وه‌ت و وێژێگ له سه‌ر زوان کوردی خوارێن / ئێ زوانه باێس زوان فه‌لسه‌فه‌یش بوو
به‌غدا گرتیه؟! ئێ پرسێاره هەناێ پرسیمن که وه قه‌وڵ فارسی که‌سێگ له ناو باخ نه‌ود ! . ئایا شاعره‌یل و نیوسه‌ره‌یل ئیمه هه‌ر وه ئێ قه‌وڵه : هانه ناو باخ؟ ئیمه ئڕاێ یه که وه هیور زوانه‌و بیومن چه باێه‌س بکه‌یم؟ وه داخه‌وه له ناو جوغرافیاێ زوان کوردی له کرماشان و ئیلام ، که‌متر له باوەت هه‌وه‌جه‌یل زوانی و شییه‌و کردن سووژه‌یل خاس وه شیوه‌ێ ئاکادمیک کار کریاس. فره له نیوسه‌ره‌یل و زانایل ، هێمان له فره جیێه‌یل یەکه‌‌و نه‌گرتنه که له‌ێ باوه‌ته‌و گه‌پ بێیه‌ن و ناوه‌ینه‌یل کیوه‌نه ئه‌ڵوازننه‌و.
دونیاێ مه‌جازی هاتێه‌سه کومه‌کمان ئڕاێ «یه‌که‌و گرتنه‌یل مه‌جازی» . هاتێه تا فاسڵه‌یل کوڵه‌و بکه‌ێد . هاتێه تا له دەروه‌چه‌یل ماڵ مه‌جازیه‌و ئه‌و یه‌ک بچڕیم و گه‌پ بێیه‌یم. یه‌کێگ له‌ی گه‌په‌یله له ناو ده‌روه‌چێگ له «تلگرام» که‌فته رێ، له باوه‌ت زوان و ته‌رجومه و نویسان بوی. خوڵاسه‌ێگ له ئێ گه‌په پیشکه‌ش بووده ئویه:
ئه‌مین ره‌حیمی‌نژاد خوه‌نه‌وار «زوان‌ناسین» له باره‌ێ ده‌سمێه‌ت گرتن له وشه‌یل زوانه‌یل تره‌ک ئیوشێد : «فرە لە دووسەیلێگ کە دەس بەن ئەو قەڵەم و تووان چشتێگ وە کەڵھوڕی بنویسن ، فرە ھەوڵ دەن کە لە کەلیمەیل زوانەیل تر مەخسووسەن فارسی کەمتر ئستفادە بکەن و فرە تر چن ورەو کەلەمەیلێگ ک فرە دویر لە زەێنن، یە بوودنە باێس یە ک مەتنەگەێ سەنگین و سەخت لە ئاو بدراێدن . لازم نییە حەتمەن ئیمە ئەقەرە سەخت بگریمن ، تەمام زوانەیل گەوراێ دنیا ھەزاران کەلیمە لە زوانەیل تر ھەڵگرتنە و لە لێان ئستفادە کەن ، مەخسووسەن لە مەرحەڵەیل ئەوەڵا ک دەس کەن وە نویسان. ئەگەر تماشاێگ وە مەتنەیل قەرنەیل وەرین زوان فارسی بکەین پڕ لە کەلیمەیل عەرەبییە ئەمان ئەلان کەم کەم لە پسا خوەێ لە ژێر بار ئەو کەلیمەیلە درارێدن ، یا ئنگلیسی ھەم وەو جوور ھەزاران کەلیمە لە زوانەیل لاتین ، ئاڵمانی، یوونانی و … ھا لە تێ.»
