کرماشان لە ناو جامەک مودڕنیزم / مازیار نەزەربەیگی
نووڕستن وە دیرووک مودڕنیتە و مودڕنیزم و هەڵسەنگاننێ وەل پێشوو شار کرماشانا
مازیار نەزەربەیگی
پێشەکی
لە ناو ئێ مژارە وەرجە هەر چشتێگ بایەس بنووڕیمنە ناوەڕووک مودڕنیتە و مودڕنیزم، تا بزانیم کارێگەری ئێ دو بەشە لە مێژوو مرۆڤایەتی چۊ بۊە و چۊ تۊەنستێیە دەسمیەت ژیان کوومەڵایەتی مەردم بێدن، ئەڕای چوە هاتنە، لە کوو لە یەک جیاوە بۊنە و ئەڕای کوو پەسای چن. چۊن فرە لە ئیدە و واتەیلێ گ وە گووشمان رەسێد هاتێ هۊچ هەرەچ و پەیوەندیێگ وەل ئێ دو گەپە نێیاشتۊد و نێیاشتوود، تەنانەت فرە جار وە هەڵە دو وشەی مودڕنیتە و مودڕنیزم لە شوون یەک وە کار چێنە و یە دیاری دێد گ ئەڕای فرە لە مردم و تەنانەت فرە لە نۊسەرەیل و بێرەوەرەیل، دوون یا قاڵب (یا هەر ئەو کوومە ئیدئولوژی و مەکتەبە) گرنگ تر لە ناوەڕووکە و یە تۊەنێد خسار بڕسنێد وە زەینیەت ئیمە، و ئیمە دۊرەو بکێد لە ئەو چشتە گ هایمنە شوونێ. سە یەکم بڕشت ئەڕای رەسین وە یەی واتەی کارا یەسە ئەو ناوەڕووکە وەل دوونێ گ دێرێد لە ناو نۊسمان و وەتمان دیاریەو بکەیم. دۊای دیاری بۊن ئێ پەیوەندیە، ئەڕای رەسین وە ئامانجێ گ لە توو ناوناس ئێ مژارە هەس، بایەس چەوێگ باریمنە بان مێژوو شار کرماشان و رۆڵێ گ لە بان مێژوو وڵاتەیل و نیشتمانەیل ترەک داشتێیە، لە ئێ ناوێنە نووڕستن وە دیرووک فەرهەنگی و رامیاری، وە تایبەت نووڕستن وە شوناس کوردی خوەی تۊەنێد یەی خاڵ دیاری بوود ئەڕای پتەکەنی و فامستن ئێ مژارە. دۊاخر توایم بزانیم کرماشان ها لە چ بەرەیگ لە مودڕنیزم و ئێ بەرە چ کارێگەری لە بان زەین و پێناسەی مەردم ناس، تا بتۊەنیم ئەڕای بانان خوەمان خاستر لە یە پیلان داشتۊمن و خاستر لە یەگ بۊە پێش بچیمن.
وشەیل دیاری: مودڕنیتە، مودڕنیزم، کرماشان، شوناس کوردی
مودڕنیتە:
لە سەر ئێ وشە مەرافە فرە هەس، ئەمان سێ بەش سەرەکی ئێ مەرافە هەڵگەردێدەو وە ١.کوومەڵگاناسەیل کڵاسیک، ٢.کوومەڵگاناسەیلێ گ خوەیان وە مودڕن زانن، ئەمان بایەس وەپێیان وەت بێرەوەرەیل بەرەی دوێم و سێیم، و ئێکەش ٣.پۆست مودڕنەیل. لە بەش یەکم بێرەوەرەیل لەوای «ماکس وبر» ئەو چشتە گ بوودنە بنەوای ژیان نووخواز وەل وشەی مودڕنیتە دیاریێ کەن، لە ئێ نووڕگە فرەتر گەپ مێژوویی دۊنیم، گەپەیلێ گ وەل بێرەوەرەیلێگ لەوای دکارت دەس وەپێ بۊە. لە ئێ نووڕگە مودڕنیتە بوودنە یەی بڕ ئەسباو و ئەمزار ئەڕای پێش بردن دنیای نووخواز. ئەمان کەسەیلێگ لەوای هابرماس ئۊشن مودڕنیتە تەنیا یەی بەرەی مێژووییە، یەی بەرە گ وە ئیمە دەسمیەت داس خاستر لە دنیای گ لە تێ ژیەیم بڕەسیمنەو، هابرماس باوەڕ دێرێد گ ئێ بۊنەوەرە هێمان ئەو جوور گ بایەس چۊزە نێیاس و مودڕنیزم هاتێیە تا دەسمیەت ئێ بۊنەوەرە بێدن. لە ناوێن ئێ دو نووڕگە، پۆست مودڕنەیل باوەڕ دێرن گ مودڕنیتە هەم یەی بەرەی مێژووییە و هەم یەی بڕ ئەسباو و ئەمزار ئەڕای مرۆڤ. ئێ بەرە هەم تۊەنێد ئەڕای مرۆڤ خاس بوود، هەم تۊەنێد گەن بوون. کەسەیلێگ لەوای فوکو باوەڕ دێرێن گ مودڕنیتە یەی چشت وە نرخ یا بێ نرخ نییە، ئەو دەسکەفتە گ لەلێ وە دەس تێد تۊەنێد ئەرزشت خوەی وە ئیمە بڕەسنێد. یانێ هەنای یەی ئەسباو مودڕن لەوای ماشین بوودنە یەی دەسگای سونوگرافی و گیان یەی مرۆڤ سێنێدەو تۊەنیم بۊشیم لە ئێرە مودڕنیتە درس پێش چێیە، ئەمان هەنای بوودنە بومب ئەتۆم دی نە، لەورە مودڕنیتە پەسای خسار رەسنێد.
هەنای نووڕیمنە ئێ سێ بەشە، تۊەنیم بۊشیم مودڕنیتە یەی بەرەی مێژووییە گ لە سەدەی هیژدەهم وەرە وەرە سەرهەڵداس و لە سەدەی نووزدەهم وە بۊن رەسیە و تۊەنستێیە جیەگای تایبەتێگ ئەڕای خوەی دیاری بکێد. یەی بەرە گ لە تووێ یەی بڕ ئەسباو نوو ئەڕای بەشەر وە دی هاتێیە، ئێ ئەسباوەیلە هەم لە بەش زەینی و عەقڵی بۊە و هەم لە بەش فیزیکاڵی. هاتێ بۊشیم لە ساڵەیل وەرجە مودڕنیتە، یانێ سەدەیل زۊنە، مرۆڤ تۊەنستێیە ئەڕای خوەی یەی بڕ ئەمزار نوو بنێدەو یەک، لەوای شەش هزار ساڵ پێش گ مرۆڤ ئستراکچرەیل شاروەندی ئەڕای خوەی ناسەو، وە تایبەت ئەمزار جەنگی، «ویل دورانت» لە ئێ باوەتە ئۊشێد گ لە ٣٨٠٠ ساڵ دیرووک گ ئەڕامان وە نۊسمان دەرهاتێیە تەنیا ٢٨٦ ساڵێ مرۆڤەگان لە شوون جەنگ نەۊنە، و دیاریە لە ئێ ساڵەیلە بۊە گ مرۆڤ چێیەسە شوون سازین ئەمزارەیل، وە تایبەت ئەڕای جەنگەیل بانان. سە ئەو وەختیشە مرۆڤ لە شوون سازین ئەمزارەیل نوو بۊە، ئەمان جیا لە لایەن زەمانی، جیاوازی هەس لە ناوێن ئێ دو شێوە. ئەو چشتە گ بەرەی مودڕنیتە لە ناو مێژوو زاقەو کێد تەنیا ئافراندن یەی بڕ ئەسباو نوو نییە، لە ئێ بەرە نووڕگەی بەشەر ژێر ڕۊ بوود، و ئێ بەرە لە شوون ئەو ساڵەیلە نییە، یانێ تۊەنیم بۊشیم مودڕنیتە یەی جوور هەڵکەفت لە یەک داچەکیانە، لە یەک داچەکیان دو بەرە لە مێژوو. ئەمان لە ئەو ساڵەیلە زۊنە لە یەک داچەکیان نەۊە، فرەتر ئافراندن لە رۊ ئەو چشتەیلەسە گ لە بان یەی هێڵ بۊە، لەوای ئافراندن ئەمزارەیل نوو ئەڕای جەنگ، هەرسەی هاتێ یەی هێڵ رێک و راس نەۊە ئەمان لە یەک نەداچەکیاس. ئەڕای نموونە هەنای یاسای شاروەندی نریەیدەو گ مرۆڤ فرە ساڵ بۊە لە لای یەک ژیانە و بڕێگ لە ئێ یاسایلە بێ یەگ لە جیێگ نۊسیاۊد، پارێزاننە و لە شوونێ بۊنە. یا هەنای مرۆڤ یەی بڕ سازەیل هەڵدێد لێوا نەۊە گ لە ناکاو بانەو بان، فرە ساڵ ئەڕای رەسین وە ئەو سازەیلە کووشینە، لە شێوەیل جەنگ و رامیارییش هەر لێوا بۊە. ئەمان لە بەرەی مودڕنیتە دۊنیم گ لێوا نییە، فرە لە ئەو ئلمانەیلە گ لەوای یەی هاز لە پشت سەر مرۆڤ بۊە تا وەرەو نووا بچوود، پیەک سڕیەیدەو، لەوای ئائین یا نەتەوە.
