خەمسەردی بنەیمنەو لا / فردەوس هاشمی
ئەدەبیات ئیلام و کرماشان چۊ ئەدەبیات هەر وڵاتێگ هەم لە باوەتی ناوەڕووک و هەمیش لە باوەتی ساختار و ڕواڵەتەو وە شێوەیل کڵاسیک دەسپێ بۊە و ئمڕووژ ئەر سەرێگ بێەیمنە کتاوفرووشیەگان چەومان کەفێ وە قەفەسەیل بەش کوردی، لە کوومە لاوەلاوەیل و گوورانیەیل فۆلکلۆر بگر تا کوومە مەتەڵەیل و چیرووکەیل کۊەنە ک زۊتر لە بەین گەورەیلمان سینە وە سینە و دەم وە دەم چەرخینە و لە مێوانیەیل و شەونشینیەیل باسێان کردنە و ماڵ وە ماڵ و دیەکە و دیەکە گەردینە تا ئمڕووژ وە دەس ئیمە ڕەسینە و ئێسەیش ک ڕێنۊس کوردی لە وڵات جی کەفتێە دووسدارەیل زوان و کەلتوور چاپ و بڵاوێان کردنە و ئڕا هەمیشە لەوای یەی میرات وەنرخ دێریمنان و ترس لەناوچۊنێان نەێریمن.
ئەمان یەی هەڵکەفت فرە پیرووز و ڕەنگین لە ئێ وڵاتە پێش هاتێە و دوسێ دەهەس وە شێوەی پڕهاز و زانستیەو پەسای پێش چوودن: ئمڕووژ دۊنیمن نەتەنیا شێعر، بەڵکوو ئەدەبیات داستانی هەم وە دەسمیەت نۊسەرەیل جوان و زانیارێگەو وە پڕهازی تایبەت و وە شێوەی زانستی‌تر لە جاران ڕێ خوەێ وە دروسی دیەسەو و وەگەرد ڕووح زەمانە و وەگەرد بیر و باوڕ و زانیاری و هەستیاری تایبەت وە ئێ زەمانەوا پەسای وەرەو نوا چوو.
لە ئێ چەن ساڵە، کوومە چیرووکەیل و ڕومانەیل فرە وەنرخێگ پێشکەش وە ئەدەبیات وڵاتمان بۊنە ک تۊەنن پایە و بنەوای فرە بتەوێگ ئڕا ئەدەبیات داستانی کرماشان و ئیلام بوون و هەنای سەرێگ بکیشیمنە ناو لاپەڕەیل ئێ کارەیلە، ئەوڕەسیمن ک فرە لە نۊسەرەیلمان هەم وە خاسی ئلمانەیل کەلتووری ناوچەی خوەمان پیەک ناسن و پەیوەندی قۊل وەگەردێانا گردنە و هەمیش وەگەرد ئەدەبیات جهانا ئاشنایی دێرن و وە مێژگ پڕ و دەس پڕێگەو پێنۊس وە دەس گرتنە و داستان و ڕومانەیلێگ نۊسن ک تۊەنن لە بانان نزیک لەوای شاهکارەیلێگ ئەدەبی و بەهێز دەنگێان وە گووش جهان بڕەسێ.
خاڵ گرنگ باسمان هەر یەسە؛ هەنای ئێجوور شاهکارەیل ئەدەبی و کارەیل وەنرخێگ دێریمن ک ئێ پوتانسیڵە دێرن جه‌هانیەو بوون، چۊ بڕیارە دەنگێان وە گووش جهان بڕەسێ؟ کی بڕیارە ئێ کارە بکەێ؟
ئایا یەی بڕ ئایەم بایەس لە لایەن دەوڵەتەو ئڕا ئێ کارە هەڵوێژیەن و وە کار بگیریەن ک لە بەرابەر دەسمز دیاریێگ ئێ کارە ئڕامان وە پەرتخ بڕەسنن؟!