ره‌حیمی‌نژاد هه‌میش ئیوشێد : «ئیمە ئەلان باێەس فێشتر بتویەنیمن نەزەر خوینەر باریمنە دەس ، ئەو کەسە گ مەتنە خوەنێدن وەلێا ئرتبات بەرقرار بکەێدن و لە لێ حەز بکەێدن . سە ئستفادە لە کەلیمەیل ئاشنا وە گووش مەردم فرە ئێرادێگ نەێرێدن، زەمان کەم کەم دەس و باڵمان واز کەێدن و فرە لەێ کەلیمەیل خارجییە لە ھویرەو چن. ئیمە بایە وشەیلێگ لە سورانی و کورمانجی باریمن ک کەمەگەێ ئڕاێ پەنجیا لە سەد خانەندەگانمان ئاشنا بوودن یا بتویەنن لە بافت مەتن لە لێ بڕەسنەو ، ئەگەر بتوایدن فرە کەلیمەیل نائاشنا وارد مەتنەگەد بکەیدن کەس نیەخوەنێدنەی ھیچ فەوری جبھە گرن، مەسئەڵە فەقەت کەلیمەیل زوان نییە ، نویسەر باێەس بتویەنێدن وەل ئێحساس خوینەرا ئرتبات بەرقرار بکەیدن. کەلەمەێ ناشناس وە مەتن ھاوردن باێەس لە حەدێگ نەودن ک مەتنەگەد ئڕاێ فرە لە مەردم قەێر قابڵ فەمەو بوودن»
سه‌عید عباده‌تیان شاعر ناسیاێ نیشتمان له باوه‌ت «هه‌وه‌جه وه ته‌ولید مه‌تن» له ده‌روه‌چ تره‌ک نووڕێد : «ئۊشن ئەگەر حافز و سەعدی و مەولەوی و فردەوسی نەۊاتاد ؛ زوان فارسی وە تاڵان چێ. قەبوول دێرم کە ئێ زوانە تا وە ئێرە بێشتر شێعر وە پێ وەتیاس وە تەنیا باڵندەێگ ک لە سەر شاخ دار زوان کەڵهوڕی باڵەو گرێد باڵندەێ شێعرە. ئێ زوانە باێەس زوان فەلسەفەو فیزیکیش بوود. تا پرتووک و پەخشان و مەتن نێاشتیومن ئێ زوانە فەلەجە. تەرجومە هەم تویەنێد کومەک گەوراێگ بکەێ. ئەوانە ک وە خوەێانا دیونن ئڕا یە ک هامێار ئێ زاراوە بوون لە سووا بنیشن چیروک و مەتن بنویسن یا پرتووکەیل دیاری لە دونیا تەرجومە بکەن تا ئێ زاراوە بکەفێدە رێیا و چێشتێ ئڕا وەتن داشتوود. من باوەڕم یەسە ئێ زاراوە دەرفەت کەمێگ ئڕا پێش کەفتن داشتێە. وە لە ئێ دەرفەت فرە کەمە کارەیل گەوراێگ کریاس هەر یە ک ئمشەو دیریم ئێ باسە کەیم نیشان دەێد کە ئومێدێ هەس»
مەهدی ئه‌حمه‌دیخا وه شیوه‌ێ خاسێگه‌و له ئی گه‌په به‌شداری که‌ێد :«ئیمە باێەس وە هەر شێوەو رەوەنێگ وە زوان کوردی خزمەت بکەیم. ها شێعر و ها مەتن. هەم شێرکوو جەهانییە ، هەم بەختیار عەلی .براێ ئەزیز ! ئیمە ئیسەیشە دیریم ئڕا ملەتێگ نیوسنیم کە نەوه‌دو نوو دەرسەدێان، هاتێ فێشتر «ری نویس» خوەیان نە‌زانن بخوەنن و نە زانن بنیوسنن. ئەگەر وە شێعریش روی خوەش نیشان دەن، لە رێ گووش دانە نە خوەنین.»
محه‌مەد جەواد جه‌لیلیان جوور تره‌ک وه ئێ گه‌په‌یله نووڕێد. هه‌رسه‌ێ بوود له گه‌په‌یلی عوون بگریم وەڵام شنه‌فتن نەزەرێ شیرینه: «ئەو چشتە کە وە ساختار دەیشتین یەێ زووان حاڵەت دەێد ؛ تەولیدات یەێ زووانە. نووڕگەێ من یەسە کە شێعر لە هەر نیشتمانێگ هیچ وەخت نەتویەنستە کە دەسمێەتێگ وە پەردازش یەی زووان بەێد ؛ شێعر لە هەر شێوەێ کە بوود ئازاد یا کڵاسیک ؛ لە ساختار زوان حاڵەت گرێد ؛ بەڵام یە مەتنە کە لەسەر هەر باوەتێگ کە بوود تویەنێد لە رەوت مەنتقی خوەێ وە بنەماێ نەتەوەیی و مێژویی شکڵ و حاڵەت بەێد … لە هیچ کوورەێ دنیا شێعر ناسنامەێ یەێ زوان نەویە بەڵام شوون مەتەن و ئەودویای حاڵەتەگان ئەدەبیات لە سینەما ، فەناوەری ، رەوانشناسی و … ناسنامەێ دیاری و ماناێگ ئڕای وە رەسمیەت ناسین ئەو زوانە وە حساو تییەێد. کەسێ نیەتویەنێ وەلیفەت شێعر لە مێژوو ئەدەبیات جەهان حاشا بکەێد. بەڵام”کارگەری” شێعر وەل کارکردن لە بان بنەماێ زوان جیاوازە. یانە لە نووڕگەێ زانستی دۆ بەش جیا لە یەکن هەرسەێ لە سرۆشت هەر بەرهەمێگ پەیوەندی وەل یەکا دێرن … »