لە بەرەی مودڕنیتە دۊنیم گ ئستراکچر ژیان رامیاری و ئابووری لە یەک داچەکیەن و وەرە وەرە ئستراکچرەیل نوو نریەیدەو. لە ناو ئێ ئستراکچرەیل نووە یەی هەڵکەفت نوو دۊنیم، ئەوەیش یەسە گ مرۆڤ ماف فکرەو کردن و هەڵویژانن دێرێد، ئەڵبەت ئێ ماف هەڵویژاننە لە سەرەتایا فرە گەورا نەۊە، ئەمان گەوراتر لە سەردەم کۊەنەپارێز بۊە. تۊەنیم بۊشیم لە سەردەم کۊەنەپارێز، یەی نەفەر مرۆڤ گ دەرقەت رامیاری و ئابووری داشتێیە، هاتسە ناو نیشتمانێگ و لە گەل تواسێیە وەلێیا بوون و ئەڕای بجەنگن تا بتۊەنن وە ماڵ و مناڵێگ بڕەسن، ئێسە مردم تۊەنستنە ئێ کارە بکەن یا نەکەن، یانێ یەی ماف هەڵویژانن تەک ئەتۆمی. ئەمان لە بەرەی مودڕنیتە وەرە وەرە ئێ مافە پەل وەشانێیە، چەن ئستراکچر وە دی هاتێیە و مەردم بڕشت هەڵواژنن فرەترێگ وە دەس هاوردنە.
هەرسەی لە سەرەتایا گشت چشت وە خاسی پێش نەچێیە، «هانا ئارنت» لە ئێ باوەتە ئۊشێد مودڕنیتە سەردەم لە بێن چێن سۆنەت، ئائین و دوڕییە. سەردەم لە کیس چێن مانا و پێناسە و ئەرزشت، سەردەمێ گ لە تووێ کوومەڵگا و ماساڵگەی مرۆڤەگان لە کیس چێن، ئێکەش ماساڵگەی دەرۊنی و تایبەتی شوونێ گرت و دوون کوومەڵگا تەنیا بۊە یەی کوومە ئایەم گ لە لای یەک ژییەن و لە شوون یەک چن و تیەن. ئارنت باوەڕ داشت گ مودڕنیتە دۊاخر لە مرۆڤ یەی گیانەوەر تیەرێدە دی گ تەنیا ها فکر قازاشتێ گ لە دەرۊنێ هەڵدانە، وەرە وەرە لە پێناسەی مرۆڤایەتی دۊر کەفێد و هەر یە بوودنە سەرچەوەی وە دی هاتن توتالیتاریسم، یانێ سەردەمێ گ مرۆڤ دی تێر نیەود و تواد گشت چشت لە کوڵ‌ترین زمان داشتوود گ ئەگەر ئێ مۆتیڤە بڕسێدە دەسەڵات تۊەنێد سەرچەوەی رامیاری دیکتاتوری بوود ئەوەیش وە شێوەیل جیاواز، ئائینی یا تەک هزبی.
سە وەرە وەرە خود مودڕنیتە بۊەسە یەی دوون یا قاڵب گ مەردم تەنیا بایەس لە ناو ئێ دوون یا قاڵبە بژیەن تا بتۊەنن وە ژیان خاسێگ بڕەسنن، هەرسەی ئێ دوون و قاڵبە گەوراتر لە سەدەیل زۊنەس. ئەڕای نموونە ژیان لە ناو شار یەی مانای تایبەت وە خوەی گرێد، هەرکە لە ناو شار ژیەید شانیەت وە دەس تیەرێد، ئێ مانا خوەی بوودنە یەی دوون، یانێ ئەو کەسە گ لە ناو شار ژیەید بوودنە یەی مرۆڤ نووخواز و ئەو کەسە گ لە ئاوای ژیەید بوودنە یەی مرۆڤ دەیشتەکی یا دەیشت لە ئەو شانیەتە. ژیان لە ناو شاریش خوەی بوودە چەن بەشەو، ئەو بەشە گ وەل ناوەندا پەیوەندی دێرێد یا هالە ناو ئستراکچر بوروکراسی، لە ئەو بەشەگان شانیەت فرەترێگ دۊنێدەو. بوروکراسی ئەڵبەت تەنیا تایبەت وە مودڕنیتە نییە، ئەمان لە سەرەتایا تەک ئەتۆمی بۊە و فرە گەورا نەۊە، ئەمان لە سەردەم مودڕن، بوودنە یەی ئستراکچر گەورا، جوورێ گ ماکس وبر ئۊشێد بوروکراسی گەوراترین دەسەڵات مرۆڤە ئەڕای ئافراندن سازمان و دەوڵەت و بەشیاریەیل گەورای ئابووری. ئەڵبەت ئەگەر ئێ بوروکراسیە بکەفێدە رێ هەڵە، لە باوەڕ «فلیکس گاتاری»، دیوان سالاری تۊەنێد بوودنە سەرچەوەی فەسات سیستماتیک گ لە لایەن دەوڵەت ناوەندی ئافراندە بۊە.
لە لایەن ترەو هەر ئێ ناوەندگراییە خوەی بوودنە یەی نووڕگەی تازە ئەڕای ژیان ئابووری و رامیاری، هەرکە گ ها شوون ژیان خاستر، لە ئستراکچر خوەی بڕیەیدەو تا بچوود و بوودنە یەی بەشێگ لە ئەو هەستەی ناوەندیە، خوەی هەڵخێدە قێ ئەو هەستە و دی ئەڕای گرنگ نییە ئەو هەستە چۊ کار کێد. لێرەسە گ ئەو لە یەک داچەکیان بەرەی مودڕنیتە لەنوو خوەی چلکنێدە سەردەم کۊەنەپارێزا، مدوو سەرەکی یەیشە دیاریە، مرۆڤ هێمان ئاگا و گورج نەۊە ئەڕای ئێ لە یەک داچەکیانە، سە سەر لەلێ شێوێد و یەی بڕ هەن گ هەمیشە لە ئێ وەختەیلە کار گرنەو دەس و هەرچێ مرۆڤ پەشێوە لە دەور خوەیان کوو کەن و بوونە خاوەن زوور. سە مودڕنیتەی گ هاتۊد دەسمیەت مرۆڤ بێدن تا لە عەقڵ خوەی کەڵک بگرێد، دۊای ماوەیگ خوەی بوودنە یەی پرووسەی دژ وە ئێ گەپە، چۊن مودڕنیتە خوەی وە تەنیا نیەتۊەنێد کارەگە پێش بووەدن، مودڕنیتە هەنای تۊەنێد دەسمیەت بێدن گ عەقڵ مرۆڤ هەیتاهەیت ئاپدەیت بوود و بتۊەنێد دەس ئێ پرووسە بگرێد و پێش بچوود، وەنە یەی بڕ ئەمزار و ماشین و سازمان دەور دەن لە مرۆڤەگان و هەر ئەو کارە وە سەرێ تیەرن گ لە سەردەم کۊەنەپارێز هاوردنە، تەنیا وەل شێوەیل نوو.
هەر لە ناو ئێ جمشتە بەرەی یەکم کوومەڵگاناسەیل، یا تۊەنیم بۊشیم یەکمین بەرەی بێرەوەرەیل دنیای مودڕن وە دی تیەن گ لە ناو خود بەرەی مودڕن، کڵاسیک وە ژمار تیەن، کڵاسیک وە مانای بنچینە یا ئەلفباس. کەسەیلێ لەوای «کارڵ مارکس» و ماکس وبر لە ئێ بەرە جییەو گرن، یانە یەکمین کەسەیلێگ بۊن گ هاتنەسەو دەنگ و کووشینە تا مودڕنیتە نەکەفێدە دەس کەسەیلێ گ هانە فکر قازاشت خوەیان و بنەماڵەیان. رخنەیلێ گ بەرەی یەکم بێرەوەریل مودڕن کردنە، تۊەنیم وەپێ بۊشیم بنچینەی مودڕنیزم و مودڕنیزم لێرەسە گ لە مانای مودڕنیتە جیاوە بوود.
