چه‌نگیز ئقباڵی: پەیکەرسازی ئافراندن دجارەی جەهانە!
وەت و وێژ وەل «ئازاد ئقباڵی»، هونەرمەند و نۊسەر
مازیار نەزەربەیگی: پەیکەرتاشی و وینەگری لە زۊنەترین هونەریل مرووڤایەتی وە ژمار تیەن. هەر لە ئەو کاتە گ مرووڤ تواسێە وەل جەهانێ گ لە دەور خوەێ دێرێد پەیوەندی بگرێد لە ئێ هونەرە کەڵگ گرتێە. تۊەنیم بۊشیم لە سەرەتاوە، پەیکەرتاشی و وینەگری هەر ئەو زوان پەیوەندیدەر و ئەمزار نیشاندەر زەینیەت مرووڤەیل بۊە، سە هەم لە باوەتی هونەری گرنگە و هەم لە باوەتی ژیان مرووڤایەتی. لە سەردەم ئێمڕوو هەم لەێواسە، پەیکەرتاشی و وینەگری لە بەرەیل کڵاسیک و مودڕن وەرەو پۆست مودڕن هاتنە و تۊەنستنە لە ناوێن هونەر، ژیان و هەڵکەفتەیل کوومەڵایەتی پیەڵێگ بنەنەو تا مرووڤەیل ئێمڕووژین هەم هەز بوەن و هەم فکرەو بکەن تا خاستر لە بنەڕەت جەهانێ گ لە تووێ ژیەن بڕەسنەو، و یە یانێ وە یەک رەسین فۆرم و ناوەڕووک گ تۊەنێد خاستر دەسمیەت کوومەڵگا بەێدن. ئێسە وە ئێ مدووە مەیلەوەر بۊمنە وەل یەکێگ لە هونەرمەندەیل ناسیای وڵات، کاکە «چەنگیز (ئازاد) ئقباڵی» وەتووێژێگ داشتۊمن. کاک ئازاد ئقباڵێ فرە ساڵە خەریک هونەر پەیکەرتاشی وە تایبەت لە بەش فیگوراتیڤ هەن و تۊەنستنە لە ئێ باوەتە ئاسەوارەیل هونەری وە نرخێگ داشتوون، گ ئەڕای نموونە تۊەنیم ئاماژە بکەیمنە «پیایگ وەل چەتر» و هەر ئێ جوور «شمشاڵ ژەن» گ یادمان شمشاڵ ژەن ناسیای کورد، قالەمەڕەس و لە شار تهران دامەزریانە و هەمیش سەردیسەیلێگ لە هونەرمەندەیل، شاعێرەیل و نۊسەرەیل ناسیایگ لەوای کەیهان کەڵهوڕ، پەرتەو کرماشانی، دەرویشیان و شامڵۆ و فرە کەسەیل ترەک. ئەڵبەت کاک ئازاد ئقباڵی گ ئێسە هانە دەهەی پەنجم لە ژیان و لە شار کەرەج ژیەن جیا لە پەیکەرتاشی و وەینەگری، لە باوەتی شێعر و چیرووک، پێنۊس پڕهازێگ دێرن و ساڵ ١٣٩٢ هەتاوی رۆمان «وڕاوەیل و هۊرفام ئەسپ» بڵاو کردنە.
- مامە ئازاد هێژا فرە سپاس لە جنابت گ ئێ وەختە داینەسە ئیمە تا لە گەپەیل خاسدان کەڵگ بگریمن. ئەڕای سەرەتای گەپەیلمان، هونەر له باوەڕ جنابت چ تاریفێگ دێرێد، یا هاتێ خاستر یەسە بۊشم چ تاریفێگ نەێرێد، ئەوەیش لە سەردەم ئێمڕوو؟
دەسخوەشی کەم له دووستان هەفتەنامەی دەنگ ئازادی ک دەسمیەتدەرن ئڕا ئارشیڤ و تومار کردن هۊر و راو ئەندیشەی ئێ بەشە له وڵات وە زوانێ ک ساڵەیل فرەێگ له کڕ و کپی و بێ دەسەڵاتی بۊە. ئەسە بایمه سەر پەشێروێگ له سەر وشەی هونەر. دیاره فره کەس له سەر ئێ وشەی هونەرە هۊرد و باریکەو بۊنە و تەعریفەیل جیاواز و فەراوانێگ لەلێ هەس. دواژەی ئەوانەوە نیەکەم، کوڵ و کوڵبڕ ئۊشم کار هونەریێ ک بتواێد بمینێ و بەش فرەێگ له کوومەڵگا له سەر ئەرزشمەن‌بۊنێ کووک بوودن، یەسە جیا له تایبەتمەنی بنەڕەتی، هەر کار هونەریێگ نیاز وە کەیفیەت جادوویی Magic-دێرێ. جوورێ ک وەردەنگ باوەڕ بکەێ دەرهاوردن ئێ کاره له بان دەس بەشەر بەرنیەتێ؛ هەر وە ئێ خاترە هونەرمەندەیل تەراز ئەوەڵ دنیا هەمیشه ئاخڵەی سێحراویگ له دەور و گردێان ئەژم گرتێە.
