آرش پالیزبان، دکترای زبانشناسی

پنجشنبه ۱۳ اردیبهشت ۱۴۰۳

تنوع گونه های زبان کوردی تا حدی است که برخی به جای زبان کوردی از اصطلاحاتی چون «کلان زبان» یا «مجموعه زبان های» کوردی استفاده می کنند. یکی از این گونه های زبان کوردی، شاخە ای است که در سال ۱۹۴۳ ولادمیر مینورسکی ایرانشناس برجسته روسی، برای نخستین بار از آن به عنوان «کوردی جنوبی» (به دلیل واقع شدن در جنوب مناطق کوردزبان) نام برده است و از آن زمان تاکنون، در پژوهش های آکادمیک و رسمی نیز به همین نام از آن یاد می شود. در برخی محافل علمی نیز از برابرهای کوردی چون «کوردی باشوور»، «کوردی خوارگ» و یا «کوردی خوارین» برای این گونه از زبان کردی استفاده می شود.

یکی از ویژگی های آواشناختی کردی جنوبی وجود نویسۀ «ۊ» است و سخنی بیراهه نیست اگر بگوییم که هرجا در مناطق کرد زبان، این نویسه وجود داشته باشد، آن گونه از زبان کردی به شاخۀ کردی جنوبی تعلق دارد؛ چه آن گونه کردی چاردولی در شاهین دژ و تکاب باشد؛ یا کردی گروسی در بیجار، خواه کردی فیلی در بغداد و خانقین و خواه کردَلی در دهلران.

در این جستار، به برخی از نکات زبانشناختی در مورد نویسۀ «ۊ» می پردازیم.

۱‌‌‌- همان گونه که در زبان فارسی نیز نویسه های «و» و «ی» هرکدام برای نشان دادن هم صامت و هم مصوت به کار میروند، (در زبان فارسی برای صامتهای v و y و مصوتهای u و i و در زبان کردی نیز «و» برای صامت /w/ و مصوت /u/ و «ی» برای صامت /y/ و مصوت /i/). در زبان کردی نیز نویسۀ «ۊ» برای نشان دادن دو آوا به کار می رود؛ صامت /ɥ/ و مصوت /ü/.

نمونه هایی از نویسە “ۊ”:

الف. مصوت: ڕۊن، پۊش، دۊزەمە، هۊنگ، تۊلە، ئالۊن.

ب. صامت: دۊەت، کۊە، قاۊت، تاۊس، قەۊ، کەرۊە.

۲- در «سمپوزیم رسم الخط زبان کردی» که در سال ۱۳۹۶ در گروه زبان و ادبیات کردی دانشگاه کردستان که با حضور زبانشناسانی از گویش‌های مختلف زبان کردی برگزار شد، مصوب گردید که برای صامت و مصوت یاد شده، همچون گذشته، از نویسۀ «ۊ» استفاده شود. این درحالی است که متاسفانه هنوز هم برخی از پژوهشگران به ویژه در ایلام از نشانۀ «ۆ» استفاده می کنند و بر موضع غلط خود اصرار می ورزند؛ حال آن که از یک سو، نشانۀ «ۆ» در کردی سورانی خود برای یک واکۀ مستقل به کار می رود و از سوی دیگر باعث تشتت آرا و سردرگمی بیشتر خوانندگان متون کردی می شود. یکی از قدیمیترین و معتربرترین منابعی که از نویسۀ «ۊ» استفاده کرده است، کتاب ارزشمند فرهنگ نامهای پرندگان استاد محمد مکری (1361) است؛ مانند: «ئاگرمهلۊچ (مرغ ملخخوار) » و «شابۊ(شاهبوم).

۳- در برخی از کتاب هایی که در ایلام و کرمانشاه چاپ می شود، و نیز در فضای مجازی، از سوی برخی از نویسندگان و پژوهشگران از نشانۀ «ـوی» استفاده می شود که هم فاقد دقت لازم بوده و هم در برخی موارد باعث ابهامات و تناقضاتی می شود. بنابراین، مواردی وجود دارد کە “ـوی”در برابر “ۊ” قرار می گیرد و این در حالی است که هریک بە آواهای مستقلی اشارە دارد، مانند: «بوی» (باشی، بشوی)/«بۊ» (بود)، ڕوی (روباە)، ڕۊ (صورت)، نەوی (نباشی)/ نەۊ (نبود)

۴- در گونهٔ کردلی که در شهرستان دهلران رایج است و نیز در لکی و حتی لری، مصوتی وجود دارد که با «ۊ» متفاوت است. پیشنهاد می‌شود که در این جا از نشانهٔ «ؤ» برای این واج استفاده شود (مانند «تؤ» (ضمیر دوم شخص)) تا هم باعث تمایز آن از مصوت «ۊ» شود و هم تلفظ این مصوت را در گونه های یاد شده نشان دهد.