مودڕنیزم:
ئێ وشە ئەڕای نیشان دان پرووسەی نووخوازین خاسترەکە، مودڕنیتە فرەتر یەی وشەی مێژووئیە و ئەڕای یەگ لە پرووسەی ژیان مودڕن بڕەسیمنەو، خاستر یەسە مودڕنیزم شییەو بوود گ خود مودڕنیتەیش لە تووێ هاتێیە. هەر ئەو جوورە گ وەتیم بەرەی یەکم بێرەوەرەیل مۆدڕن هاتنەسەو دەنگ و کووشینە تا پرووسەی نووخواز، رێ خوەی وە درسی بۊنێدەو و بایەس بۊشیم گ تا ئاست بانێگ سەرکەفتنە و تۊەنستنە شوون پای خاسێگ ئەڕای بێرەوەرەیل دۊای خوەیان بننەو، هەرسەی ناو و شانیەت کەسێگ لەوای کارڵ مارکس دۊای مردنێ تۊش قاڵب و دوون مارکسیزم تێد، ئەمان ئەو بنەڕەت گەپە خوەی دەسمیەتدەرە و تۊەنیم لە فرە چشت بڕەسیمنەو، ئەڕای نموونە یەی وەتە لە مارکس گ ئۊشێد سەرەتای نووڕگەی مودڕن تێکووشینێگ ئەڕای ژیان دڵخوازانە بۊە، ئەمان وە ئێ رێیە نەچێیە، و ئەو چشتە گ دڵخواز یەی ئیدئولوژی بۊە پەسای فەرمان دێدە مەردم گ دڵخواز ئۊە یەسە، و یە یەی ئائین نووە ئەڕای مرۆڤ، تەنیا شکڵ و شێوەی گۊەڕیاس، ئەمان هێمان هەر ئەو دەس زوور و سیستم سزا دانە ها وە شوونێیەو.
ئەڕای نموونە وە یەی پیای گ ماسی گرێد و هەر لە ئێ رێیە ژیاس و ژیەید وە شێوەی راموو و مێهرەوانێگ ئۊشێد ئەگەر باید و لە لای من پەروەردە بۊد و ئێکەش ئەڕای من ماسی پرچ پاکەو بکەید، تۊەنید لە ناو شار بژیەید و ژیان خاسترێگ داشتۊد، چۊن من پەسای هەرچێ ماسیە وە ماشینەیلێ گ سازیمنە گرم و تا چەن رووژ تر دی ماسی ئەڕای گرتن نیەۊنیدەو، و خوەد و بنەماڵەد لە ورسێ نەخوەش کەفین و هاتێ بمرین و ئێ شوون ئیوەیشە کەفێدە دەس فلان بەشیار تا لە تووێ کارخانەی ترەک بنێدەو! ئێسە ئێ ماسیگرە رێ ترەک نەیرێد و بایەس بچوود و لە ناو ئەو کارخانە کار بکێد. دروسە گ مودڕنیتە شێوەیل تازەیگ ئەڕای کەڵک گرتن لە عەقڵ وە دی هاوردێیە، ئەمان یەی بڕ لە مەردم زۊتر رەسنە ئێ بەرە و ئەو بڕە گ نەڕەسینە و هێمان گورجەو نەۊنە، کەفنەو دۊا و ئێ ئستراکچرە جوورێگە گ دی دژوارە خاڵێ گ کەفتسەو دۊا بڕەسێدە خاڵێ گ هالە نووا، و هەنای رەسێدیش، خاڵە نوواینە چوار گام تر چێیەسە نووا، یانێ لە ئێ نووڕگە دو نختەی گ لە پشت سەر یەک کەفتنەسە رێ هۊچ وەخت دی وە یەک نیەڕەسن.
ئەڵبەت هەر ئێ پرووسە وەل ئێ گیر و گرفتەیلە هێمانیش لە پرووسەی کۊەنەپارێز خاستر بۊە، چۊن وە قەوڵ ماکس وبر، لە ناو ئێ بەرە جمشتەیل کوومەڵایەتی و سازمانەیل مرۆڤایەتی دەرفەت فرەترێگ ئەڕای ئەودی هاتن دێرن، دەرفەتێ گ لە سەدەیل زۊنە نەۊە یا فرە کەم بۊە. چۊن باوەڕەیل نووێگ وە دی هاتنە، هەر ئەو کەسە گ کارخانەی کونسرڤ سازی ناسەو وە مرۆڤەیل ترەک نیشان داس گ ژیان تەنیا یەی قولاو و یەی سەوەتە و چەنان ماسی نییە، ئێ پرووسە تۊەنێد فرە گەوراترەو بوود، تۊەنیم ئێ ماسیە بگریم و ئەڕای چەن ساڵ کونسرڤێ بکەیم. ئێ ئازمان نووە یەی جوور ئازادی فکری وە مرۆڤ داس گ ئیمە تۊەنیم هەر رووژ یەی ئیدەی نوو داشتۊەمن و ئیمە هەر ئەو یەکمین کەسە بۊمنە گ ئەو کارە وە پەرتخ رەسنیم. ئێ پرووسەی هاوماڵی کردنە هەم لە مودڕنیزم یەی ئازمانە و هەم یەی پەل لە هەست ئازادی.
ئەڵبەت ئێ نووڕگە تەنیا لە بەش ئابووری نەۊە و لە بەرەی مودڕن دۊنیمن گ هونەر و ئەدەبیاتیش ئێ ئازمانە وە خوەیان دۊنن و هەر هونەرمەند یا نۊسەرێ کووشیە تا یەی بەرەی نوو لە ناو هونەر و ئەدەبیات داشتوود، و ئێ ئازمان و پرووسە ئەوقەرە ئازاد و گەورا بۊە گ تۊەنیم بۊنیم تەنیا لە یەی سەدە دۊای مودڕنیتە، دەها ئیدە وە دی هاتنە، ئیدەیلێ گ رێداگرتنە و هەر کامێیان پەلێگ لە کارەگە گرتنەسە دەس، لە رئاڵیسم گیریایە تا سوررئاڵ و دادائیسم. ئەمان لە سەردەم کۊەنەپارێز ئێ ئازمان و پرووسە، ئازاد و گەورا نەۊە، وە هاتێ چەن سەدە دریژە بێیاشتاد تا یەی نۊسەر یا هونەرمەند فکرەو بکرداد و یەی ئیدەی نوو وە کار بگرتاد گ ئەوەیش ساڵەیل ساڵ دریژە داشتێیە تا کەسێ چێیە وەرەو پێ و شوونێ گرتێیە.
ئەو چشتە گ لە بنەوای مودڕنیتە لە توو مودڕنیزم خوەی نیشان دەید تۊەنێد لە چوار بەش سەرەکی شییەو بوود گ لە ناو ئێ شیکاریە تۊەنیم لە ئێ مکانیسمە بڕەسیمنەو:
١) یەکمین بەش مودڕنیزم بەش ئازادیە، ئازادی وە مانای ماف هەڵویژاننە. هەڵویژانن تۊەنێد لە شێوەی ژیان بوود، تۊەنێد لە شێوەی رامیاری ئەو نیشتمانە بوودنە، یا تۊەنێد شێوەی هەڵویژانن دەسەڵاتدارەیل ئەو نیشتمانە بوود، هەر کام لە ئێ هەڵویژانەیلە هەوەجە وە ئازادی دێرن تا ئەو ئایەمە بتۊەنێد ئەو چشتە گ تواد وە دەس بارێد. ئەمان ئێ ئازادی فەردیە هالە ناو هێڵ ئازادی کوومەڵایەتی، یانێ چۊن هۊچ کەس وە تەنیا نیەتۊەنێد یەی کوومەڵگای نووخواز ئەڕای خوەی بنێدەو، و هەوەجە وە بۊن کەسەیل ترەک دێرێد، سە ماف هەڵویژانن فەردی لە راسای ماف هەڵویژانن کوومەیی مانا بوود، و ئێکەش ماف هەڵویژانن ئەو کوومە ئایەمە لە راسای کوومەیل گەوراتر مانا بوود و هەر لێوا چوود تا رەسێدە گشت ئایەمەیل ئەو نیشتمانە. وە مدوو ئێ پرووسە، ئازادی نسبیەو بوود، یا تۊەنیم بۊشیم ئازادی فەردی کەفێدە گرەو و مەرج ئازادیەیل کوومەیی، بڕێگ لە مەردمان یا گشت مەردمان یەی نیشتمانێگ هاتی بەشێگ لە تایبەتمەنیەیل یا شێوەیلێ گ خوەشێیان تێد یا لە نەتەوە و بنەماڵەی خوەیان وەپێیان رەسیە لە کیس بێیەن، و یە ئەو چشتەسە گ مارکس وەپێ ئاماژە کێد، مرۆڤەیل وە مدوو یەگ بتۊەنن لە ناو دنیای نووخواز بژیەن مەژبوور بوون دی خوەیان نەون، یا یەی دوون و قاڵب نوو ئەڕای خوەیان بۊننەو. ئەمان لە دریژەی مودڕنیزم دۊنیم ئێ رەخنە لە بێز چەو گرتنە و هاتنە یەی بڕ رێکار ئەڕای یەگ ئی خسارە کەمترەو بوود دیاری کردنە، هەرسەی لە بڕێگ لە وڵاتەیل هێمان ئێ رێکارەیلە ئەو جوور گ بایەس لە بێز چەو نەگریاس، ئەمان لە ئرووپا و ئامریکا دۊنیم گ ئێ رێکارەیلە هەس و لە سێ بەش ترەک مودڕنیزم تۊەنیم چەوێگ باریمنە مل ئێ رێکارەیلە.
