی نەێرێد و ئەو وەختەسە گ نە تەنیا قارمان، گشت کەسەیلێ گ لە ناو ئێ پرووسە نەخش داشتنە، تۊش شەڕ تیەن، تەنانەت ئەگەر قارمان کار خاسێگیش کردۊد، ناوێ وە گەن دەرچوود، هەر ئەو فعڵ ئەخڵاقی کەم و کورتە گ تۊەنستیاد چۊزە بەێد هەم لە کیس چوود و هەم یەخەی مرۆڤەگان گرێد، لەنوو یە زندانە گ چەوەڕێیە و لە خزمەت زندانبان بۊن و خەو خوەش مێژوو دو هزاو و پانسەد ساڵە، گ پڕە لە قارمانەیل و ئەفسانەیل، گ هەنای گەردیم بەڵگە ئەڕایان بۊنیمنەو، فرەتر رەسیمنە پۊچەڵی.
وه ئەو پرسێارە گ لە ئاخر فیلمەگە هەنای قارمان کەفێدە رێ گ بچوودە زندان لە ناو زەێنمان گل خوەی یەسە، ئەگەر ئیمە بتەتیەیمنە ئێ پێشهاتە چوە کەیم، ئایا فعڵ ئەخڵاقی هەڵویژنیم یا وە مدوو دەردسەرێ گ لە ناو کوومەڵگای کۊەنەپارێز هالە شوونێ، چەو نۊقنیم و رێ خوەمان گریمن و چیمن؟ قازاشت کامێیان فرەترە!