5- پژوهشگران و نویسندگان دیگر مناطق کردزبان، به ویژه کردی سورانی با توجیه اینکه در زبان کردی دو مصوت پشت سر هم ظاهر نمیشوند، زنجیرۀ نوشتاری «ـەۊ» را نادرست میدانند[1]، حال آنکه، همانطور که گفتیم، در چنین ساختهایی «ۊ» یک صامت است و نه مصوت؛ چرا که به دلایل متقن آواشناسی، در جاهایی ظاهر میشود که یک صامت به کار میرود. مانند ابتدای هجا در کلمات زیر:

ساۊن /sâɥən/: صابون، قه‌ۊ /qaɥ/: بزرگ، تاۊ /tâɥ/: نوعی درخت

6- بر اساس مطالعات زبانشناسی، تقابل آوایی «ۊ» با دیگر آواها به عنوان واجی مستقل در کردی جنوبی محرز بوده و در فهرست واجگان این گونه از زبان کردی قید شده است. نمونه‌های زیر که در زبانشناسی به «جفت کمینه» (Minimal pair) معروف است، این نکته را به خوبی نشان میدهد:

که‌رۊه (خرگوش)، که‌ریه (کره)

تاۊ (نام درختی است)، تاو(ترس و بیم)

شه‌ۊ (پیراهن)، شه‌و (شب)

بنابر آنچه که گفته شد، نویسهٔ «ۊ» مهمترین مشخصهٔ آواشناختی است که کردی جنوبی را از گونه های سورانی و کرمانجی متمایز می کند و ضروری است پژوهشگران گرامی در نشان دادن این نشانه که هم به صامت و هم مصوت اشاره دارد، اهتمام ورزند.

منابع:

پالیزبان، آرش (1380)، نظام آوایی گوی کردی ایلام، پایاننامه کارشناسی ارشد، گروه زبانشناسی دانشگاه تهران.
فتاحی، مهدی (1390)، فرایندهای صرفی-واجی در کردی کلهری، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علامه طباطبایی تهران.
مکری، محمد (1361)، فرهنگ نامهای پرندگان در لهجههای غرب ایران، انتشارات امیرکبیر.
Minorsky, Vladimir. (1943), The Guran, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, xi, Part 1, 75-103.

البته با همین توجیه زنجیرۀ نوشتاری «ـهێ » را نادرست میدانند؛ حال آنکه «ێ» نیز بر عکس کردی سورانی، در کردی جنوبی مانند «ۊ» نقشی دوگانه دارد. ر.ک «فتاحی، مهدی (1390) ، صفحۀ ف پایان نامه، جدول همخوانها»

برچسب ها: آرش پالیزبان

مطالب مرتبط

باخچەێ گوجەر / عەلی ئەشرەف دەرڤیشیان / هەڵگیردان کوردی:پدرام ئەسەدی

هەنێ ڤە سێراو هەتمە دوما، شۊ نیشتۊە بان دڵ شار. هەناس شار ماتە بەن؛ مانگ ڤە مل پووس ئاسمان ترکیاوی؛ هەقاتی گوڕاوەل پشت پا ئەکبەر. ڤە دۊر چراخەل شار چەمە مەپڕتکانن. هەر هانە ک ڤەرێ وار شار مەڕەسیان کەم نۊر و گوجین ترە مێڤیا. تاگەر مەحەلە ئیمە ک تەریک تەریکە مێڤیا. […]

زارا مورادپووڕ بێژەر ئیلامی: ئامووزش زوان داڵگی بایەس‌لە زاڕوویەو بوو

صدای آزادی – فرده‌وس هاشمی: زوان کوردی له‌ ئیلام و کرماشان وە مدووەیل فرەیگ کەفتۊە پەراوێز و ته‌نانه‌ت تۊەنیمن بۊشیمن لەوای یەی زوان زێنگ وەگەردێا ڕەفتار نەۊە؛ ئەمان وه‌ تێکووشین نۊسەرەیل، زوان‌ناسەیل، کوومەڵ‌ناسەیل و شاعێرەیل دو سێ دەهەس گیان کەفتێەسە وەرێ و ڕەنگ و ڕۊ تازەیگ گردێە. تەنانەت وە ئەو جێگە ڕه‌سیه‌ ک […]

قدرناشناسی از بزرگان، نوعی بحران هویتی است / جلیل آهنگرنژاد

به بهانه‌ی سالیاد کریم کریم‌پور، پژوهشگر کورد کلهر «هانس شنیر» شخصیت اصلی کتاب «عقاید یک دلقک» در جایی از داستان می‌گوید: « کارم به جایی رسیده که فقط روی گودال گورم حساب می‌کنم.» چنین جملاتی به نوعی راوی روزگار کنشگران راستین عرصه‌های فرهنگی است. آنجا که چنین فرهنگ‌هایی در سپهر غالب قدرت پذیرفته نمی‌شوند […]

علی محمد محمدی: ایوان شهری است که در هر خانه‌اش یک شاعر زندگی می کند

شاعر نمی‌تواند جزیره‌ای زندگی کند اشکان میری: آنهایی که با ادبیات کوردی جنوبی دمسازند، بویژه کوردان کلهر، از دیرباز «ایوان» را قبله‌گاه شعر کوردی می‌دانند. کمتر کلهری هست که بیت یا ابیاتی از دفتر معروف «شاکه و خان‌مه‌سۊر» به‌ خاطر نداشته‌ باشد. خوشبحتانه‌ در این سالها نیز این شهرستان با معرفی چهره‌هایی نام […]