جیەگای نۊسمان کوردی لە کرماشان و ئیلام / مازیار نەزەربەیگی
خڵات بەڕۊ وە دەسمیەت ئەوڕێبەرەیل سایت بەڕۊ و هەفتەنامەی دەنگ ئازادی کەفتەو رێ و لە سەرەتایا بایەس قەێرزانی بکەم لە گشت کەسەیلێ گ تەشریف هاوردۊن و بۊنە مدوو یەکەوگرتنێگ ئەڕای پێشخستن ئەدەبیات و زوان کوردی. هەرسەی وەداخەوە فرە لەلیمان دۊر لە وڵاتیم و هێمان سای نەخوەشی کورونا لە بان سەرمان نەلاچێیە و لە باوەتی یەکەوگرتن گیچەڵ هەس و دو کوت هۊر ئایەم ها لای یەگ گیچەڵێگ ئەڕای کەس پێش ناێد، ئەمان بایەس وەل ئێ جەهان تازە بسازیمن و چارەی ترەک نییە.
ئێسە وە مدوو ئێ یەکەوگرتنە، دیاری بۊ گ دووسەیل هەم وە شێعر هەمیەت دەن و هەم وە چیرووک و نۊسمان کوردی، و یە جی خوەشاڵێ داشت. ئەڵبەت جمشت ئەدەبیات و زوان کوردی لە ناوچەی کرماشان و ئیلام، فرەتر لە سی ساڵە گ تۊەنستێیە دەرەقەت فرەیگ لە خوەی نیشان بەێدن، و لە ئێ ماوە کتاوەیل خاسێگ لە باوەتی شێعر و چیرووک و هەڵگەردان بڵاو بۊە، و هەر ئێ جوور هەفتەنامە و مانگنامەیلێ گ هەمیەت دەن وە وتار و نۊسمان کوردی، و یە دیاری دەێد گ لە لای شێعر، نۊسمان کوردیش کەفتسە وەر چەو، و تۊەنستێیە جیەگای خاسێگ ئەڕای خوەی بۊنێدەو، ئێسە بایەس بزانیم مدوو ئێ هەمیەت دانە چوە تۊەنێ بوود.
شێعر هەر لە سەرەتایا یەی ئەمزار فرە پڕهاز بۊە ئەڕای هۊر کردن وە زوان، و هەر زوانێ گ شێعر داشتێیە و دێرێد، تۊەنێد دڵنیا بوود گ مینێدێ. ئەمان هەنای پا نەیمنە جەهان تازە و هەوەجە وە مانا و وشەیل نوو دیریم، لەێرە دی تەنیا شێعر نییە گ تۊەنێد دەسمیەت بەێدن، نۊسمانەیل وە شێوەیل جیاواز تیەنە مەێدان و پەلێگ لە دەسەڵات زوانی گرن و پێش چن.
ئەڕای نموونە نۊسمانەیل زانستی مرۆڤایەتی، پزێشکی، ئابووری و … دیاریە هەوەجە وە وشەیل نوو دێرن، هەوەجە وە سازەیل نوو زوانی دێرن، و هەر یە بوودە مدوو یەگ هەمیەت بەیمن وە جیەگای نۊسمان، وە تایبەت لە ناو زوانێگ لەوای کوردی، ئەوەیش لە ناوچەی ئیلام و کرماشان گ ساختار دروسێگ ئەڕای پەروەردە کردنێ نەۊە و هێمانیش نییە، و تەنیا وە مدوو بۊن چالاکەیل و ئەدەیبەیلە گ ئێ زوانە پسای پێش چوود، هەرسەی زانیم بێ خسار نییە، هەنای ساختار و دەسەڵات دیاریێگ نەود، کەم و کورتی هەر هەس، چارەیگ نییە، بایەس لە بان هێڵ ئازمان نوو زوانی پێش بچیم تا هەنای بتۊەنیم وە یەی بەرەی ریک بڕەسیم.