- سە لە باوەڕ جنابت ئەگەر کەسێگ تەنانەت یەی بەرهەم رئاڵ لەوای تەڕاحی یا ئەڕای نموونە بەرهەمەیل فۆتۆڕئاڵ و هایپرڕئاڵ گ لە ئێ رووژەیلە فرەتر دۊنیمن جوورێ وە هۊردەکاریەو وە وەردەنگ بڕەسنێدێ گ هەست بکەیمن کار یەی ماشین یا هووش مەسنەوی ئەڵاجەۊێگە هەم تۊەنێد بەشێگ لە هونەر ئێمڕووژین بوود یا نە خەڵاقیەت و خەڵق زەینی هێمان گرنگە؟
بەهرە بردن لە تکنیکەیل نوو هیچ سنوورێگ ئڕا هونەرمەند نەێرێ. وە دەس بەر قەزا زۆرم هونەرمەندەیلی ک لە وڵاتەیل پێشڕەو جەهان ژیەن لە ئاخرین دەسکەفتەیل دنیای سەنعەت ئستفادە کەن و خود یە ئەو کەیفیەت جادویی و سێحریە فرەوا کردێە. ئڕا نمونە پەێکەرەیل «ئانیش کاپووڕ» لە رەچەڵەک هندی ئەگەر بنووڕین لە تماشای ئێ حەدە لە کار و هونەر پێشەیی سەرسڕمانەگە بێحەد فرەوا بوو.
- فرە کەس هاتێ لە لایەن چۊزمانی بنووڕنە هونەر و فکر بکەن هونەر دۊز هەر ئەو سەنعەتەسە، وە تایبەت لە نیشتمانەیل دۊامەنێ هێمان ئێ نووڕگە هەس، ئێسە لە باوەڕ جنابت ئڕا پەیکەرتاشی وە دی هاتێە و ئامانجێ چوەسە؟ ئایا تەنیا یەی چۊزمانە گ وە وەردەنگ رەسیە یا نە، جەهان ترەک لە توو خوەێ دێرێد؟
پەیکەرسازی وە جوورێگ خەڵق و داهێنان دوارەی جەهانە. لووایلوو جەهان راسگانی مرووڤ تواێد پرووسەی خڵقەت لەنوو ساز بکەێ و له ئێ رێگاوە له منەی ئراز کردن خوەی و ئەندیشەیل خوەیه. له هەر سەردەمێگ تایبەتمەنیەیل سەردەم له ناو ئاسارێ وە جیەو هیلێ. ئڕا نموونە هەنای باس له سەردەم داڵگ ساڵاری له مێژوو مەعرفەتناسی ئنسان کەیم، له ناو ئاسارێان پەیکەرەیل خوداڕەنگ ژن له ئەو سەردەمە ئڕامان ئاشکاراوا بوود. یا زەمانێ ک دەسەڵات له ژێر رکیڤ باوگ ساڵاری کووەو بۊه، ئیمە نووڕیم پەیکەرتاشی لەوای ئەمرازێگ ئڕای پرووپاگاندای دەسەڵات سیاسی چوودە کار، جوور ئەوەک لە تاق وەسان و بیستۊن دۊنیم.
- سە هاتێ هونەر ئەوەیش لە بەش پەیکەرتاشی گاجار وە مدوو ناوەڕووکێ گ وەل خوەێا تیەرێد دژ وە مەردم بووسێدە پاوا وە تایبەت هەنای لە خزمەت دەسەڵاتدارەیل و ئائینەیل بوود؟
دەسەڵات سیاسی لە وڵاتەیل ئستبدادی و سەرهشک وە هەر هونەرێگ ک خزمەت وە ئیدئولوژی ئەوان بکەێ دەسدریژی کەن و سوئستفادە لێ کەن. یەسە نووڕید لە شاگەردانەیل و شوڕشەیل یەکم چشتەیلێگ تەخریب بوون پەیکەرەیل فەرمی دەسەڵاتە.
