زوان و ده‌ره‌قه‌ت زه‌ێن / وه‌ت و وێژێگ له مازیار نه‌زه‌ربه‌یگی و فرده‌وس هاشمی
دەنگ ئازادی،به‌ش کوردی: مدوو هەڵوێژانن ناو “زوان داڵگی” ئڕای یەێ ڕووژ تایبەت لە ساڵ وە شێوەی جهانی لە ڕووژ 21 فڤریەی ساڵ 1952 زایینی سەرچەوە گرتێە، ک خوێندکارەیل گشت زانستگەیل شار داکا ک ئمڕووژ ناوەند کشوەر بەنگڵادشە و لە ئەو سەردەمە جارێ سەروەخوەێەو نەۊ و ناوێ پاکستان ڕووژهەڵاتی بۊ، وە ئامانج فەرمی کردن زوان خوەێان یانێ بەنگاڵی لەوای دوهمین زوان پاکستان و بەرایبەر کردنێ وەگەرد زوان ئۆردوو، جمشت سووڵخوازانەێگ خەنەو ڕێ ئەمان پلیس تیروارانێان کەێدن و ژمار فرەێگ لەلێان گیانێان لە دەس دەن.
دۊای سەروەخوەێ بۊن بەنگڵادش، یوونسکۆ لە ساڵ 1999 ئێ ڕووژە ئڕای ڕووژ جهانی زوان داڵگی دیاریەو کردێە. یە نیشان دەێ ک زوان داڵگی ئەقەرە گرنگە ک خوێندکارەیل گیان خوەێان ئڕاێ سپەڕ کردنە و لێوا ئڕای فەرمی کردنێ تێکووشینە. چەن ساڵه ک چالاکەیل و نۊسەرەیل کوردیش پسای ئڕای زوان داڵگی کووشن، وە ئێ بوونەوا چەنان پرسیار لە ئێ باوەتە هەس ک «مازیار نه‌زه‌ربه‌یگی» و «فرده‌وس هاشمی» دوان لە نۊسەرەیل وڵاتمان له ئیلام و کرماشان له لایەن خوەێان جواوێان دانە.
١ــ زوان داڵگی چوەس و کیشەێ چوەس هەر گشتێ وە یەێ زوانەو ک فەرمیە قسیە بکەن و هەرکام ژیان خوەێانیش وە شێوە و فەرهەنگ خوەێان داشتوون؟
فردەوس هاشمی: لە نووڕگەی زانستیەو، زوان داڵگی تەنیا وە مانای زوان داڵگ مناڵەگە نیە. وشەی “داڵگ” لە “زوان داڵگی” وە مانای بنچەک و بنەواس، جوور زانکۆ داڵگ، کارخانەی داڵگ، وڵات داڵگی و… سە تۊەنیم بۊشیم زوان داڵگی هەر کەس، زوان ئەژداد و گەورایلێە، و هەر ئێ زوانە گشت فەرهەنگ و ڕەسم و ڕێوازەیل بنەماڵە و گەورایل لە ناو خوەێ جیەو کردێە؛ ئەدی هەنای لە زوانەگە کەڵک نەگیریەێ فەرهەنگێگ نیەمینێ؛
چۊن ک یانە هەردگێ وە یەکا ژیەن و مناڵ لە بەرەیل جوورایجوور ژیانێ لە ڕێ زوانێا، وەگەرد جهانا پەیوەندی گرێ و زەێنێ هەم دەرەقەت گرێ و پەروەردە بوودن. سە زوان و فەرهەنگ و دەرەقەت زەێن مرووڤ وە یەکترەکی بەنن. سە دیارە ک ئەگەر بتوایم فەرهەنگ و هەبۊن و زەێن کەسێگ لەلێ بگریمن ئاسانترین ڕێکار یەسە ک زوانێ لەلێ بگریمن.
مازیار نەزەربەیگی: زوان داڵگی لووایلوو تاریف جەهانی، یانێ زوانێ گ جەهان زەێنی ئەو مرووڤه لە تووێ وە دی تیەێد. سه ئێ زوانە وەل فاکتۆرەیل فرەێگ له زەێن مرووڤا پەیوەندی گرێد و تێکووشێد تا زەێن مرووڤ له بان یەێ بنچینەی سرۆشتی وەرەو چۊزه دان بچوود.