پڕدیاریە ک لێوا نییە…
لە ئێرەسە ک پای ڕەخنەگری و ڕەخنەگر تیەێدە ناو و دیار دەێ چەنێ جێگەی ڕەخنەگری لە ئەدەبیات گرنگە.
وە هەر حاڵ ڕەخنەگری کارێگە ک هەوەجە وە زامەت و تێکووشین فرەێگ دێرێ و کەسێگیش بڕیار نیە ئڕا ئێ کارە دەسمز وە ڕەخنەگر بێەێ. هەر ئەو جوورە ک کەس دەسمز وە نۊسەرەیلیش نیەێ؛ ئەمان هەر ئێ نۊسەرەیلە وە بێ مدوو پێنۊس وەدەس نەگرتنە و بێ‌گومان یەی ئامانجێگ داشتنە و قسیەی ئڕا وەتن؛ وە باوڕ بیرەوەرەیل و نۊسەرەیل یە ئەرک ڕەخنەگرە ک ئێ بەرهەمەیلە شیەو بکەێ و مەبەستێان ئڕا وەردەنگەیل ڕووشنەو بکەێ.
جوورێ ک وە وتەی «یوورگەن هابرماس»، بیرەوەر ئاڵمانی، ڕەخنەگری ئەدەبی ئەدەبیات وەگەرد ژیان ڕووژانەوا پەیوەندی دەێ. یانێ ئەدەبیات تۊەنێ وە دەسمیەت ڕەخنەگری نووڕگەی ئیمە و شێوەی نووڕستنمان وە جهان بگۊەڕنێ و یە خوەێ ئێکەش تۊەنێ لە سەر ڕزارەیل کوومڵایەتی و شێوەی ژیانیش کاریگەری داشتوودن و بگۊەڕنێدان. دیسان مرووڤەیل و کوومڵگە وەرەو ژیان خاسترێ پێش بوەێ.
ڕەخنەگری ئەدەبی نەتەنیا تۊەنێ زەوق و هەزبردن وەردەنگەیل فرەترەو بکەێ، بەڵکوو وە کار نۊسەرەیل و خاوەن بەرهەمەیلیش تیەێ. تا ئەورە ک «ئاسترۆفسکی»، نۊسەر ڕووسی، لە نامەیگ ئڕا ڕوزالیا خوئیچ نۊسێ: مەگەر لەلید نەتواسم ک بۊشید کام بەشەیل کتاوەگەم گەنە؟ خراو بێەپێ، تۊلەکی وەپێ بکە؛ هەر ڕەستەی کەم هێزێگ لەتێ دید وە دڵڕەقی تەمامەو ڕەخنە لەلێ بگر و…
ڕاسیەت یەسە ک ئەدەبیات هەر وڵاتێ پڕە لە کارەیل کەم هێز و پڕهێز؛ وڵات خوەمانیش جیا لە ئێ ڕاسیەتە نیە. یە ئەرک ڕەخنەگرەیلە ک بەهێز و کەم هێز وخاس و خراو ئەدەبیات وڵاتمان بخەنەو دەیشت و تەنیا ڕێکار یەسە ک خەمسەردی بنەیمنەو لا.
هەر ئەو جوورە ک نۊسەرەیل خەمسەردی نانەو لا و تێکووشینە بەرهەمەیل وەنرخ پێشکەش وە ئەدەبیات وڵاتمان بکەن و ئێ دووخە ئڕاێان گرنگ بۊە. زەمان ئەوە ڕەسیە ئەوانە ک فیت و فەن ڕەخنە زانن هەم خەمسەردی بنەنەو لا و دەس وە کار بوون تا هەم پەیوەندی بەین نۊسەر و وەردەنگەیل دروس بوو و هەمیش نۊسەرەیل لە بەهێزی و کەم هێزی کارێان بڕەسنەو و لە ئێ کارە بەردەوام بوون و دریژەدەر ڕێ بوون…