- ئاماژەێ دڵگرێگ کردین. ئێسە جنابت لە بەرهەمەیل تازەێ خوەدان وەرەو بەش فیگور وەل ناوڕووکەیل تایبەت مەیلەوەر بۊنە، پیەک فیگور لە سەردەم مودڕن چوەسە و هەمیش جیاوازی فیگوراتیڤ لە سەردەم ئمڕوو وەل بەشەیل ترەک پەیکەرتاشی لەوای هونەر فورماڵ یا ئابسترە چۊن دیاری بوود؟
له پەیکەرسازی مودڕن نووڕگەی تازەێگ وەدی هات، تا وەرجه سەدەی بیستم زاینی هونەر پەیکەرتاشی ئەساسەن فیگوراتیڤه. یانێ پەیکەرتاش یەی سەرە فیگور ئنسان یا هەیوان سازی، بەڵام له سەرەتای سەدەی بیستم زاینی کەسێگ لەوای «برانکوزی» تیەێ فرەتر له مەفاهیم ئڕای مۆجەسەم کردن ئستفاده کەێ. نموونەی دیاری پەیکەرەی «هەڵفڕینە» و یه بوودە دەسپێک دو رەوت جیاواز له پەیکەرسازی. یەکم فیگوراتیڤ، دوێم “ئابستره یا تەجریدی”. وە هەر کام لە شێوازەیل هونەریە پەێڕەوانێگ دێرن. یە دی وە دڵخواز و توانایی هونەرمەند ئەڵکەفتێە ک لە کام شێوە بەهرە بوەێد. ئیمە هێمان مەسائڵ بنەڕەتی فرەێگ وەل خود ئنسان و لەشێا دیریم ک لە رێ پەیکەرەوا تۊەنێد بەیان بوو. لەشیگ ک هێمان فرە لە بەشەیلی قەیەخەس وە تەقەلا کەن بشارنەوەێ. لە مێژوو پەیکەرسازی جیا لە سەردەم یوونان، دۊای رنسانس لە ئروپا تەنانەت هونەرێ ک لە خزمەت کلیسا بۊ هەوڵ فرەێگ دا ئڕا نەخشانن لەش رۊت ئنسان، بی هۊچ پەردەو سترێگ. بەڵام ئیمە هێمان هەوڵ ئڕا پەردەپووش کردنێ دەیم.
- مدوو یەگ جنابت وەرەو ئێ بەشە چینە هەڵگەردێدەو چوە، ئایا هەڵگەردێدەو وە چۊنیەتی نووڕگەی جنابت وە جەهان و ئنسان؟
لایەنداری من له پەیکەرسازی فیگوراتیڤ هەڵگەردێدەو سەر دو چشت، یەکم لەش و لار ئنسان هووکارێگه ئڕای بەیان کردن گیروگرفتەیل مرووڤ ئمڕووژین، و دوێم ئێمه هێمان دەرک دۊز و دەقیقێگ له ئەبعاد لەش ئنسان نەیریم، یانێ کەسایەتی ئنسان له ناو هۊروڕای ئیمە ئەژم نەگرتێه. وە جوورێگ لەش ئنسان هێمان یەکێ له قەیەخەیلە، له هاڵێ ک له رێ پەیکەرەوا، مرووڤ تۊەنێد تەسەورێگ له لەش فیزیکاڵی خوەێ پێا بکەێد. باس دۊر و دریژێگه، هەر وە ئەو نسبەتە ک ئیمە هێمان چواران شەخسیەت دیاری وەک قارمان لە ناو ئەدەبیات نەیریم، له فەزای شارەیلمانیش دوان پەیکەرەی دیاری پێا نیەکەید ک له خاترەی دەسەجەمی کوومەڵگا بمینێ، ئڕا نموونە کل کەمەو سەر پەیکەرێ ک «رۆدەن» له «ئۆنۆرێ دۆ بالزاک» سازیه ک یەکێ له شاهکارەیله.
- یانێ لە باوەڕ جنابت ئیمە هێمان لە چۊنیەتی هەبۊن خوەمان وە درسی نەڕەسیمنەسەو، و هەر وە ئێ مدووە نەتۊەنسیمنە تاریف درسێگ لە بۊن خوەمان داشتۊمن، و هەنای نەڕەسیمنەسەو، دیاریە گ نەتۊەنسیمنە وە خاسی نمایشێ بەیمن، چ لە شەمایڵ یەی پەیکەر بوود، چ لە شەمایڵ یەی کەسایەتی لە ناو ئەدەبیات یا سینەما؟
بەلێ باوەڕ من یەسە. ئیمە هێمان پێناسەیگ لە لەش ئنسان نەیریم، هێمان کووم کەیم بنوڕیمنە لەش ئنسانەو. ها وە یادم یەکێ لەی کار وە دەسەیلە، تماشای وەرزش “کوشتی” قەیەخە کرد. چوار چمک لەش ئنسان هێمان وە دەسەژیە و دپیەکەو کردن ئیمە دەر ناتێە. «ماکس برود» ک یەکێ لە هاوڕێەیل «فرانتس کافکا» بۊە باس لە زیارەتەیل هەمیشانەی خوەیان کەێ لە باشوور. دیارە باشوور ئروپا ئیتالیاس و ئەو هەمگە شاهکار پەیکەرسازیە لە رنسانس وەرەو ئیلا لە فلوڕانس و رۆم وە جیەو مەنێە. یەی نمونەی تر ک حەیفم تیەێ باسی نەکەم ماجەرای ریڵکە و رۆدەنە. ریڵکە شاعر و نۊسەر ئاڵمانی ساڵەیل فرەێگ لە ئاتۆلیەی رۆدەن مۆجەسەمە ساز وەک دەفتەردار کار کەێ، ها لە نزیکێ؛ ئۊشێ توام لە دۊ دەس رۆدەن، تماشا کردن و نووڕستن وە چشتەیل یاد بگرم.