ئەر ئێ جەهان زەێنیه له مرووڤ بسڕیمنەو و بتوایم وە زوور جەهان زەێنی ترەک ئەڕاێ هەڵدەیم، یانێ له مرووڤ یەێ ڕۆبات سازیمنه تا له ڕۊ مەیل ئیمە پێش بچوودن. مدوو سەرەکی یەگ ژیان فرە له مرووڤەیل دۊای هاتن سەردەم مودڕنیزم لەوای ڕۆبات وەپێ هات، هەر ئێ کارە بۊە، یانێ بڕێگ تواسن جەهان زەێنی مرووڤەیل سەرکوت بکەن و جەهان مەسنەویێگ ئەڕاێ بسازن گ دیمن دەسکەفتێ بۊە شەڕ فاشیزم.
ئێمڕوویش هێمان ئێ نووڕگە دریژه دێرێد و بڕێگ توان وە زوور چەک، یەێ جەهان مەسنەوی ئەڕای مەردم بسازن گ دیاریه ئاکامێ بوودە شەڕ. چۊن هاتێ ئەڕای ماوەێگ زوور جواو بەێدن، ئەمان ئەمر زووری ئەڕای مرووڤ هۊچ وەخت بەردەوام نەۊە و نیە. مرووڤ وەرە وەرە ئاگاوە بوود و له وەرایوەر ئەمر زووری وسێد، وە تایبەت هەنای ژیانێ ناسازە! سه خاستر یەسە، مرووڤەیل ڕێز جەهانەیل زەێنی و زوانەیل جیاواز بگرن، و ئەر بڕیاره وەل یەکا بژیەیم، له ڕۊ شیکاری زانستی پێش بچیمن، و شیکاری زانستی ئێمڕوو ئۊشێد هەر مرووڤێ بایەس وەل زوان داڵگی خوەێا بژیەێد، و ژیان تەنیا وە مانای سەر خەڵەتیان نیه، یەگ چەنان شێعر و چیرووک وەدی بان، وە تەنیا دەسمیەت نیەن، یانە بنوای کارن، گرنگ ژیان وەل ئێ زوانەسە، و ژیان هەوەجە وە ڕزار و دەسەڵات دیاری دێرێدن.
۲ــ دەرەقەت زەێن چ پەیوەندیێگ وەگەرد زوانەو دێرێ؟
مازیار نەزەربەیگی: فره کەس هاتێ هێمان له کارێگەری زوان له بان دەرەقەت زەێن نەڕەسۊنەو، وە ئێ مدووە له هەمیەت زوان داڵگی هەم نەڕەسینەسەو، چۊن له ئێ باوەتە وە مدووەیل ڕامیاری، له بنەڕەتەو کار نەۊە سه فره له مەردم نیەزانن مدوو سەرەکی یەگ بڕێگ نیشتمان سەرکەفتنە و بڕێگ ترەک مەننەسە جی، هەر ئێ کارێگەری زوانەسە.
تەنانەت له ناو یەێ نیشتمان هەم زوانەیلێ گ مەننەسە جی، بۊەسە مدوو یەگ خاوەنەیل ئەو زوانە هەم له باوەت ئابووری و هەم کوومەڵایەتی بکەفنە پەراوێز و نەتۊەنن ئەو جوور گ بایەس چۊزە بێەن. ئەڕای نموونە شار کرماشان گ له دریژای مێژوو هەمیشه بەشدار دەسەڵات ئابووری و کوومەڵایەتی بۊە ئەمان ئێمڕوو تۊش گیچەڵەیل فرەێگ هاتێه گ ئەگەر بنووڕیمنە ئامارەیل، ئڕامان دیاریەو بوود.
فردەوس هاشمی: بێ‌گومان زوان و زەێن کاریگەری دو لایەنە لە سەر یەکترەکی دێرن؛ زوان ئەوقەرە لە فێرکاری و دەرەقەت گرتن زەێن کاریگەری دێرێدن ک لە نووڕگەی ئەسەب ناسیەو پەروەردە بۊن مناڵ لە چوار مانگیەو لە زگداڵگ دەسپێ بوودن، چۊن ک سیستم ئەژنەفتن مناڵ لە ئێ بەرە چالاکەو بوودن و فێرکاری زوانیش لە ئێ کاتەو دەسپێ بوودن.
هەرسەی لە کوومەڵگەیلێ چۊ ئێران وە مدوو سیستم تاک‌زوانی ئامووزشی، فرە لە داڵگ و باوگەیل دۊای وەدی‌هاتن وەگەرد مناڵێانەو زوان فەرمی (فارسی) قسیە کەن ک قۊلایی کارەسات لەێرەو دەسپێ بوودن؛ یانێ مناڵێ ک یە پەنج مانگە پرۆسەێ فێرکاری و پەروەردە بۊن زەێنێ وە زوان ترەکا دەسپێ بۊە، وە یەێ ئان بایەس زوانێ بگۊەڕیەێ و زەێن هەر لە ئەو کاتەو تۊش گیچەڵ تیەێدن و لە ڕۆشد سرۆشتی خوەێ بێ‌بەش بوودن.
