پیایل قوروانی سیستم دژ وە ژن / فردەوس هاشمی
نووڕستن جنسیەتی وە مرووڤەیل و دوچەوەکی لە بەین ژن و پیا لە زۆرم فەرهەنگەیل بۊە و هەس. هەرسەی ئێ نووڕگەیلە لە نیشتمانەیل نووخواز تا ئاست بانێگ لاچینە و سیستمەیل ڕوونتر و پێشتگر ماف بەرایبەر وەڕێ‌بەر نیشتمانەیل فرەێگن، ئەمان لە نیشتمانەیل لەوای ئێران جارێ شوون پاێان بتەوە و وەهاسانی نیەلاچن. ڕاسیەت یەسە ک هەنای داتەکێگ یاگەر یەێ نووڕگەی فەرهەنگی دژ وە مرووڤ بوودن، هەم خەسارێ ئڕای ژنە و هەمیش پیا، تەنانەت ئەر ڕواڵەتێ دژ وە یەێ جنسیەت بوودن. چەن میناک لە نووڕگەیل دژ وە ژن لە دریژای ئێ نۊسمانە تیەن و خەسارێان وە پیا شیەو بوودن.
٭ پەروەردە کردن مناڵ (ئەرک تایبەت ژن)
مرووڤ چ پیا بوودن و چ ژن، گرنگترین بەرەی ژیانێ ک ساڵەیل سەرەتایی ژیانێە و بەش فرەێگ لە کەسایەتی و نووڕگەێ سازیەێد تەنیا پەیوەندی وەگەرد داڵگێا دێرێدن؛ سە دیاریە ئەر ئێ داڵگە ژنێگ بوودن ک لە چالاکی لە پەلەیل جوورایجوور کوومڵایەتی، ڕامیاری، فەرهەنگی و… بێ‌بەش بۊە و ئاگاداری بانێگ لەێ باوەتە نەێرێد، نیەتۊەنێد مرووڤەیل ئازا و زاناێگ لەلێان دەربارێد و گشت کوومڵگە وە داشتن ئێجوور داڵگەیلێگا تۊش گیچەڵ تیەێد (چشتێ ک لە کوومڵگەی خوەمان دۊنیمن). سە لێوا نیە ک تەنیا ژن لەێ کوومڵگە کەم زان بمینێد و وە مدوو نەزانی خەسار بۊنێد و خەسار بڕەسنێد. دیاریە ک پیایش لەێرە خاس پەروەردە نەۊە و تۊش گیچەڵ تیەێد.
٭ نووڕین وە ژن لەوای جنسیەت کەم‌هاز (زایفە)
زایفە وشەێگە ک پێشکەشی جهان عەرەب وە ژن بۊە و فرەتر بنەوای مەزهەبی داشتێە و هەر لە ئەو نووڕگە سەرچەوە گرتێە ک ژن لەباوەتی زانستی و عەقڵی نێوەی پیا زانستێە و بۊەسە مدوو ژێردەس زانستن ژن لە پەلەیل فرەێگ لە ژیان. نووڕگەێ ک لە دریژای میژوو بۊەسە مدوو ڕشیان خۊن پیایل فرەێگ لە سەر وەدەس هاوردن یەێ ژن یاگەر لە سەر دەسدریژی وە یەێ ژن و …
ئمڕووژ دۊنیمن ک هەرسەی لە دنیای مۆدڕن و دنیای تکنۆلۆژی ژیەیمن و ئڕای گشت جهان دیاریەو بۊە ک ژنەیل هاز گشت کارەیلێگ دێرن ک جهان کۊەنەپارێز قەیەخەێان کردۊ و تەنانەت ژنەیل فرەێگ پڕهازتر لە هزاران پیا خوەێان لە ژیان کوومڵایەتی کیشانەسەو بان، لە نیشتمانەیل کۊەنەپارێز و دۊاکەفتێ لەوای ئێران، هێمان ژن لەوای یەێ وەرک دۊنن ک پیا لەوای یەێ گورگ وساێەسە مکوڵ ئڕاێ و یە نەتەنیا بوودنە مدوو بەڵگە دان وە دەسرێژی فرەتر، بەڵکوو گاجار بۊەسە مدوو خەسار دین پیا و پاوڵا بۊن ماف پیایش. ژن لە ژیان ئمڕووژی دی ئەو ژن شەرمن و بن ماڵی و نەزانە نیە و گاجار لە ئێ نووڕگە ئستفادەی خراویش کەێد و پیای بێ‌تاوان لەێ باوەتە خەسار دۊنێد.