- یانە نیشان دەێد هونەر و ئەدەبیات چەنێگ نزیکایەتی دێرن و تۊەنن هاتچوو داشتوون… ئێسە بڕێگ فکر کەن هونەر و پێناسه، دژایەتی دێرن، یانێ هەرکە ها شوون پێناسەی خوەێ سە ها شوون کۊەنە پارێزی و دی قسیەیگ ئەڕای وەتن نەێرێد! بڕێگیش باوەڕ دێرن گ نە، پێناسە بەرجد تۊەنێد دەسمیەت بەێدن ئەگەر وە درسی تاریف بوودن، ئێسه پەیوەندی هونەر و پێناسه له باوەڕ جنابت چۊنه؟ ئایا تۊەنیم ئڕای هونەر سنووربەنی پێناسەیی بنەیم یا رێکارەیلێگ هەس گ بتۊەنیم هەم هونەر نووخوازێگ داشتۊمن و هەم پێناسەی نوو؟
له دەورەی پۆست مودڕنیسم ئێ دەرفەتە هەڵکەفتێه ک رەوایەتەیل لوکالی و ناوچەیی بتۊەنن دەنگ و رەنگ خوەێان له رۆخسار هونەر نیشان بێەن. نموونەی ئێ تەجربه «مەکتەب سەقاخانە» له ساڵەیل چل و پەنجای هەتاوی ئێران بۊ. ئەسە ئێرنگە دەرفەت هەس ئڕا دەنگەیل جیاواز، رۆخسار تازەێگ لە خوەێان نیشان بێەن. دەرفەت هەس ئڕا گشتێ تا پێناسەی خوەێ وە زوان هونەری بەیان بکەێ.
- فرە کەس فکر کەن وشەی پۆست مودڕن ئەڕای کڵاس نان هاتێە یا هاتێە ئایەمەیل لە یەک جیا و پووشەبەنی بکەێد، ئەمان دیاریە لە بنەڕەتەو جەهان رەسیەسە ئێ بەرە، بەرەێ گ پێناسە و هەبۊن وەپێ رێکار دەێدن تا وەرەو نوا بچوودن و تۊش هەبۊن و پێناسەی نووێگ باێدن و یە یانێ هاوکات نووڕستن وە دۊەکە، نووڕستن وە ئێمڕوو و نووڕستن وە سوو، ئێسە ئایا ئیمە تۊەنسیمنە لە وڵات خوەمان ئێ بەرە داشتۊمن؟
هەر یەگ ئیمە ئیسە وە زاراوەێگ لە زوان کوردی ک ساڵەیل فرەێگ کەس لاوا لێ نەکرد دیریم ئاخافتن کەیم نیشاندەر لە بەێن چێن ئەو هۊروڕایل هاوسازکەر یەکسان ساز مودڕنیستیە. ئەو کەڵێن-رەوایەتەیلە دەورەێان سەر چێە. وەی خاترەسە ئێرنگە ئیمەیش لە کوڵەسۊکێگ لە جەهان بەرێنە وە زاراوەێگ دیریم گۆفت و لفت کەیم و دپیەک توانای زوان خوەمان کەیم؛ بگر هەفتا هەیشتا ساڵ پێش یە کار نەشۆدێگ بۊە.
- ئێسە لە ئێ رێە جنابت وە ناوناس هونەرمەند کورد ناسیاینه، جیەگای هونەر کوردی له ناو جەهان ئێمروو له باوەڕ جنابت چۊنه؟ ئایا هونەرمەند کورد تۊەنسێه لوواێلوو هونەر جەهانی هەم له باوەتی فۆرم و هەم ناوەڕووک پێش بچوودن؟
نموونەیل فرەێگ لە هونەر کوردی نەیریم ک تۊەنسۊن تواناییەیل خوەێان لە هونەر سەردەم ئمڕوو نیشان بێەن. هونەر ئمڕوو لە مدیایل جیاواز ئستفادە کەێد و تەقەلای یەسە لە پارێزگایل مترۆپۆل جەهان بەشدار هەڵکەفتەیل هونەری بوو، ئەسە وە ئێ پێوەرە تەنیا هونەرمەند کوردێ ک لەی جەرخە لە دنیای هونەر ناو و دەنگێ ناسەو یەک، «زارا دۆغانە» ک کورد باکوورە.