لە باوەتی پێشکەفتن ئابووری هەم، هەرسەی لە نووڕگەی زوانناسیەو، فەرمی زانستن یەێ زوان وە مانای بێ‌ئەرزشی زوانەیل ترەک نیە، ئەمان ئازمانەیل جوورایجوور لە کوومڵگەیل جوورایجوور لە دریژای میژوو نیشان دانە زوانەیلێ ک وە فەرمیەت ناسیانە لە تجارەت و ناوەندەیل دەوڵەتی لەباوەتی دەسەڵات و جێگەی کوومەڵایەتیەو ئەرزش و نرخ فرەترێگ دینەسەو و زوانەیل ترەک کەم کەم کەفتنەسە پەراوێز؛ ئەدی یە خوەێ کەم کەم بۊە وە مدوو ژێردەس بۊن و دۊا کەفتن خاوەنەیل ئێ زوانەیلە ک کەفتنەسە پەراوێز.
۳ــ ئایا پاراستن زوان داڵگی کاریگەری لە سەر پێشکەفتن و خوەێ‌ڕەوزی هەم دێرێ؟
مازیار نەزەربەیگی: زوان تەنیا چەنان وشه نیه گ ئڕای پەیوەندی هاتۊد، زوان لەوای دەروەچێگه گ وەرەو مێژوو، ئەدەبیات، فەرهەنگ و ناسنامه وا بوودن، هەنای زوانێگ لەلێ سەرکوت بوود، یانێ بەسیان ئێ دەروەچە، یانێ له کیس چێن هزاران ساڵ ژاژ مرووڤایەتی گ وەرە وەرە کووەو بۊە.
سەرکوت بۊن ئێ ژاژ مرووڤایەتیه وەل خوەێا یەێ ئاکام دیاری تیەرێد، گومەشوون بۊن مرووڤ. هەنای مرووڤ له بنچینەی خوەێ بڕیەیدەو، لەوای بادبادەکێگ وەپێ تێد گ وا کەفتێەسه ژێرێا و خوەیش نیەزانێد وەرەو کام لا پسای چوودن. ئێ چۊنە مرووڤێگ گورجە ئەڕای وە تاڵان چێن!
فردەوس هاشمی: هەر لێواس. وەداخەو، ئێ هەست بێ‌ڕیشە بۊن و پۊچەڵ بۊنە لە نیشتمانەیلێگ جوور ئێران هەر لە یەکم ڕووژەیل مەدرەسە چۊزە دریەێ؛ هەنای سیستم ئامووزشی نوای ئستفادە لە زوان داڵگی گرێ ئێ پەێخامە وە مناڵ دەێ ک زوانێ ئەرزش ئستفادە ئڕای ئامووزش نەێرێدن و ئڕای سەر کەفتن لە باوەتی زانستیەو بایەس لە ئێ زوانە دەس بکیشێ.
لە ئێجوور سیستمێ ک مناڵ وە مدوو ئستفادە لە زوان خوەێ وە شێوەیل جوورایجوور دەمکوت بۊە، وەرە وەرە لە داشتن ئێ زوانە شەرم کەێدن و هەست خوەێ باوڕی لە دەس دەێ.
٤ــ ژنەیل ک نەخش داڵگ لە ناو بنەماڵە دێرن چەنێ لە باوەت خەسار وە زوان داڵگی تاوانبارن؟
فردەوس هاشمی: یە دی تایبەتمەندی و سرۆشت سیستم فاشیستە ک لێوا مرووڤەیل کەێدە بازیگەر و وەیلکانەی خوەێ؛ فاشیزم کارێ نادیدە گرتن جوورایجووری و ڕەنگامەییە، سیستمێگ تاک جنسیەتی، تاک زوانی، تاک مەزهەبی و …تواێ؛ ئەدی سرۆشتیە ک لە ئێجوور سیستمێگ جنسیەتەیل جوورایجوور، زوانەیل جوورایجوور و مەزهەب و ئایینەیل جوورایجوور یەکێگ لەلێان پڕڕەنگ و چاخەو بوودن و ئەواکان سەرکوت بوون؛ ژنیش لەێ باوەتە وە ئێ مدووە تۊش گیچەڵ هاتێە ک جنسیەت باو مەیل سیستم نیە. هەرسەی لە ئێ باوەتە تەنیا ژن نیە ک خەسار دۊنێ، پیایش لە ئێجوور سیستمێگ کەمتر لە ژن خەسار نیەۊنێ و یەسە ک گشت کوومڵگە تۊش گیچەڵ هاتنە.
