ده‌سه‌ڵات زانست ئاکادمیک له ژیانه‌وه‌ێ ئیمڕووژیا / ئه‌شکان میری
ژیان هاوچه‌رخ، وه تاێبه‌ت ئه‌و به‌شه ک وه مۆدڕنیته ناسرێاس، قه‌رز دار ده‌سه‌ڵاتێگ له فه‌لسه‌فه‌ێ مۆدڕن و زانست ته‌جروبیه یا هه‌ر ئه‌و زانستێ ک گه‌رد پرسێاره‌یل بێ بن و نادیار خوه‌ێ رووژ وه رووژ به‌شه‌یل نادیار یا که‌متر ناسریاێ سرۆشت ئه‌ڕامان دیار ده‌ێده. له ده‌وره‌ێ رۆنسانس ئوروپا، فیلسووفه‌یل مۆدڕن جوور مارسیلیو فیچینو یا پیکۆ دلا میراندولا سه جیاواز له بیر و باوه‌ڕه‌یل فیلسوفه‌یل وه‌ره‌جه خوه‌ێان بۊن له ئیتالیا هاتنه دی.
ئی فیلسووفه‌یل نوو خوازه، هێز گه‌وراێ دانه زانایلێ جوور کۆپرنیک، گالیله، نیوتون و…. له‌و سه‌رده‌مه بۊ ک زانست جێ خوه‌ێ له ناو ژیان مه‌ردم واز کرد. په‌یوه‌ندی ژیان و زانست، دونیاێ مه‌ردم ته‌مام دونیا ئاڵشت کرد. نه‌خوه‌شیه‌یل مه‌ترسی دار ورده ورده تیمار بۊن، خه‌رمان جفتیاره‌یل رووژ وه رووژ گه‌وره‌ترو گه‌ش تره‌و بۊ، ده‌سه‌ڵاته‌یل نوو و تکنولوژی هاتنه دی و ژیانه‌وه مانا و ره‌نگێ نوو گرته‌و خوه‌ێ. تا ئێره گشتمان باوه‌ڕمان ئیه‌سه ک بێ گومان، زانست نه ته‌نیا جێ قورسێ له دونیا پێا کرد به‌ڵکه‌م مه‌ردم هاوچه‌رخ قه‌رزدار ئه‌و زانا و گه‌ورا که‌سایه‌تیه‌یلن ک مۆدڕنیته ئه‌ڕامان وه دی هاوردن و ماناێ تازه وه ژیان به‌خشان.
بێ گومان و بێ هۊچ پرسیارێ، زانست ده‌ریاێ گ بێ بنه! وه هه‌مۊشه سڕ و پرسێارێ له سرۆشت هه‌س ک بتۊه‌نیم شوونێ بگریم و ئه‌ڕا پێا کردن جواوێ؛ هه‌وڵ به‌یمن ک له ره‌وشته‌یل زانستی ده‌سمێیه‌ت بگریم. وه‌لێ پرسێار گه‌وره‌ێ ک ئێره‌نگه له ناو زانستگائێل ده‌م وه ده‌م چه‌رخێ ئه‌وه‌سه، ک ئایا زانست تئوری زانستگائێل ک له ناو وه‌تاره‌یل و ژورناڵه‌یل زانستی به‌ڵاو و چاپ بوون؛ گشتێان تۊه‌نن وه نرخ بوون؟
یا خاستر ئه‌وه‌سه ک بۊشیم؛ ئێره‌نگه ک له دونیای په‌سا مۆدڕن ژیان که‌یمن له‌یه‌و دۊا چه‌نێ تر زانست و تاێبه‌ت زانستگائێل تۊه‌نن ژیان مه‌ردم ئاڵشت بکه‌ن وه چه‌نێ زانستگائێل تۊه‌نن ده‌سه‌ڵات له سه‌ر ژیان و تکنولوژی داشتۊن؟
وه دڵنیاوه تۊه‌نم بۊشم نه گشتێان نیه‌تۊنن ده‌سه‌ڵات موسته‌قیم داشتۊن! وه داخه‌و ئامانج فره‌ێگ له خوه‌نکاره‌یل و ماموسائێل زانستگا ته‌نیا به‌ڵاو کردن وه‌تاره‌یل زانستی وه هه‌ر مدوو و قیمه‌تێ ئه‌ڕا وه ناوبانگ بۊن یا ره‌سین وه ئامانجه‌یل کاری خوه‌یانه؛ نه ئه‌وێکه خزمه‌تێ ئه‌ڕا زانست وه مدووێ تکنولوژی بکه‌ن.