- گ وەداخەوە وە مدوو هونەرێ زندانیش چێە چۊن هونەرێ نمایش ئازادی و رووژهەڵات ناوێن، لاپەڕەی داگیرکەرەیلە… ئێسە گیچەڵەیل قوڕنەی هونەری وە تایبەت له ناوچەی خوەمان، یانێ هەر دو پارێزگەی کرماشان و ئیلام له چوە زانین گ کەسێگ نەناسیایە و ئڕای پێشکەفتن هونەر له ئێ ناوچه چ رێکارەیلێگ له بێز چەو دیرین؟
باس هونەر کرماشان و ئیلام وە گومانم ناڵەبارە، بنووڕن هونەر لە ناو جڤاک باسە ئەمرێگ گشتگیر بوو، لەوای وەرزش کردن، لەێرە نەقش دەسەڵات پڕ رەنگەو بوو، لە دنیای ئمڕوو فرە لە وڵاتەیل پێشڕەو جەهان هەر ئەوقەرە لە بان وەرزشەیل گشتێ سەرمایەگوزاری کەن لە بان هونەر و فەرهەنگیش سەرمایەگوزاری کەن. هەر لە پەروەردە بگر تا شوون و مەکانەیل گشتێ ئڕا یەگ مەردم لە رێ هونەر هەست یەک گرتن و دڵ بەسان وە ئەو جڤاکە لە تێ پڕ رەنگەو بوو. لە بەخت رەش ئیمە لە سۊکێگ لەی کورەێ خاکیە ژیەیم جور ئێران و ئەفغانستان ک بڕێگ ریشن کۊەنەپارێز وەک ئاخر قڵایل خەڕگین لە ناوێ وە یەکا ژاو خوەن و پاسەوانیکەر قانوونەیل نێرساڵار هزار ساڵ پێشن. ئەسە ئی سیستمە ئەساسەن دژ وە هونەرە. و چەوەڕێ پەڕەپێدان وە هونەر دەروەس و ئاوانگارد لەێ نەبا بۊد. یەسە لەی بەشە لە وڵات وە راسی پەیکەرێگ وە دی نیەکەید گ هۊرمان جەمی هاوڵاتیەیل لە ناوێ سەرهەم بگرێد.
- ئەو جوورە گ خەوەر دێرم وە یەکێگ لە ئاسەوارەیل جنابت وە ناوناس شمشاڵ ژەن گ لە فەرهەنگسەرای ئەرەسباران دامەزریاس و یادمان قالەمەڕەس، خسار رەساننە، ئێ گیچەڵە لە کوو سەرچەوە گرێد؟ لە باوەڕ جنابت ئیدئۆلۆژیەیل رامیاری و ئائینی و گەن-فەرهەنگیەیل چەنێگ خسار رەساننە وە هونەر؟
وە سوورەت گشتێ پەیکەرەیل ک لە مەکانەیل گشتێ دنیا داچقیەن لە شوڕشەیل و خواروبانەیل کوومەڵایەتی یەکم نیشانەیلن ئڕا خراو کردن. لە دنیای پێشکەفتگ لە جەریان ئەو شوڕش دژ وە نژادپەرەسی، پەیکەرەیل فرەێگ خەسار وەپێان رەسی. لە ئێران هەڵومەرجەگە عەجایبە، نزیک بیس تا سی گلە پەیکەر لە ناو شارەیل خەیوا بۊنە و دزیانە، پەیکەر قالەمەڕەیش سێ دەفە م تەعمیرێ کردمە.
- دیاریە کۊەنەپارێزەیل وە مدوو گیچەڵەیل دەرۊنی گ دێرن وەل هەر شێوە لە هونەر گ بتواێد لە سنوورەیل باوەڕمەنی ئەوان جیاوە بوود، دژایەتی کەن، وە تایبەت لە بەش پەیکەرتاشی گ چمان ئەو بنەڕەت باوەڕێانە نیشانە گرتێە، هەر لە ئەو سەردەمە گ لە شوون ئنسان سەرچەمیای و پابەسیای بۊنە گ تەنیا ئڕای باوەڕ ئەوان کووەو بوون، سە لە نووڕگەی ئفراتی یانە، بایەس ئەودۊای بۆتەیل و پەیکەرەیل و هونەرەیل هۊرد بوون و مەردمیش هەر لە رۊ ئێ هێڵە پەروەردە کەن، هاوڕاین؟
بەلێ. هەر لەیواسە.