زوان هەوەجە وە نۊسمان دێرێد و نۊسمان هەوەجە وە دەرەقەت زەینی گ بتۊەنێد لە ناو دڵ ئەو زوانە، ئەو پتانسیڵە گ هەس بکیشێدەو دەیشت و بخەێدەێ وەر چەو. دیاریە لە ناو ئێ رێیە، بایەس گشت کەسەیلێ گ ئاشنان وەل ئەو زوانە، بانە مەێدان، و لە هەر باوەتێ گ زانیاری دێرن، هەر لە بان ئەو هێڵ زانیاری خوەیان، دەس بووەن وەرەو نۊسان و یە خوەی یەی دەرەقەت و دەسەڵات تایبەتە ئەڕای هەر زوانێ، یەگ ئیمە تەنیا دڵخوەش وە ئەدەبیات نەۊمن، ئەدەبیات فرەتر یەی بەرەی هەستیاری و هونەریە گ تۊەنێد چێژبەخش بوود ئەڕای کوومەڵگا، تۊەنێد فرە لە قسیەیل و ئیدەیل وە وەردەنگ بڕەسنێد.
تۊەنێد فرە لە نووڕگەیل وە شێوەیل هونەری ئەڕای مەردم دیارییەو بکەێد، تۊەنێد شوون پایگ بوود ئەڕای فکرەو کردن، ئەڕای هۊردەو بۊن، ئەڕای داشتن یەی جەهان نوو فکری، ئەمان وە تەنیا نیەتۊەنێد بوودە مدوو پەل وەشانن گشت بەشەیل یەی زوان. بایەس گشت کەسەیلێ گ لە باوەتەیل جیاواز زانیاری دێرن، وەرە وەرە دەس بووەن وەرەو پێنۊس و قاقەز، وە زوان داڵگی خوەیان بنۊسن.
دروسە ئێ هەڵکەفتە ئەڕای زوان کوردی دژوارە، ئەوەیش ئەڕای ئیمە گ هایمنە کرماشان و ئیلام، و لە ئێ دو ناوچە، وە مدووەیل سیستماتیک رامیاری و فەرهەنگی، زوان داڵگی کەفتسە پەراوێز و نۊسان وە زوان داڵگی ئەڕای فرە کەس دژوارە، ئەمان بایەس ئێ کەسەیلە بزانن، گ ئەڕای گشتمان دژوار بۊە، لەێوا نییە گ فکر بکەیم ئەو کەسە گ پسای چیرووک نۊسێد، هەر لە زگ داڵگەو نۊسان وە زوان داڵگی بەڵێ بۊە؛ وەخت نایە. زەجر کیشاس. گاجار هاتێ هەر نائمێد بۊد، ئەمان لەنوو دەس وەپێ بۊە، لەنوو نۊساس، و یە کار یەی رووژ و دو رووژ نییە.
ها هۊرم زەمان دەبیرستان، نزیک بیس ساڵ پێش، فکر نەکردیام یەی رووژێگ بتۊەنم دو لەت کوردی بنۊسم. وەتیام نیەود. نیەتۊەنم. ئیمە لە ناو زوان فارسی پەروەردە بۊمنە. ئەگەر هێمان کوردییش قسیە کەیم، خوەی یەی هەڵکەفت گەوراس! ئێکەش وەرە وەرە وەل کەسەیلێ ئاشنا بۊم گ لە من گەوراتر بۊن و چەن ساڵ زەجر کیشاۊن، لە ناو زانستگە، لە ناو یەکەوگرتنەیل، و ئەو وەختە رەسیمەو گ هاتێ منیش بتۊەنم.