٢) ئاگایی و زانیاری مرۆڤەگان وەل ئازادیا پەیوەندی دێرن و هەنای ئاگایی و ئازادی وەل یەکا بان، ئەو وەختە یەی رێکار فرە پڕ هاز ئەڕای یەگ خسار کەمترێگ وە مرۆڤەگان بڕەسێد، لە ژۊەر سەر دیریم، لێرە بایەس ئاماژە بکەم گ مودڕنیزم هەرسەی دەسمیەت دێد وە کوومەڵگایل ئەمان وە هەر هاڵ خساریش رەسنێد، لەوای یەی دەواس گ پزێشک ئەڕای ئایەم نەخوەش نۊسێد و ئێکەش وەپێ ئۊشێد هاتێ دۊای یەگ بخوەیدێ خەو بگرێدەد یا پەشێوێد بکێد، ئەمان ئەڕاد خاسە، ئەگەر ئی کارەیلە بکەید ئێ خسارەیلە کەمترەو بوود، ئەگەر وەل ئاو میوە بخوەیدێ خاسترەکە، ئەگەر وە زگ رۊت نەخوەیدێ خاسترەکە، و لێواسە گ ئیمە تۊەنیم لە ئەو دەوا بێشتەرین کارێگەری وەل کەمتەرین خسارا بگریم. مودڕنیزمیش تێکووشیە لێوا بوود و ئەو رێکارەیلە گ لە درێژەی ئێ سەدە داس هەر وە ئێ مدووە بۊەسە. مرۆڤ بایەس وەرجە هەڵویژانن، ئاگایی و زانیاری پەیا بکێد، بایەس بزانێد گ خود پرووسەی هەڵویژانن چوەسە، بایەس یەکە وە یەکە ئەو چشتەیلە گ وسانە تا هەڵویژیەن بناسێد و لە بارەییان زانیاری داشتوود. ئەمان ئێ ئاگایی و زانیاریە لە کوو تێد، دو پەل یا دو سەرچەوەی سەرەکی دێرێد، یەکێگ سیستم پەورەردە کردنە و دوێم سیستم مدیایلە، یەی کوومەڵگا وە ئێ دو شێوەی تۊەنێد لە ناو مرۆڤەگان ئاگایی و زانیاری بەشەو بکێد.
ئەڵبەت ئیمە لە سەردەم قەدەیمیش دۊنیم گ سیستمەیل پەروەردە کردن یا تەنانەت مدیایلیش بۊنە، ئەڕای نموونە کەتیبەی بێستۊن یەی مدیای سەردەم کۊەنەپارێزە گ لە تووێ لە زوانی داریووش، پاتشای هەخامەنشی ئاماژە بۊە، پت و دەس و قول فرە کەس بڕینەسەو یا فرە کەس کردنەسە دارا، تەنیا وە مدوو یەگ زێز وە رامیاری خوەی بۊنە، وە مدوو یەگ تواسنە شێوەیل ترەک هەڵویژنن، یا ئەڕای نموونە مەکتەبخانەیلە بۊنە و لە سەرەتایا کوڕەیل خان و خانزایەیل پەروەردە کردنە ئەوەیش لە ئاست یەگ ئائین چوەسە و دەربار ها دەس کی تا چۊن بتۊەنن خاستر لە خزمەت ئائین و پاتشا بوون. سە لە سەردەم کۊەنەپارێز یا باستان، سیستم پەروەدە کردن و مدیایل تەنیا لە خزمەت پاتشا و دەسەڵاتدارەیل بۊە، ئەمان لە سەردەم مودڕنیزم تواسن گ ئێ شێوە وەرە وەرە بگۊەڕیەید، تواسن گ سیستم پەروەردە کردن و مدیایل جیا لە دەسەڵات و پاتشا بوود، لە سای دەسەڵات کەسێگ نەون.
لە سەرەتایا ئەمان رەسینەو گ مرۆڤ ئەگەر وێڵێ بکەید وە یەی شێوەی دیاری ژیەید، شێوەی گ دو پەل شیکاری ئەڕای خوەی دیەسەو، یەی پەلێ ئەوەسە گ «تامس هابز» وەپێ ئۊشێد لویاتان یا مرۆڤ دەوڵەتی، یانێ مرۆڤ هەزەو شەڕ و دەسەڵاتە، هابز باوەڕ دێرێد مرۆڤ لە خاکەڕای خوەی هەزەو یەسە گ یا بڕەسێدە پاتشایی یا لە خزمەت پاتشا بوود، چۊن مەیل وە سەرەمڕی و نەمری دێرێد. ئەمان پەل دوێمێ لە نووڕگەی «میشل فوکو» شییەو بۊە، ئەوەیش هەم مەیل وە دەسەڵاتە، ئەمان نە وە مدوو یەگ مرۆڤ لە خاکەڕای خوەی لێواسە، وە مدوو یەگ مرۆڤ وەرە وەرە مەژبوور بوود لێوا پێش بچوود، گاجار خوەی بێد لە شێتی، خوەی بێد لە نەزانستن، یا لەوای گورگ وەپێ باید تا بتۊەنێد بژیەید. سە پەل یەکم گەپ لە سرشت مرۆڤ دێد و پەل دوێم گەپ لە سیستم دێد، ئەمان هەردویان وە یەی دەسکەفت ئاماژە کەن، مرۆڤێ گ وێڵ بوود، هەم وە خوەی و هەم وە کوومەڵگای خسار رەسنێد.
وە مدوو یە هاتن و خاڵ دیاری دەرەقەت یا دەسەڵات بەشەو کردن، هاتن هزب و سەندیکا درس کردن، و هەر کام لە ئی هزبەیلە ئەڕای خوەیان یەی مدیا درس کردن، هەنای خاڵ دەرەقەت شکیا و دابەش بۊ، دی کەس وەرەو یەی جی زوور نەکرد، ئێسە دەرەقەت وە کەسێگ بۊ گ رێ خاسترەکێگ نیشان بێدن و بتۊەنێد ژیان خاسترێگ بسازێد، وەرە وەرە سیستم پەروەردە کردنیش هەنای دی خاڵ سەرەکی دەرەقەت لە بێن چێیە و لێوا پەسای ژیان مەردم وەرەو خاسی چوود، هات و ئەڕای زانیاری گەل تێکووشی، هات و پیلان رشان تا جوورێگ مناڵەیل پەروەردە بوون گ هۊرێیان وە ئێ پرووسە بوود، وە جی یەگ لە خزمەت چەکمەبوورەیل و پاتشایل بوون، لە خزمەت ژیان خوەیان و کوومەڵگایان بوون. سیستمەیل ئازاد پەروەردە کردن و مدیایل یەی دنیای نوو ئەڕای کوومەڵگایل خوەیان سازین، هەرسەی ئێ پرووسە هەر ئەو جوورە گ وەتم بێ خسار نەۊە و لەوای هەر رێ دەرمانێگ، یەی بڕ خساریش هیشتنەسە جی، ئەمان مودڕنیزم کووشیە تا ئەورە گ رێ دێرێد ئێ خسارەیلە کەمەو بکێد.
٣) جمشتەیل کوومەڵایەتی؛ بەش سێیم گ دەسمیەت فرەیگ داس وە مودڕنیزم و هەمیش وە ئەو دو بەشەگە، یانێ ئاگایی و ئازادی، جمشتەیل کوومەڵایەتی بۊە، رێکارێ گ تۊەنیم بۊشیم مانای فرە نزیک وە خود مانای مودڕنیزمە. جمشت کوومەڵایەتی یانێ لە دەور یەک کوو بۊن یەی بڕ زەینیەت گ توان یەی ئستراکچر گ لە عەقڵانیەت رووژ دۊرەو بۊە یا بسڕیەیدەو، یا لە بێن بچوود، ئەڵبەت جمشتەیل کوومەڵایەتی فرەتر هەزەو دیالێکتیکن تا خەبات چریکی، ئەمان گاجار بۊە گ یەی جمشت وەرەو خەبات چریکی مەیل نیشان داس چۊن نەتۊەنستێیە ئەو چشتە گ تواد لە رێ وەتووێژ وە دەس بارێد. لە ناو ئێ سەدە گ مودڕنیزم دەرەقەت گرت، نموونەیل فرەیگ لە جمشتەیل کوومەڵایەتی دیمنە، گ سێ جمشت سەرەکی بێشتەرین دەسمیەت وە پرووسەی مودڕنیزم داس، جمشت فمینیزم، جمشت کارگەری و جمشت زێز وە راسیزم.