مازیار نەزەربەیگی: فره کەس فکر کەن ژنەیل فرەتر له ئێ پرووسه تاوانبارن، چۊن هێمان فکر کەن بەرپرس سەرەکی گەورا کردن مناڵ، ژنە و یه هەر ئەو نووڕگەی کۊەنەسە گ ئێمڕوو هەمیش دریژه دێرێد. ڕاسیەت یەسە ژنەیل هەر کوومەڵگاێگ لەوای هەر مرووڤێگ نووڕنە سیستم ئەوڕێبەر و هەنای سیستم ئەوڕێبەر گیچەڵ داشتوود، دیاریه گ ئەندامەیل ئەو سیستمیشه کەفنە گیچەڵ.
ژنەیل هەنای دۊنن زوان ترەک دەسەڵات دێرێد، وە مدوو هەست داڵگی، تێکووشن ئەو زوانە ئەڕای مناڵ خوەێان هەڵوێژنن تا وە ئێ شێوە دەسمیەتێ بێەن. ئێ شێوەی نووڕستنە ئەڕای پیایلیش هەس، فرە له پیایل وە مدوو یەگ خوەێان وە دەسەڵات نزیکەو بکەن، زوانێ گ دەسەڵات دێرێد هەڵوێژنن و له بان ئەو هێڵه گ دەسەڵات دیاری کردێه، ڕێ کەن و ئەڕای مناڵ خوەێانیش هەر ئێ ڕێه هەڵوێژنن.
سه ئێ هەست بەرژەوەنی-خوازینه ئەڕای گشت هەس، ئەمان چۊن له کوومەڵگای کۊنەپارێز هێمان فکر کەیم تەنیا ژن بەرپرس گەورا کردن مناڵه، دی شوون خسارێ گ پیایل ڕەساننە نیەۊنیم. جیا له سیستم گ تاوانبار سەرەکیه، ئەر منەی تاوانبار له ناو مەردم گەردیم، پیایل و ژنەیلێ گ خاوەن ئێ سیستمەنە دیاریه فرەتر تاوانبارن تا کەسەیلێ گ وە مدوو ئێ سیستمە تۊش شەڕ هاتنە. بایەس بێ کووم بۊشم، داڵگ و باوگەیلێ گ زوان داڵگی لە مناڵ شارنەو، پسای وە دەس خوەێان ڕێوارێگ مردێ لەلێ سازن گ لە بانان بوو لەشێ هێز گرێد، سە تەنانەت ئەر هایمنە شوون بەرژەوەنی، لانکەم ئاگاهی خوەمانیش بوەیمە بان تا بڕەسیمنەو چوە لە چوەس و پسای چوە کەیم، تا گووڵ چۊزمان هەڵکەفتەیل نەخوەیم، تا لە ناوەڕووک هەڵکەفتەیل بڕەسیمنەو، بەرژەوەنی هالە ئێرە، لە فامستن!٥ــ تێکووشین ئڕای پاراستن زوان داڵگی لە باوەتی کوومڵایەتیەو چەنێ گرنگە؟
مازیار نەزەربەیگی: تێکووشین ئەڕای زوان داڵگی، تەنیا تێکووشین ئەڕای وە دی هاوردن چەنان وشه و نۊسمان نیه، تێکووشین ئەڕای ژیانە، ئەڕای ژیان خاستر، ئەڕای مرووڤەیلێ گ دەرەقەت زەێنی دێرن، ئەڕای زەێنێ گ ناسنامە و بنەوا دێرێد، ئەڕای کوومەڵگاێ گ دەسەڵات ئابووری و فەرهەنگی دێرێد و تۊەنێد وە شاروەندی دڵخوازێ گ بایەس بڕەسێد، ئەڕای وە دی هاتن سیستمێ گ هەزەو زانستی، ئازادی و دادگەری بوود. کەسێ گ پسای ئەڕای زوان داڵگی تێکووشێد بایەس گشت یانە لە بێز چەو بگرێد وەنە کارێ بێ وەلیفەت مینێد.
فردەوس هاشمی: هەنای هەر لە یەکم کوومەڵگایل ک سەرەکیترین کوومەڵگایلن (ماڵ و مەدرەسە)، زوان بنەماڵەیی سەرکوت بوودن، کەسایەتی تاک‌خوازانەێگ لە مناڵ درس بوود و یە تۊەنێ هاوکاری کوومەڵایەتی هەم کەمەو بکەێ. و لە بانان هەم مانای وەفاداری وە گورووپ و کوومەڵ نیەزانێ. سە دیاریە ک باس زوان تەنیا گەپ چەنان وشە نیە، بەڵکوو گشت پەلەیل مرووڤایەتی و کوومەڵایەتی گرێدە وەر.