- چەنان لە بەرهەمەیل هونەری جنابت دیمه، تەنانەت بەختەوەر بۊمە و لە نزیکەو شێوەی کار جنابتیش لە باوەتی پەیکەرتاشی دیمە گ چەنێگ وە هۊردەو پێش چین و چەنێگ لە ئێ کارە هەز بەین. ئەمان هەمیشه هامە تامازروو یەگە گشت کارەیل هونەری جنابت هەم له نمایشگا یا ئەر بوود وە شێوەی مۆستەنەد یا کتاو بۊنم، و زانم فرە کەس تریش میلەوەرن، لێ ئێ باوەتە دەس وە کار بۊنە یا بنگەی بۊه گ دەسمیەت بەێدن تا بەرهەمەیل جنابت خاستر بناسیەن؟
فەزای مەجازی ئێرنگە پەیوەندی کەسانێ ک خەریک کار هونەرن و وەردەنگێان فرە نزیکەو کردێە. زۆرم جار کەسێ کار تازەێگ کەێ لە ناو ئەپەیل مەجازی نمایشێ دەێ، وەلی خوو نمایشگای هونەری جەریانێ جیاوازە. ئێرنگە رکوود خراوێگ داوانگیر هونەرمەندەیل و گاڵریەیل هونەری بۊە. وە راسی فرە کەس جی و لوور کار کردن وە خاتر ئێ ئەوزای ناڵەبار ئابووریە لە دەس داس.
- جنابت لە لوو کارەیل هونەری، پێنۊس پڕهازێگیش دێرین، رۆمان «وڕاوەیل و هۊرفام ئەسپ» له باوەڕ من یەکێگ له رۆمانەیل پڕهاز زاراوەی خوەمانە و جنابت دەسمیەت داین تا بڕەسیمنەو گ تۊەنیم وە ئێ زاراوە وە خاسی بنۊسیمن، ئەوەیش ئەدەبیات جدی و نووخواز، ئێسه ئەر هاوڕی بۊن له باوەت ئێ رۆمانە گەپ بەیمن. وڕاوەیل و هۊرفام ئەسپ چۊ وە هەبۊن رەسی؟ فەزا و کەسایەتی سەرەکی ئێ رۆمانە لە کوو هاتنە؟
کتاو وڕاوەیل لە ئەساسا دەسکەفت یادداشتەیل فرەێگ بۊ ک سەرەتای دەهەی هەشتاد نۊساۊم، چەن چشت بۊ وە کوروورەم، یەکێ یەگ زوانێگ وە دەس بارم ک هەرسەی شاعرانەیش بوو تا حەد فرەێگ بتۊەنێ حاڵ و ڕووژ گوزەران ڕووژانەم وەپێ بنۊسم. دوێم بڕێگ گیڕانەوە و حکایەت واقعی زۊتر شنەفتۊم لەو ناوچەی «مەسۊریە» ک حەیفم هات مەکتووب نەون؛ ئڕای نموونە وە سەرهات «میرکەو» لەێ کتاوە چەندین ساعەت نیشتمە وە دەنگ گەورایل و دەنگێان هەڵگرتمە. لە گشتێ ئڵاجەۊتر، کەسایەتی ئۆستوورەیی «کوڕ سەیاێ» بۊ؛ وە باوەڕ م یەکێگ لە شەخسیەتەیل ئڵاجەۊ ک زاگڕۆس نشینەیل خەڵقێ کردنە و ئێرنگە بێ ناز و قورپ کەفتێە هەر کوڕ سیاێە. لە حاڵێگ بایەد وە دەسمیەت سینەما و مووزیک و هونەرەیل تەجەسۆمی، ئێ کەسایەتیە وە دنیا بناسانیایم. ئێ کوروورەیلە لە ناو یادداشتەیلم ڕەنگەو دا. یە هاوزەمان بۊ وەل خوەنین کتاوەیل نۊسەرەیل گەورەێگ وەک داستایوفسکی، کافکا و بۆرخس ک بەهرەی فرەێگ لە کتاوەیلێان بردم.
- زوانێ گ ئەڕای وڕاوەیل و هۊرفام ئەسپ هەڵوێژانینە لە باوەڕ من وەل سووژەوا چفتە، ئەمان ئەڕای فرە لە وەردەنگەیل هاتێ شێوەی هاسانێگ نەود و ئەو جوور گ بایەس لەلێ نەڕەسنەو، مدوو هەڵوێژانن ئێ شێوە چوە بۊە؟
راسێ یەسە من ئێ زوانە دەریسات خەڵقێ کردم. یە نەۊ بۊشید ک فەرزەن پێشتر مەتنێگ وەێ زوانە نۊسیاس و کەێ و کوزەرێ لە یەک جیاوا بۊە. ئەسە ئەو وەختە کە من نۊسیام فرەتر دەرگیر سێحر ریتم و وەزن و ئاهەنگ کەڵامەگە بۊم. لە فرە جی تەقەلا کردم لەو کرچ و کاڵی زوان زارەکیە دۊرەو بکەفم. مسەلەن هاتم رستەیل دریژێگ نۊسام لە حەد دو سێ خەت. یە کەێف داشت ئەو وەختە. هەرسای دێرگرەو بۊ. م جز ئاخر نەسلەیلێگم ک کوردی دەژێگ شنەفتمە. زوانێگ ک هێمان مدیایل ئمڕوو جور رادیو و تلفزیون لە بانێ کارگەر نەۊن. وە تەقەلام یە بۊ وە روح زوانەگە نزیکەو بووم. دیارە ئێرنگە ک ئەو لەحن و فەزای زوانیە تا حەدیگ لە دەس چێە ئەوڕەسین لە لێ کەمێ گیچەڵە.