جمشت فمینیزم
نزیک دو سەدەس گ ئێ جمشتە سەرهەڵداس و نزیک یەی سەدەس خوەی لە ناو پرووسەی مودڕنیزم جییەو کردێیە. فمینیزم لە سەرەتایا وە شێوەی یەی شوڕش بۊچگ و لە سەر چەن چشت لەوای ماف دەرس خوەنین و ئێکەش دەنگدان ژنەیل لە چەن وڵات دەرهاتێیە، ئەمان وەرە وەرە وەردەنگ فرەترێگ دییەو و تۊەنست بوودە یەی جمشت کوومەڵایەتی فرە گەورا گ لە گشت دنیا ئەڕای خوەی لایەنگر دیەسەو و تۊەنیم بۊشیم گەوراتەرین و ناسیای تەرین جمشت سەدەی بیستم بۊە. ئێ جمشتە لە شوون بەرایبەری مرۆڤایەتی بۊ، یەگ نرخ ئایەمەیل لە رۊ جنسیەت نەود و ژن و پیا لەوای یەک لە ناو کوومەڵگا بژیەن و ماف بەرایبەرێگ داشتوون. ئەڵبەت ئێ جمشتە خوەی چەن پەل سەرەکی دێرێد، گ تۊەنیم بۊشیم سێ پەل رادیکاڵ، لیبراڵ و ئائینی، سێ پەل سەرەکی ئێ جمشتە بۊنەسە گ ئەڵبەت لەنوو هەر کام لە یانە بوونە چەن پەلەو، ئەڕای نموونە لە پەل رادیکاڵ چەن باوەڕ هەس، پەلێگ لەلێ باوەڕ وە یە دێرێد گ بایەس ئستراکچرەیل لە بنەڕەتەو بگۊەڕیەید و لەنوو ئستراکچرەیلێگ وە دی باید گ ئەڕای مرۆڤ سازەیایە نە یەگ تەنیا ئەڕای سازەی فیزیکاڵ نێر بوود. پەلێگ لەلێ باوەڕ دێرێد گ ژنەیل ئەڕای پێش بردن دنیا خاستر تۊەنن کار بکەن، سە بایەس ئستراکچرەیل جوورێگ وەپێ باید گ ئەڕای فیزیکاڵ مای وە کار بایدن. لە بەش لیبراڵ فرەتر تەتیەیمنە باوەڕەیلێ گ هەزەو ریفۆرمە، یانێ هەر لە ناو بەستەر گ ئمڕوو دیریم توان گ ماف ژن لە بێز چەو بگریەید. لە بەش ئائینی گ فرەتر وەل رووژهەڵات ناوێن سەر کار دێرێد، دو نووڕگەی سەرەکی دۊنیمن، نووڕگەی گ ئۊشێد ئێ بەرایبەری ژن و پیا لە ناو ئائین هەس و بایەس هەر ئەو چشتەیلە گ لە ناو ئائین وەتیاس وە کار بووەیم تا وە بەرایبەری بڕەسیم، گ فرەتر لە بەش هرمنوتیک نۊسمانەیل ئائینی گەپ ئەڕای وەتن دێرن، بەش ترەک لە فمینیزم ئائینی کەفێدەو سەر ناسیوناڵیزم و گەپەیل مێژوویی گ یانەیش باوەڕ دێرن لە وڵات و نیشتمان خوەیان ژن رێزدار بۊە و گێچەڵێگ نەۊە، ژن خودا بۊە و ئێسە بایەس هەڵگەردیەیمەو وە ئەو سەردەمە، و ئەگەر کیشەیگ هەس لە ئائینەیل ترەکە گ هاتنە و ئازارمان دانە. ئەو جوور گ دیارە جمشت فمینیزم ئەڕای یەگ بتۊەنێد خوەی لە وڵاتەیل جیاواز جییەو بکێد، مۆتیڤەیل خوەی لە رۊ باوەڕەیل ئەو کوومەڵگا و نیشتمانە گۊەڕانێیە و لە ناو دوون ترەک خوەی نیشان داس. وە ئێ مدووە گاجار رێ خوەی گوم کردێیە و سەر لە خوەی و وەردەنگێ شێوانێیە گ نموونەیل ئێ خسارەیلە لە رووژهەڵات ناوێن دۊنیمن گ لە دریژەی ئێ وتارە وەپێ ئاماژە کریەید.
جمشت کارگەری
یەکێگ لە قەدیمی تەرین جمشتەیل دنیا، هەر جمشت کارگەری بۊە، ئەمان لە سەرەتایا وەل ئەو چشتە گ لە دو سەدەی وەرین دۊنیم، جیاواز بۊە. جمشتەیل سەردەم کۊەنەپارێز لە خزمەت دەوڵەت و پاتشا بۊە، یانێ قازاشتێ ئەڕای دەسەڵات بۊە و ئەو جوور گ بایەس ئەڕای خود کارگەر قازاشتێگ نێیاشتێیە، بێجلە یەگ هاتێ یەی پلە وە پاتشا نزیکترەو بۊاتاد گ نموونەیلێ لە ناو مێژوو هەس. ئەمان لە سەردەم مودڕنیزم ئیمە تەتیەیمنە دو شێوەی نوو لە جمشت کارگەری گ هەر دو شێوە لە تئوریەیل مارکس گیریایە. شێوەی یەکم گ فرەتر ئیدئولوژیکە لە بەستەر مارکسیزم و کومونیزم تیەید، شێوەی گ باوەڕ دێرێد بایەس گشت لەوای یەک بوون و کار وەدەس و کارگەر ماف بەرایبەر داشتوون و ئستراکچر خان و خانزایە و سازەی هرەمی دەسەڵات دارەیل بایەس لە یەک داشێویەید، ئێ شێوە زێز وە دەوڵەت ناوەندیە و لە خزمەت دەوڵەت و پاتشا نییە و تەنیا کارگەرە گ ناوەند گشت چشتە و بایەس گشت چشت لە شوون و لە دەور کارگەر مانا پەیا بکێد.
شێوەی دوێم گ وە لیبراڵیسمەیل نزیکە، هەر لە تئوریەیل و رخنەیلێ گ مارکس گرتێیە کەڵک گرتنە و کەفتنەسە شوون یەی ئستراکچر نوو گ لە ریفۆرم ئستراکچرەیل کۊەنە وە دی هاتێیە. ئێ شێوە لە شوون لە یەک دان دنیا نیێن، لە شوون یە نیێن گ کارگەر بکەنە ناوەند جەهان و مەردم و گشت کائنات وە دەورێیان خڕ بخوەن، تەنیا هانە شوون یەگ کارگەر بتۊەنێد ژیان خاسێگ داشتوود، بیمە داشتوود، ماڵ، ئەسباو رەهەتی، دڵنگ و دەرەقەت گەردین و سەفەر داشتوود، ئەڕای سەردەم پیری هەوەجە وە کار نێیاشتوود، ئێکەش لە ناو ئەو جییە گ کار کێد بەش داشتوود تا لە ئەو کارە گ کێد جیا لە دەسمز و پامز، قازاشت وەپێ بڕەسێد، پۊلێ سەر وەخت بێیەن، وەخت وچان خواردنێ فرەترەو بوود، هەیمەنی کاری داشتوود، وەپێ زوور نەۊشن، رووژەیل تاتیلی داشتوود و ئازادی هەڵویژانن و جی وە جی بۊن و ماف یەگ بتۊەنێد لە ناو ئەو سازمانە پێش بچوود داشتوودن. هەنای نووڕیمنە دنیای گ ئمڕوو هەس دۊنیم گ بەش دوێم سەرکەفتێ ترەک بۊە و یانە خاستر تۊەنستنە پێش بچن، ئەمان لە رووژهەڵات ناوێن هێمان گیچەڵ فرە هەس گ مدوو ئێ گەپە لە دریژای ئێ وتارە شییەو بوود.