سە ماوەیگ تێکووشیم، دژوار بۊ، تەنانەت گاجار ئایەم باوەڕ خوەیش لە کیس دەێد، هەمیش ئۊشێد نیەود، دژوارە، وەل خوەدا ئۊشید ئڕا زەجر بکیشم، ئڕا هەر وە ئەو زوانە گ لە مەدرەسە یای گرتمە نەنۊسم! یانە ئازمان فرە لە کەسەیلێگن گ نۊسان وە زوان داڵگی خوەیان هەڵویژاننە، و توام بۊشم لە ناوێ هاوبەشیم، لەێوا نییە بۊشیم فڵان کەس هەر لە رووژ یەکما وەل پێنۊسێگا هاتۊدە دنیا و لە وەر تیوڵێ نۊساۊن زوان داڵگی و باوڕەگەیش وە ملێیا بۊ، نە، دیارە گ لەێوا نەۊە!
هەمیش لە خوەم نموونە تیەریم، من ئەگەر کەفتمە ناو ئێ رێیە، وە مدوو بۊن دووسەیل خاسێگ بۊن گ زەجر کیشاۊن، دووسەیلێ گ هەنای وەلێیانا قسیە کردیام و لەلێیان پرسیام ئڕا ئێ کارە کەین، نیشتیان و شییەو کردیان.
مەدرەسە و زانستگەی من لە لای ئێ دووسەیلە بۊ، کەسەیلێ گ ناسیانە، و ئەڵبەت کەسەیلێ گ هاتێ کەس نەناسێدان، ئەمان ئەڕای من شناسن، ئەڕای من ئامووژگار بۊنە.
کەسەیلێ گ وەپیم یای دان زوان داڵگی یانێ چوە، ناسنامە یانێ چوە، دیرووک یانێ چوە، مێژوو و فەرهەنگ یانێ چوە! و هەنای لە یانە رەسیمەو، ئەو وەختە فامیم گ مدوو سەرەکی پەشێو بۊن و ئاوارە بۊن هەریەسە، یەگ ریشەمان پسای سزێد و هەنای ریشەیگ نێیاشتۊمن، وا بەێدەمان.
گەوراترین کاخەیل و ماڵەیل و سازەیل جەهان، ئەگەر بنەوا و ریشەی سفت و پڕ دەرەقەتێگ نێیاشتوون، رمیەن، یە دەرسێگە گ مێژوو داسە ئیمە. و ئێسە بنەوای زەینی و زوانی و فەرهەنگی ئیمە پسای لە وەر چەومان سزێد، مەگەر تۊەنیم بێ دەنگ بۊمن؟
مەگەر تۊەنیم بۊشیم دژوارە، نە نیەود، دی نیەتۊەنم! دیارە نە، نیەتۊەنیم سەر بخەیمە خوار و لەلێ بکەفیمنە لا، وە مدوو یەگ ئیمە مرۆڤیم، و مرۆڤ گیانەوەرێگە گ وە مدوو هەر ئێ ریشە و بنەواسە گ تۊەنێد خوەی لە گیانوەرەیل ترەک جیاوە بکەێد، وەنە جیاوازی ترەک نەیریم.
بێ کووم ئۊشم، فرە لە نۊسەرەیلێ گ لە کرماشان و ئیلام کوردی نۊسن، ئەگەر فارسی بنۊسن، ئەقەرە هاز و دەرەقەت ئەدەبی دێرن گ لە لایەن ژیان تایبەتی خوەیان کەفنە نوا، وە تایبەت ئەگەر فارسی هەزەو ناوەند و دەسەڵات بوود، چۊن خود فارسی نۊسانیش چەن جوورە، یەکێگ ها خزمەت فەرهەنگ خوەمان گ ئەوە بەش وەنرخ زوان فارسیە.
ئەمان بەشەیل ترەک هەرسەی هاتێ قازاشتێگ ئەڕای ئەو نۊسەرە داشتوود، هاتێ بکەفێدە وەر چەو، تەنانەت ئەگەر بکەێدەێ وە خاوەن کاخ، ئەمان بایەس بزانێد، کاخ بێ ریشە دێر یا زۊ رمێد، وا کەفێدەو ژێرێ، و ئەو وەختە هەرچێ بکوتیمنە مل سەرا، دی قازاشتێگ نەێرێد، چۊن دنیا دەوران دەورانە و نرخ زانستن گرانە و یە دەرفەتێگ نییە گ لەنوو باێدەو!