جه‌لیلیان ئی که‌ش ئیوشی: «ئیمە هەناێ لەێ زوانە لە مژار فەلسەفە یا شیمی یا … کڵک وەر بگریمن ؛ تایبەتمندیەیل فرەێگ وە پێ ئزافە بوود کە ئڕا شێعریش یەی دەرفەتە … کار کردن لە باوەتەیل ترەک نە تەنیا کیشەێگ وەل کارگەری شێعر نەێرێد تەنانەت تویەنێد ، دەرەتان دیاریێگ ئڕاێ تەمام بنەمایەێ زوان وە حساو باێد …
زوان ئیمە لە ساڵەیل وەرین و تەنانەت ئیسە ئڕاێ جا خسن خوەێ و ناسندن خوەێ وە بەردەنگ هەوەجەێ فرەێگ وە ئافراندن شێعر ئەوەیش شێعر کڵاسیک داشت ؛ بەڵام ئەگەر نووسەر یا خاون بیر کار خوەێ جدی بگرەێد ؛ دی وە هەز کردن لە شێعر کفایەت نییەکەێد ؛ داشتن مەتن لە هەر شیوەێگ لان کەم ئڕاێ بیر و باوەڕ نووسەر تویەنێد ئەبزار زوان ناسی و هەڵسنگانن تایبەتیێگ بوود. وەرگێڕان لە هەر زوانێگ کە بوود یەێ تایبەتمەندی جاڵبێگ دێری کە دۆ فاکتۆر ساختار و بیر وەل یەکا پەیوەندی دەێد و ئڕاێ زوان ئیمە دەرفەت خاسێگە ئەگەر وە نووڕگەێ زانستی ورەو پێ بچیم .بێ گومان تەمام شیوەگان ئەدەبیات هەوەجە وە یەک دێرن و نییەتویەنیم وە مدوو گیروگرفتەیل زوانی لە بڕێگێان دەس بکیشیم .
ره‌حیمی نژاد له ئاخره‌و ئیوشید: «فرە له دووسەیل گەورا وە راس فرە لە لە شێعر و ھونەر و ئەدەبیات پلە و پایگاێ بەرز و گەوراێگ دێرن، وەلی ھونەرەگەێان کوومەک فرەێگ وە حاڵ و رووژ ئمڕوو زوان کوردی نیەکەیدن! چوین ئەوانیش لە پسا ھەر ئەو کارە کەن کە ھەزاران ساڵ باوگ و باپیر ئیمە لە بێ دەسڵاتی تەمام کردن، یانێ فەقەت ئێحساسێیان بەیان کردن وە شێعر و …
ئەو چشتە ک ئیمە و زوانەگەمان وە پێ ئێتیاج دیریمن ئستفادە کردن لە مەغز و مەنتق و عەقڵمانە، یانێ بایە مەنتق و ئەقڵمان بکەیمن وە مەتن، ئێحساس و شێعریش جاێ خوەێ دێرێدن. تا وەختێگ ئیمە نەتویەنیمن مەنتق و شعوورمان بکەیمن وە مەتن، زوان کوردی لە لای ئیمە ھەر یەسە ک ھەس!
ئەلان فرە لە پیرەمەردەیل بێ سەوادیش و فرە لە ئاێەمەیل بێ سەوادیش وە راحەتی شێعر ئویشن ، فرە لە لێیان و راس شێعرەیل قەشەنگێگ ئویشن، سە ئێ بزرگوارەیلە ک گشتیان وە راس تەوانایی فرەێگیش دێرن بایەس دەس بێیەن ئەو بان دەس کەمەگەێ چووار جمڵەی سادە سڵام عەلەیک، یا خاترەی بویچگێگێش وە زوان داڵگیێان بنویسن
تا بوودنە سەرمەخشێگ ئڕای ئیمەێ کەم فامتر ک بکەفیمن ئەو شوون ئەوان و دەس بکەیمن وە ئافراندن کارەیل تر . ئیمە ئەلان ئێتیاج وە مەتن دێریمن حەتا لە ئاسانتەرین و دەمدەسی تەرین شکڵ خوەێ»
له ناو ئێ باس و ئێ جه‌رخه که‌یوومه‌رس ره‌زایی ، سەجاد جه‌هانفه‌رد ، مه‌یسه‌م خوڕانی و یەک‌دوان تره‌کیش بەش‌داری کردن.
انتشار در هفته نامه صدای آزادی