جمشت زێز وە راسیزم
ئێ جمشتە تۊەنیم بۊشیم لە دو جمشت فمینیزم و کارگەری لە دەورەی مودڕنیزم سەرچەوە گرتێیە و تەنیا تایبەت وە سەردەم مودڕنە. وەرجە دەورەی مودڕنیزم چشتێگ وە ناوناس جمشت زێز وە راسیزم نەۊە، هەرسەی خود راسیزم بۊە، ئەمان کەس ئاگا نەۊە لەلێ، ئەو چشتە گ بۊە ئەڕای پووڕیایە، ئەگەر رەنگ پووسێ سییە بۊە، وەل خوەیا وەتێیە گ من هەر یەمە و بایەس بەردە بووم، یا ئەگەر لە نیشتمان تر ژیایە، ئەڕای پووڕیایە گ کووچەرە و مافێگ نەیرێد، یا ئەگەر لە ئائین ترەک بۊە، هەژاری ئێ گەپە وە مل گرتێیە. هەرسەی لە دریژەی مێژوو بڕێگ شوڕشەیل دۊنیمن، یا تەنانەت کەسەیلێگ بۊنە گ ئاگا بۊنە، ئەمان یانە شوڕش یا جمشت کوومەڵایەتی زێز وە راسیزم نەۊە، فرەتر ئەڕای دەسەڵات گرتن بۊە و فرەیش دەوام ناوردێیە و نەتۊەنستێیە خوەی وە ناوناس یەی ئستراکچر رێداگر لە ناو دنیا جییەو بکێد.
ئەمان لە سەردەم مودڕنیزم، هەنای مەردم گەپ لە بەرایبەری ژن و پیا دان و ئێکەش ئەڕای دەرەقەت گرتن کارگەر تێکووشین، وەرە وەرە ئێ جمشتە گەوراترەو بۊ، چوارچوو دیەو و دۊای جەنگ جەهانی دوێم و کوشیان فرە کەس لە سەر راسیزم، جمشت زێز وە راسیزم دەسەڵات فرەیگ دیەو و تۊەنست وە گشت دنیا خوەی بناسنێد و ئێمڕوو تۊەنیم بۊشیم گ رێزدارتەرین جمشت دنیاس گ کەمتر کەسێگ تۊەنێد ئاشکارا وە زوان بارێد گ وەلێیا هاوڕێ نیێم، هەرسەی هاتێ لە کردار ژیانێ یەی راسیزم بوود! ئێ جمشتە لە سەرەتایا چەن پەل داشت، پەلێگ لەلێ ئەڕای بەرایبەری نەتەوەیی کووشیە و باوەڕ دێرن گ گشت مرۆڤەگان، و هەر زوان و رەنگ و پێشینەیگ، لەوای یەکن و بایەس ماف بەرایبەر داشتوون. پەل ترەک تایبەت وە ئائین بۊە گ ئەڕای ئاشتیخوازین لە ناوێن ئائیندارەیل جیاواز وە دی هاتێیە.
ئەمان ئمڕوو ئێ پەلەیلە وە یەک رەسینە، و ئیمە هەنای گەپ لە راسیزم لە مانای ئێمڕوو دەیمن، تۊەنیم بۊشیم دەسەڵاتێ گ لە رۊ ئێ نابەرایبەریە وە دی هاتێیە یا هەر ئەو فاشیزمە. راسیزم یەکێگ لە سەرچەوەیل سەرەکی فاشیزمە. فاشیزم شێوەی لە دەسەڵاتداری بۊە گ لە سەرەتای سەدەی بیستم لە ئیتالیا ئەڕای خوەی یەی ناوێگ دیاری کردێیە، هەرسەی ئیمە ئێ شێوەی دەسەڵاتداریە لە دریژەی مێژوو داشتیمنە، یانێ شێوەی گ تێد و یەی نژاد یا یەی زوان یا یەی ئائین دیاریەو کێد و ئەوە بوودە سەرچەوەی دەرەقەت گرتن و سەرکوت کردن ئەدۊای مەردم ئەڕای رەسین و یەی ناوەند و یەی ئستراکچر دەسەڵاتخوازین و ئۆتۆریتە.
٤) عەقڵ رخنەگر؛ لە ئەو سێ بەش سەرەکی مودڕنیزم ئەو چشتە گ هاوبەشە، عەقڵ رخنەگرە. عەقڵ لە ناو پێشینەی مانایی خوەی تەتیەیدە گەپەیلێ گ فرە جار زێز وە یەکن، و یە نیشان دێد گ سەرچەوەی یانە گشت عەقڵ بۊە و عەقڵ چۊن خوەی یەی سازەس، هەمیشە لە هاڵ گۊەڕیانە. عەقڵ بنەوا نییە، عەقڵ بنەوایی ئەو چشتەسە گ ئائین وەپێ باوەڕ دێرێد، یانێ عەقڵێ گ چوارچوو دێرێد، عەقڵێ گ خودا و پاتشا لەلێ خوەشێ تێد. ئێ عەقڵە لە بنەڕەت دی جی ئەڕای گۊەڕیان نەیرێد، ئەگەر بگۊەڕیەید بوودە زێز وە ئەو باوەڕەیلە گ وە ناوناس عەقڵ شەیتانی لەلێ هۊر کەیمن. لە سەردەم وەرجە مودڕنیزم ئیمە فرەتر تەتیەیمنە ئێ شێوە لە عەقڵە، عەقڵێ گ هالە خزمەت یەی ناوەند دیاری، و دیاریە گ لە شوون ئەو عەقڵە چێن، یانێ لە شوون ئەو ناوەندە چێن، سە ئەگەر کەسێگ ئەڕای نموونە لەوای فردەوسی گەپ لە خرەدگەرایی دێد یەکم بایەس بزانیم ئەو ناوەند عەقڵیە گ لە بێز چەو گەرتێیە چوەسە، ئایا سیستم پاتشایی و یەگ لە خزمەت پاتشا بۊن یانێ عەقڵ دار بۊن، یا نە ناوەند ترەک لە بێز چەو دێرێد، سە خود وشەی خرەدگرایی گرنگ نییە، خود وشەی عەقڵ گرنگ نییە، چۊن یە بنەوا نییە، یەی سازەس، ئیمە یەکم بایەس بزانیم لە کام عەقڵ و لە کام خرەد گەپ دەیمن، چۊن مافیایل سیسیل ئیتالیایش گەپ لە عەقڵ دەن و خوەیان فرە ساڵە وە عاقڵ زانن، ئەڵبەت عەقڵ هەزەو خوەیان.
لە سەردەم مودڕنیزم ئیمە تەتیەیمنە شێوەی نووێگ لە عەقڵ گ ئەڕای ئیمە دیاریەو بوود گ عەقڵ بنەوا نییە و یەی سازەس، و ئیمە لە ئێ شێوە وە ناوناس عەقڵ رخنەگر یای کەیمن، عەقڵێ گ ها لە شوون گۊەڕیان ئستراکچرەیل، ها شوون وە دی هاتن جمشتەیل کوومەڵایەتی، ها شوون سیستمەیل ریک پیک و ئازای پەروەردە کردن، ها شوون مدیایل ئازاد و پرچ پاک، ها شوون ماف بەرایبەر ئەڕای مرۆڤەگان، ها شوون یەگ هەر کەسێگ وە هەر زوان و نەتەوە و رەنگ و ئائینێگ بتۊەنێد وە خاسی و راسی بژیەید.
ئێسە گ چەوێگ کوڵبڕ هاوردیمنە مل بەشەیل مودڕنیزم و وەل مکانیسمێیا ئاشناوە بۊمن، توایم ئێسە هەڵسەنگنیمن تا بزانیم پارێزگەی کرماشان تۊەنستێیە تا چ ئاستێگ لە ئێ بەرە پێش بایدن.
کرماشان لە ناو جامەک مودڕنیزم
دۊای یەگ دنیا وەرەو سەنعەتی بۊن چێ و ئێکەش مدیایل دەسەڵات گرتن، وەرە وەرە ئامانج مودڕنیزم لێژەو بۊ وەرە نیشتمانەیل کۊەنەپارێز لەوای رووژهەڵات ناوێن. چۊن دنیای مودڕن هەوەجە وە بازار و کارگەر فرەترێگ داشت، هەر ئێجوور هەوەجە وە مەواد سەرەتایی ئەڕای سازین ئەمزارەیل نوو. دۊای پەیا بۊن نەفت و گاز لە رووژهەڵات ناوێن، مکانیسم رامیاری دنیایش گۊەڕیاد، چۊن نەفت و گاز بۊە بنەوای سەنعەت لە دنیا و چۊن دەسەڵاتدارەیلێ گ کەفتۊنەو نووا وەل یەکا هاوماڵی کردیان، ئەڕای وە دەس هاوردن دەسەڵات و بەرژەوەنی لە هۊچ کارێگ کووم نەکردن گ تۊەنیم بۊشیم ئێ کووم نەکردنە بۊە دو جەنگ جەهانی لە سەرەتای سەدەی بیستم گ بانتر لە سەد میلیون ئایەم دانە وەر کوشت و فرە کەسیش لە ژیان ئازا و ئازاد خست، دەها کشوەر لە رۊ نەخشە لاچێن و دەها کشوەر نوو وە دی هاتن. لە ئێ ناوێنە ئیران و کوردستانیش بێ بەش نەمنن و ئەڵبەت شار کرماشان گ لە دریژەی ئێ وتارە توایم چەوێگ باریمنە مل ئێ کارێگەری مۆتیڤەیل مودڕنە.