ئڕای نموونە کەم نین ژنەیلێ ک هەنای مەیلەوار وە پیاێگن و هەزەو پەیوەندی جنسی، وە زوور وە شێوەیل جوورایجوور بتوان وە ئامانجێان بڕەسن، ئەمان لەێرەسە ک ئەگەر ئێ هەڵکەفتە پێش باێدن و دەنگەو بێەێد یاگەر ڕەسانەییا بوودن، وەتایبەت ک ژنەگەیش لەێ ناوە دەس بێەێدە خوەێ کوشی، کوومڵگە کلگ تاوانبار زانستن وەرەو پیا دڕەو کەێد و ئەنگ دەسدرێژی کەر نریەێدە تێوڵ پیاوە (چۊن ک پیا بەهێز و ژن زایفە، سە پیا زوور وەتێە) چۊن ک دەسرێژی ژن وە پیا لە ئێجوور کوومڵگەێگ هەر تاریف نەۊە و کەس ئیماژێگ لەلێ نەێرێد.
٭ بێ‌بەش کردن ژن لە بەرپرسایەتی ئابووری بنەماڵە
هەرسەی ئێ نووڕگە لە گشت نیشتمانەیل و فەرهەنگەی بۊە ک بەرپرسایەتی ئابووری بنەماڵە تایبەت وە پیاس و ژن ماف چالاکی لەێ باوەتە نێاشتێە تاگەر گشت هازێ ئڕای مناڵداری و ئاشپەزی و ماڵداری بنەێد، ئەمان ئمڕووژ لە نیشتمانەیل فرەێگ ئێ نووڕگە هەبۊنێ نیە. ئەمان لە وڵاتەیل کۊەنەپارێز لەوای ڕووژهەڵات ناوێن وەتایبەت ئێران هێمان جێگەی هزار و پانسەد ساڵەی خوەێ پاراستێە. ئێ ڕووژەیلە دۊنیمن هەرسەی ژنەیل تا ئاست بانێگ دەرفەت چالاکی ئابووری دێرن و خەریک ژیان ئابووری سەربەخوەێ بۊنە و لە سەردەمێ ک ژنەیل هانە شوون بەرایبەری و خوازیار بەشداری پیا لە گشت پەلەیل ژیان هاوبەشن، هێمان یە پیاس ک ئەرکێ بەرپرسایەتی ئابووری بنەماڵەس. لەێواس ک لەنوو پیا تۊش گیچەڵ هاتێە، وەتایبەت لە هەڵوومەرجەی ئڵاجەۊ ئابووری لە وڵات خوەمان ک وەدەس هاوردن سەرەکی‌ترین هەوەجەیل ژیان هەم دژوارەو بۊە. لەێرە ک پیا هازێگ لە خوەێ نیەۊنێد ک گامێگ بنەێد وەرەو ژیان هاوبەش و خوەێ ڕەوزی پیا تۊش شەڕ تیەێد. لە ئێجوور وەزێگ پیا هەرسەی سەرتاوە پاێ ئەڵڕازیاۊە تایبەتمەندیەیل خاس و مرووڤانەوا وە مدوو گیچەڵ ئابووری تەنانەت خوەێ هەم هاتێ خوەێ شایان دووسداشتن و هاوژینی نەزانێد…
سە دیاریە هەر داتەکێگ و هەروەها هەر ڕەسم و ڕێوازێ ک دژ وە یەکێگ لە جنسیەتەیل بوودن، خەسارێ وە گشت ئەندامەیل کوومڵگە ڕەسێد و ئڕای لاوردن گیچەڵەیل کوومڵگە خاسە ک ژن و پیا لە جیاتی دژایەتی وەگەرد یەکا، شان وە شان یەکا بکووشن ئڕای لاوردن و ئەوسڕینێان تاگەر وەرەو دنیای نووخواز و هەزەو مرووڤایەتی بچیمن.
انتشار در هفته نامه صدای آزادی / شماره 684