سە وە هەر شێوەی گ تۊەنیم بکووشیم ئەڕای زوان داڵگی خوەمان، وەل زوانەیل ترەک دژایەتی نێیاشتۊمن، بزانیم گ هەر زوانێگ بوودە زوان داڵگی یەی بڕ ترەک و جی رێز دێرێد، تەنانەت ئەگەر لە ناو شار ئیمەیش بژیەن، گیچەڵێگ نییە، بایەس یەکم خوەمان باوەڕ داشتۊمن وە ئێ هەڵکەفتە.
ئەمان ئێ دژایەتی نەکردنە تا وەختێگە گ ئەوانیش رێز بگرن، ئەگەر لە جیێگ دیمن گ رێز نیەگرن و پسای خسار رەسنن، یە ئەرک گشت کەسە گ بانەو دەنگ و رەخنە بگرن، ئەوەیش وە شێوەی زانستی و دروسێ گ بتۊەنێد ئەڕای هەمیشە خوەی بوودە یەی سەرچەوەی دیاری و پڕهاز.
دۊاخریش تەنیا وە ناوناس یەی ئایەم هەزەو ئەدەبیات ئێ قسیە کەم، لە ناو هەر ئەدەبیاتێگ هەرکە جیەگای خوەی دێرێد، کەس جی لە کەس تەنگەو نیەکەێد. هەوەجەیگ وە لەشکەرکەشی نییە. هەوەجەیگ وە کارەیل ئەڵاجەۊێ گ دۊنیم نییە.
دەرەقەت ئەدەبیات نە وە پۊل نۊسەرەگەس، نە وە چۊزمانێیە، نە وە فالوورە، نە وە مەداهی کردن و نە هۊچ چشت ترەک. تەنیا وە تەنیا خود نۊسمانەگەس؛ سە بکووشیم نۊسمانەگە خاس بوود. ریک و پیک بوود؛ زۊتر لە کەسەیل ترەک لە خوەمان همیشە رەخنە بگریم. تا هەمیشە وەرەو نوا بچیم؛
خوەمان بۊمن، وە مدوو دڵ کەس تر نەژیەیم. رێز گرتن وەل یەگ خوەمان نەۊمن جیاوازە. ئەگەر کەسێ وە مدوو یەگ ئیمە لەوای خوەمان ژیەیم، ناڕەهەت بوود، گیچەڵ خوەیە.
زوان و ئەدەبیات کوردی فرەتر لە ژست و دژایەتی و وەردە وەردەیل بێ مدوو، هەوەجە وە دووسی و یەکەوگرتن دێرێد. گشتمان زانیم ئاخر گشت چشت هۊچە.
ئیمە ئەگەر قسیە یا رەخنەیگ دیریم، هەوەجەیگ نییە قوڵنگە بگریمنە دەسەو. کەسەیلێ گ وە قوڵنگە رەخنە گرن، هێمان لە جیاوازی ئەدەبیات و قەور کەنین نەڕەسینەسەو.
سە فرەتر بکووشیم وەل یەکا دووس بۊمن. ئەگەر وەل باوەڕ و شێوەیل یەکا گیچەڵ دیریم، نەیلیم بوودە کینە و یەی زام دەرۊنی. چۊن خسار رەسنێد. بکووشیم وە قسیە کردن وەل یەکا دروسێ بکەیم.
فرە جار، وە تایبەت لە ناو فەزای مەجازی دیمە دو کەس قسیە و ئەو رێیە گ لە پێش گرتنە لەوای یەکە، ئەمان پسای ئەڕای یەک وەردە وەردەیش کەن. تەنیا وە مدوو یەگ وەل یەکا وە شێوەی دروس دیالوگ نەێرن. سە فرەتر گووش بێیەیم، و لە هەرجی هەوەجە بۊ رەخنە و باوەڕ خوەمانیش بۊشیم. فرەتر لەیە هۊرمان وە زوان و فەرهەنگمان بوود.