رامیاری مودڕن
یەکێگ لە گرنگ ترین و هاتێ بۊشیم پڕ هاز ترین مۆتیڤەیلێ گ لە بان رووژهەڵات ناوێن و ئێکەش کرماشان کارێگەری ناس، مۆتیڤ رامیاری مودڕن بۊە. رامیاری مودڕن هەر ئەو جوورە گ لە ناوێ دیارە، لە ئەمزارەیل مودڕن کەڵگ گرێد تا کار خوەی پێش بووێد، سە ئێ پێش بردنە هەمیشە نیەتۊەنێد یەی ئەرزشت پازتیڤ بوودن، گاجار ئەڕای یەی نیشتمانێگ تۊەنێد هەژاری بارێد چۊن لە ناو رامیاری مودڕن ئیمە تەتیەیمنە داتەکەیل و فرمووڵەیلێ گ ئەڕای رەسین وە دەسکەفتێ گ ها لە بێز چەو تۊەنێد لە فرە چشت و فرە کەس کەڵگ بگرێد یا بکووشێد گ بگۊەڕیەید. ئەڕای نموونە پرووسەی دموکراتیک یا دەنگدان ئەڕای هەڵویژانن دەسەڵاتدارەیل یەی رامیاری مودڕنە گ لە ئەمزارەیل مودڕن کەڵگ گرن، ئەمان ئەگەر ئێ شێوە بکەفێدە دەس یەی بڕ ئایەم دوڕ و نەزان، هاتێ پرووسەی دموکراتیک بکەنە یەی تیاتر دموکراتیک یانێ یەی سندووق بنەن و تیتاڵێگ لە یەی دموکراسی نیشان بێیەن ئەمان هەنای نووڕیمنە ئەو کەسەیلە گ ئەڕای هەڵویژیان هاتنە، هەر یەکێگن، تەنیا دڵنگ و ناو و چۊزمانێیان جیاوازە. سە دیاریە رامیاری مودڕن وە تەنیا گەن یا خاس نییە.
وە تایبەت لە سەرەتای رامیاری مودڕن ئیمە تەتیەیمنە یەی بڕ ئازمان گ تازە هاتۊنە دی و ئەودۊای نیشتمانەیلیش کووشین لە بان ئەو هێڵە رێ بکەن. یەکێگ لە ئێ ئازموونەیلە، ناسیوناڵیزم بۊ. ناسیوناڵیزم یەکێگ لە پەلەیل سەرەکی رامیاری مودڕن بۊ. پەلێ گ کووشیە مانای نووێگ وەل خوەیا بارێد ئەڕای دەسەڵاتدارەیل، ئەڕای مەردم و ئەڕای سنوور هەر نیشتمانێگ. ناسیوناڵیزم کووشی لە رێ یەکەو گرتن کەسەیلێ گ هاو زوانن و هاو نەتەوە، بنەوای یەی نیشتمان یەی رەنگ بنێدەو. ئەمان ئێ مانای نووە لە گشت جی خاس پێش نەچێ، لە بڕێگ نیشتمانەیل وەل فاشیزما پەیوەندی قۊلێگ دیەو؛ لە نیشتمانەیلێ گ چەنان زوان، نەتەوە و ئائین بۊن، یەکێگ لە ئەوانە کەفتەو سەر دەسەڵات و ئەودۊای مەردم تۊش یەی مۆتیڤ رامیاری نوو هاتن وە ناوناس ئاسیمیلاسیوون. ئێ مۆتیڤە لە سەرەتای خوەیا تێکووشی گ نیشتمان یەی رەنگەو بکێد، ئەمان وەرە وەرە بۊە مدوو یەگ رەنگەیل لە وەر یەک بووسیەن و لە ناو ئەو نیشتمانە گیچەڵ فرەیگ پێش باید گ تەنانەت بۊە مدوو یەگ ئەو نیشتمانە لە یەک داچەکیەید، لەوای یوگۆسلاویا، یا تۊش جەنگ دەرۊنی باید لەوای تورکیە و عێراق.
لە ئێرانیش ئێ کیشە پێش هات، لە سەرەتای دەسەڵاتداری رەزاخان و هاتن سلسلەی پەهلەوی، ناسیوناڵیزم و ئاسیمیلاسیوون کەفتەو رێ. گ ئەڕای نموونە لە ساڵەیل سەرەتایی پەهلەوی، یەکێگ لە نۊنەرەیل گرنگ رەزا خان، یانێ ئەحمەد ئەمیرئەحمەدی، بێ کووم لە گشت جی وەتیاد گ لە لایەن رەزاخان، ئامانجێ لە بێن بردن لوڕستانە و تا ساڵ ١٣١٠ هەتاوی نەبایەس یەی نەفەر لوڕ لە ئێران بمینێد و ئەڕای هەمیشە بایەس لە بێن بچن. فرە کەس لە لوڕەیل هەر وە دەس ئێ ئایەمە لە بێن چێن، لوڕستان لە ساڵەیل ١٣٠٢ تا ١٣٠٨ هەتاوی بۊە قەورسان، هەر ئەو جوورە گ «ویلیام داگلاس» کاردار ئامریکا لە ئێران ئۊشێد، لوڕ دەوڵەمەن لە سەردەم رەزاخان بوودە لوڕ پاپەتی، مەردم لوڕ لە سەردەم پەهلەوی هەژار کەفتن، تا هەنای ئجازە دان گ هەرچێ دێرن، لەشگەر رەزاخان وەل خوەیانا بووەن و ئێکەش چەن کەس لە لایەن رەزاخان لەورە بۊنە دەسەڵاتدار تا بتۊەنن مەردم لوڕ بگۊەڕنن تا وەرە وەرە بوونە یەی مرۆڤێ گ ئەڕای دەسەڵات ناوەندی وە کار بان. دۊای ئێ سەرهاتە، ئەمیرئەحمەدی بۊە یەکمین سپەهبۆد ئێران و رەزاخانیش تۊەنست لوڕستان بکێدە جیێگ ئەڕای رامیاری خوەی. دۊای لوڕستان، بەرە وە بەرە ئێ کارەساتە وە شێوەیل ترەک ئەڕای کوردستان و وە تایبەت کرماشان پێش هات. ئەڵبەت چۊن دەسەڵاتدارەیل کرماشان لە دریژەی مێژوو وەل دەسەڵاتدارەیل ناوەندی هاوماڵی داشتنە، شێوەی سەرشکەس کردن کرماشان وەل جییەیل ترەک جیاوازە. ئیمە لە سەردەم پەهلەوی دۊنیم گ چەن بار خانەیل کرماشان وە تایبەت لە ئێڵ کەڵهوڕ زێز وە ناوەند وسانە، تەنانەت لەشگەریش کوو کردنە یا پیلان چنینە تا رەزاخان لە بێن بووەن، ئەمان هەربار وە مدوو هەڵکەفتەیلێگ ئێ هاوماڵی کردنە زێز وە کرماشان پێش چێیە. وە ئێ مدووە رامیاری مودڕن ئێرانی یەکێگ لە مۆتیڤەیل پڕهاز خوەی لە کرماشان پێش بردێیە، ئەوەیش شێوەی بوروکراسی بۊە. کرماشان لە سەردەم پەهلەوی بوودنە ناوەند رووژاوای ئێران و هەر یە بوودنە سەرچەوەی گۊەڕیان کرماشان لە رۊ هێڵێ گ ناوەند تواسێیە. زوان فارسی بوودنە زوان سەرەکی و دیوانی و هەنای دیوان سالاری بوود، دیاریە گ زوان فارسی و خاوەنەگێ شانیەت فرەترێگ دۊنێدەو، تەنانەت ئەگەر لە دریژەی ژیانێ یەی جاریش وە ئدارەیگ نەچۊد. وەرە وەرە ئەو کەسایەتیە گ کوردی قسیە کێد بڕێگ لە ئمتیازەیل شاروەندی خوەی لە کیس دێد و مەژبوور بوود دەس بکێدە فارسی قسیە کردن، لێرەسە گ پەشێو بوود و لە پێناسەی خوەی بڕیەیدەو، چۊن وەل خوەیا ئۊشێد ئەگەر کوردم ئەڕا بایەس فارسی بۊشم و ئەگەر فارسی خاسترە ئەڕا لە ناو نەتەوەی کورد وە دنیا هاتمە!