- چەن ساڵ پێش دۊای خوەنین ئێ رۆمانە وە ئێ دەسکەفتە رەسیم گ زەینیەت هونەری یا هەر ئەو شێوەی نووڕستن یەی هونەرمەند وە جەهان ژینی چەنێ تۊەنێد ئەدەبیات وەرەو قۊلی و فەڵسەفی بۊن بوەێد ئەگەر ئەو نۊسەرە بتۊەنێد پیەڵ دیاریێگ له ناو ئەدبیات و هونەر وە دی بارێد، باوەڕ جنابت لێ باوەتە چوەسە؟ هونەر و ئەدەبیات تا کوو هاولفن؟
ئەو پەل و پەیوەنە ک لە دنیای هونەر زۆرم سەدەی بیستم لە ناوەین شێوەی کار و پەیکەرتراش و نۊسەر و شاعر سەرەتای سەدەی بیس ئەژم گرت، فەرزەن پیکاسۆ لە سەرەتای ساڵەیل ١٩٠٠ وەرەو ئیلا فرەتر کەسەیلێ ک هامشوو کارگاگەێ کەن نۊسەر و شاعرەیلن وەک ئاپۆلینر. لای ئیمە ئێ پەیوەنیە نیە، چۊن ک ئەسڵەن یەک وەدی نەکردنە؛ لە یە خراوتر یەکەوگرتنە ئەژم نەگرتێە ک نۊسەرێگ هاتوچوو لای نەقاش یا پەیکەرتاشێگ بکەێ و لە جەریان شێوەی وەدی هاتن پەیکەرەێگ یا نەقاشیێگ قرار بگرێ.
- لە باوەڕ جنابت مدوو ئێ جیایەتیە لە کوومەڵگای خوەمان چوە تۊەنێد بوود؟
لاپەڕەیل فرەێگ لە شارستانیەت هەس کە هێمان ئیمە لووێان نێایمنەسەو. هونەر ئەساسەن لە وڵاتەیلێگ باڵ پەلەو دەێ ک چین یا تەبەقەی بورژوازی لە تێ ئەژم گرتۊ. ئی هەژاری و بێدەرەتانی کوومەڵایەتیە ک ئیمە زۆرم لە کرماشان تۊشێ هاتیمە دەس لە قەومان نیەکەێ. دیارە ئەو دەرفەت و فرسەتەیلیشە کەم ئەلکەفێ ئڕامان.
- منیش هاوڕام، گیچەڵ ئابووری هاتێ یەکێ لە گیچەڵەیل سەرەکی بوود… له باوەتی ئەدەبیات ناوچەی خوەمان، له باوەڕ جنابت تا کوو پێش چیمنە و ئایا تۊەنسیمنە گامێگ دەسمیەتدەر ئڕای بانان هەڵگریم؟
ئەدەبیات کوردی لە دریژای دو سێ دەهە فرە پەلەو داس. وە جرەت بوو بۊشید لاداریێگ ک ئێ چەن ساڵە لە زوان و زۆرم لە ئەدەبیات کوردی لای خوەمان کریاس لە دریژای تەمەن ئێ زوانە نەکریاس، وەلی لە عەین حاڵ هێمانیش خەتەر لەناوچێن ها لە کەمین و ئاخێوەرەیل ئێ زوانە ڕووژ لە ڕووژ لە کسری تیەن. م ئێرنگە کەمێگ وە فاسڵەوا تماشای ئەدەبیات لای خوەمان کەم. هەرسەی تەمەنێ فرەتر لە بیس تا سی ساڵ نیە وەلی دەنگەیلێگ لە ناوێ شنەویم ک وەڕاسی هیچ کەم و کەسریگ لە بەیان مەفاهیم سەردەم خوەێ لەتێ نیە.