چه‌ن ساڵه ک ره‌سته‌ێ وه ناو “Data making” یا “داده سازی” له ئانالیزه‌یل و پرۆژه‌یل زانستگائی فره وه ناو بانگ بۊه ک ته‌نیا ئامانجێ ئه‌ڕا وه په‌رتخ بردن تزه‌یل زانستی یا به‌ڵاو کردن وه‌تار زانستیه ک ده‌س ئاخره‌و بووده به‌ڵگه‌یلێ بێ خاون ک که‌س خه‌وه‌رێگه لێان نیه‌گرێ. جیا له ئه‌وه ک داده سازی نه ته‌نیا ئه‌خڵاقی نیه؛ به‌ڵکه‌م تۊه‌نێد بووده مدووێ هه‌ڵه کردن باقی خوه‌نکاره‌یل و ماموسائێل ئه‌ڕا شێیه‌و کردن ئاکامه‌یل و داده‌یل زانستی ک وه ده‌س هاوردنه. له‌ی ئاخره‌و شنه‌فیمن ک بازێگ له وه‌تاره‌یل زانستی ک فره ده‌نگ دانه‌سه‌و و له سنوور زانست جێ گردێان، پۊک له ئاو ده‌ر هاتنه‌و گشتێ جوور زه‌ل ناو چه‌م بێ خه‌ێرو مه‌نن.
مدووێ ترم ئه‌ڕا ئه‌وێکه ئۊشم زانستگائێل گشتێان ئه‌ڕا سه‌ر که‌فتن تکنولوژی و ژیانه‌وه‌ێ مه‌ردم هه‌وڵ نیه‌ن ئه‌وه‌سه؛ گه‌وره‌ترین مدووێ خه‌ڵات به‌خشان زانستی وه مینه‌ره‌یل (محققین)؛ شوماره‌ێ وه‌تاره‌یل به‌ڵاو بۊ له ناو ژوڕناله‌یه نه ئه‌وێکه ئه‌و وه‌تاره‌یله چه‌نێ تۊه‌نستنه ده‌سه‌ڵات ادر و کارگه‌ر بوون. یانێ هه‌ر مینه‌ره‌ێ ک ته‌نیا وه‌تار فره‌ترێ به‌ڵاو کردۊد لاێق وه خه‌لات به‌خشان بۊنه. هه‌رچه‌ن ئی هره‌فت و گه‌په وه گشت جێ نیه وه‌لێ هه‌ر ئه‌و جووره ک وه‌تم زوورم زانستگائێل دونیا شوون گیر ئی ره‌وشتنه و وه راس رێ کووره‌و بۊێ گ ئه‌ڕا زانست هه‌ڵوه‌ژاردنه.
وه داخه‌وه، ئه‌و رووشناێ ده‌ره‌وچه ک له زانست مینه که‌یمن له زوورم زانستگاێل پێا نیه‌ون. ئه‌ویش وه ده‌س پێچک ئه‌وێکه، زانست ئه‌ڕا فره‌ێگ له ئه‌ندامه‌یل زانستی ته‌نیا پله‌ێ سه‌رکه‌فتن کوومه‌ڵگایی و پۊلیه نه چشتێ تر. فره که‌م پێا بوون، ماموسائیلێ ک خوه‌نکاره‌یل خوه‌ێان ئه‌ڕا یاێ گرتن و په‌روه‌رده بۊن له بوار زانست هه‌وڵ بێه‌ن.
وه راێ کارناسه‌یل به‌ش په‌روه‌رده کردن، هه‌وڵ دان خوه‌نکاره‌یل و ماموسائیل ئه‌ڕا هۊر کردن فره‌تر سه‌باره‌ت وه زانست، دیاری کردن رێ کومپانیه‌یل تکنولوژی و ماناێ راسه‌کانی خوه‌ێانه؛ نه ئه‌وێکه جوور مه‌کینه‌ێ چاپ و په‌خشان وه‌تار به‌ڵاو بکه‌ن. ئه‌و چشته ک ئیمه ئێره‌نگه هه‌وه‌جه وه پێ دێریم، په‌یوه‌ندی قورس ماوه‌ێن زانست و کومپانیه‌یل تکنولوژین، ئه‌ڕا ئه‌وێکه ته‌مام ئه‌ندامه‌یل زانستگا بزانن دۊا جار ئه‌و زامه‌تێ ک ئه‌ڕا تز خوه‌ێان کیشن بێ ئاکام و به‌ره‌که‌ت نیه. وه راس ک ئه‌و تزه‌یل کارناسی باڵا و دۆکتوراێ ک هه‌ر ساڵ له زانستگائیل به‌ڵاو بوون ته‌نیا پڕه‌و کردن کتاوخانه‌یل نین، به‌ڵکه‌م بایه‌د زه‌نجیره‌ێ زانستگا تا کومپانی، هه‌نگاو هه‌نگاو گه‌رد یه‌کا وه‌ره‌و نووا بچن.