- یەکێگ له گیچەڵەیل سەرەکی له باوەڕ من گ ئەدەبیات کوردی له ناوچەی خوەمان له باوەتی ناسیای بۊن هێمان کوورپەس یەسە گ نەتۊەنسێه خوەێ وە جەهان ئێمڕوو بناسنێد چۊن زێز وە بەشەیل ترەک له هونەر، هەوەجە وە ناوجیکەر، یا هەر ئەو هەڵگەردان و بانگەوازیه دێرێد، باوەڕ جنابت له ئێ باوەتە چوەسە؟
بەڵێ هەڵگەردان وە زوانەیل ترەک دەسمیەتدەرە؛ مەرج یەکم یەسە ک کتاوێگ بنۊسیەێد ک چشتێگ وە ئەدەبیات جهان ئزافە بکەێد؛ یانێ نۊسەر لای خوەمان بایەس ئاسوو دید خوەێ جهانیەو بکەێ.
- هاوڕام، نۊسەر بایەس فرە هۊرێ بوو چوە نۊسێد، ئەڵبەت گاجار سووژەیل و رەوایەتەیلێ گ ئەڕای خوەمان سیس و دواژەن، ئەمان ئەڕای وەردەنگ جەهانی هاتێ تەرچگ بوود، یەیش بایەس لە بێز چەو گرت… ئێسە ئەر هاوڕێ بۊن چەن پرسیار کوڵ و تایبەتی هەم بپرسم، ئازاد ئقباڵی رۆمان تازەێگ ئەڕای بڵاو دێرێد یا لە وەر دەس ئڕای نۊسان؟
ڕاسەگەێ چەن ساڵێگە فرەتر وەختم ئڕا کار هونەری دانامە وەلی خوو لە ئەدەبیات نەوڕیامە؛ بەردەوام خەریک خوەنینم و دەریدەم کتاوێگ ئڕا ئامادە کردن نەێرم.
- مدوو تایبەتێگ دێرێد گ لە نۊسان جیاوە بۊنە، ئڕا پێنۊسێ گ پڕ هازە نەبایەس بنۊسێد؟
ئاشکرا بۊشم چاپ ئەو کتاوە ساڵ ٩٢ جوور کوچگێ بۊ بخەیدەێ ناو گوڵەم. هۊچ رفلکسێگ نەیاشت. نیەشارمەوەی یە یەکێ لە مدووەیلێ بۊ.
- ئازاد ئقباڵی فرەتر هەزەو کام هونەرمەند و نۊسەرە و ئایا لە کارەیل کەسەیل ترەک ئڵگوو فکری و هونەری گرتێە؟
لە وەرەسەی ئەدەبیات و هونەرەیل تەجەسۆمی، کەسایەتیەیل دیاریێگ هەن ک یەیمۊیە هان لە ئاسوو دید ئنسان و هەر چەن وەختێگ جارێگ سەرێگ دەێدەوپێان. یەک و دوان نین، فرەن… ئڕا ناوبردن لە پەیکەرسازەیل «ئاگۆست رۆدەن» فەرانسەویە؛ لە ئەدەبیات «کافکا» و «سامۆئل بکت» هەروەها لە شێوەکاری «لووسیەن فرۆید» نەقاش ئنگلیسیە.
- ئازاد ئقباڵی ئایا هەزەو مەکتەب و سەبک تایبەتێگ هەس؟
ئێرنگە ک ساڵەیل فرەێگ لە سەبک و شێوازەیل مۆدڕنیتی گوزەریاس مرووڤ تۊەنێ وە پەی هەز و هەوزەی خوەێ لە هەر کام لە ئیسمەیلە ئستفادە بکەێ. من لە کات پەیکەرسازی و نەقاشی فرەتر هەزەو فەزایل ئکسپرسیونیستم.
- یانێ تۊەنیم بۊشیم رەسیمنەسە دۊاخر یا مەرگ یەی-ئیسمی تایبەت؟
مەکاتب هونەری ئەساسەن بەرهەم مۆدێرنیسم نیمەی یەکم سەدەی بیس بۊ. ئەو وەختە و ئێرنگە کارایی خوەیان داشتنە و دێرن. ئێرنگە سەردەمێگ ترە.
- ئەگەر کەسێگ ئێسە هەزەو هونەر پەیکەرتاشیە لە کوو بایەس دەسەپێ یا پەروەردە بوود و چۊن تۊەنین رێنەمایی بکەین؟
فەزای پەروەردە کردن ئیمە وە نسبەت جاران فرەترەو بۊە؛ لە ناو هەر شارێگ ئێرنگە چەن نەفەرێگ هەن ک دەسکەم لیسانس هونەرێگ دێرن؛ حساو بکەی وە نسبەت دە تا بیس ساڵ پیش ئمکان پەروەردە بۊن فرەترەو بۊە.
- فرە سپاس کاکە ئازاد ئەزیز له باوەتی گەپەیل خاسدان و یەگ ئێ وەختە داینە ئیمە.
دجارە دەسخوەشی و سپاس لە هاوڕێەیل هەفتەنامەی دەنگ ئازادی ئڕا پاوەگەزدان و بەردەوام بۊندان.
انتشار در هفته نامه صدای آزادی