ئەڵبەت زوان هاوبەش گەن نییە، فرە لە مرۆڤەیل لە زوان هاوبەش کەڵگ گرن و گیچەڵێگیش نەیرن، ئەمان شێوەی وە رۊ کار هاوردن ئێ گەپەسە گ گرنگە، هەنای شێوە جوورێگ بوود گ یەی زوان نرخدارتر نیشان بێدن، تەنیا زوان ئەودۊای مەردم نییە گ سەرکوت بوود، کەسایەتی و تایبەتمەنی زەینی و پێناسە و مێژوو و گشت چشت ئەو مرۆڤەیلە سەرکوت بوودن.
ئاسیمیلاسیوون
رامیاری مودڕن لە ئێران هێمان گ هێمانە لە شێوەی سەرەتایی خوەی مەنێیە، تۊەنیم بۊشیم نزیک سەد ساڵە ئیمە وەل هەر ئەو شێوەی سەرەتایی رامیاری مودڕنا سەر و کار دیریم و هەر لە ئەو بەرە مەنیمنە. مدووەیل سەرەکی ئێ کارساتە لە دو بەش تۊەنیم شییەو بکەیم.
بەش یەکم:
ئیمە کوپی کردیمنە و کوپی کردن هەمیشە هەوەجە وە ئوڵگوو دێرێد. ئەمان ئەگەر ئەو ئوڵگوو نووە لەت یەکمێ یە بوود گ بایەس کوپی نەکەید و لە فکر و پتانسیڵ دەرۊنی خوەد کەڵگ بگرید، ئەو وەختەسە گ زەین کوپیکەر پەشێو بوود و هەر وە ئەو شێوە گ لە پێش گرتێیە، وە مەژبووری دریژە دێد چۊن زانێد ئەگەر بتواد لە فکر و پتانسیڵ دەرۊنی کەڵگ بگرێد ئەو وەختە دەسەڵات کەفێدە دەس کەسەیلێ گ فکر و پتانسیڵ ئێ کارە دێرن. رەزاخانیش دۊای نووڕستن وە کارسات تورکیە و ئاتاتورک، تواس یەی کوپیکاری بکێد گ تا ئاستێگ پێش چێ و ئێکەش دی گ ئێ پێش چێنە ئەڕای جی خاسێگ نیەچوود، ئمێد خوەی لە کیس داد و لە بێن چێ. ئێ رامیاری مودڕن سەرەتاییە وەرە وەرە بۊە زێز وە نووڕگەی مودڕنیزم چۊن تایبەتمەنیەیل گرنگ گ لەلێ ناو هاوردیم نێیاشت. رەزاخان یەکمین کارێ یە بۊ گ هزبەیل لە بێن داد، یەی بوروکراسی سەرچەمیای هەڵداد، رووشن فکرەیل و کەسەیلێ گ لەوای خوەی نەۊن، یا کوشت یا فەراری دادن، نووای فرە لە رووژنامەیل گرت، سیستم پەروەردە کردنێ وە جی یەگ مرۆڤ ئازاد و ئاگا بسازێد، دەس برد ئەڕای سازین مرۆڤ یەی رەنگ و دەس پا بەسیای گ تەنیا هالە شوون کوپی کردن، کوپی کردن ئەدەبیات، فەرهەنگ و شێوەیل ژیان. وە جی یەگ دەسمیەت بێدن مەردم وەل شێوەیل نوو ژیانا ئاشناوە بوون و خوەیان ماف هەڵویژانن داشتوون، ئەڕایان شێوەی ژیانێ گ فکر کرد درسە هەڵویژان، ئەڕای نموونە وە زوور دەورملی لە بان سەر ژنەیل لاورد.
لە شار کرماشانیش ئێ کارساتە داشتیمنە، ئیمە لە تایبەتمەنیەیل مودڕن بێ بەش مەنیمنە، و تەنیا بەش رامیاری مودڕن، ئەوەیش لە شێوەیل سەرەتایی ناسیوناڵیزم پارسی داشتیمنە. لە بەش پەروەردە کردن، زوان کوردی لە بێن چێ تا کرماشان بوودە یەی نختەی جیاییکەر لە ناوێن شارەیل کورد. لە سەردەم پەهلەوی فرە کەس لە شارەیل ترەک هاوردنە کرماشان تا بتۊەنن سەنگ نەتەوەیی لە ناوەند شارەیل کورد بشێونن. وە جی یەگ بان و یای بێیەن گ ئیمە تۊەنیم وە هەر زوانێ گ هەیمن رێز یەک بگریم و گشت زوانەیل سەرەکی و رێزدارن، هاتن لە رێ بێ رێز کردن زوانی، هەست و هاز دەرۊنی مرۆڤەیل کورد کرماشانی لە یەک داچەکانن، گ ئێمڕوو دەسکەفت ئێ کارساتە لە کرماشان دۊنیم، مەردمێ گ لە لایەن بەرپرسایەتی ژیان رەسینەسە ئاست خوارێگ. سە ئیمە لە تایبەتمەنیەیلێ گ ناو هاوردیمنە تا ئێسە تەنیا لە رامیاری مودڕن بەشدار بۊمنە گ ئەوەیش وە شێوەی سەرەتایی بۊە گ فرە ساڵە لە دنیا لە بێن چێیە، ئەمان ئیمە نەتۊەنستیمنە وڕژنەیل نووێگ لەلێ بسازیم.
بەش دویم:
ئیمە وە مدوو داشتن هزاران ساڵ شاروەندی و ژیان وەل شێوەیل کۊەنەپارێز، وە هاسانی نیەتۊەنیم دەس لە ئەو نووڕگەیلە لاوەیم، و هەنای بتوایم شێوەی تازە وە کار بگریم تیەیم و ئەو شێوە وەل ئەو نووڕگە و مێژووە گ داشتیمنە هەڵسەنگنیم و لە رۊ هێڵ ئەوە پێش چیمن. لە قەوڵی «والتر بنیامین»، گشت سەندەیلێ گ نیشاندەر شاروەندیە هەر ئێ جوور سەنەد وەشیاتیشە. شاروەندی لە سەردەم قەدیم هەر ئەوقەرە گ ئەڕای یەی بڕ لە مردم خاس بۊە، ئەڕای بڕ تر لە مردم گەن بۊە، چۊن ژیان خاس بڕ یەکم لە زامەت و هەژاری بڕ دویم هاتێیە و سەرچەوە گرتێیە. یەی بڕ لە دەور یەک کوو بۊنە و دنیا تەنیا ئەڕای خوەیان تواسنە.
ئێسەیش لە رووژهەڵات ناوێن و هەر ئێ جوور لە کرماشان هەر لێواسە، ئیمە هێمان قازاشت ئێڵ و بنەماڵەی خوەمان گرنگترە و ئەگەر وە دەسەڵات بڕەسیم یەکم خوەشمان تێد ئێڵ و بنەماڵەی خوەمان کار وە دەس بوود، لە دەورمان کوو بوون، و دی گرنگ نییە وە کار تیەن یا نە. پیەک سلسلەیلێ گ لە ئێران بۊنە هەر لێوا پێش چێنە و هێمانیش هەر لێواسە. یەکێگ بوودە نۊنەر مەردم گ سجیلێ ئیکسە، هەنای چیمنە ئدارات ترەک دۊنیم هەر گشتێ بۊنەسە ئیکس و یەی بڕ ئیکس دۊنیم لە شان یەک وسانە و هۊرێیان هەس وە ئێ کوومە ئیکسە تا کەس لەلێیان گوم نەود، تا وەختێ گ ئیگرگ بڕەسێدە دەسەڵات، ئەو وەختە هەرچێ ئیگرگە لە لای یەک کوو بوون. هەنای بوودە دەنگدان، گرنگ نییە ئیگرگ هێمان ناو خوەی نیەزانێد بنۊسێد، ئەگەر ئیگرگ فرە بوون، هەر ئەو ئایەمە وە دەسەڵات رەسێد، ئەڵبەت ئێ ئیکس و ئیگرگە تەنیا لە ناو بنەماڵە و نەتەوە نییە، گاجار ئائینە، گاجار باوەڕەیلە، گاجار دڵنگە، گاجار یەی نیشانەس لە رۊ تێوڵ، یا تەنانەت فیزیک!
تۊەنیم بۊشیم یانە هەر یەی جوور فاشیزمە، فاشیزمەیل بۊچگ و گەورا گ لە لای یەک وسن و دۊاخر یەی مکانیسم فاشیزمی گەورا درس کەن گ گشت کەس بایەس لە رۊ هێڵ ئەوە بژیەن. سە ئیمە یەی مکانیسم دیریم گ لە رۊ پێشوو و مێژوو ئیمە هاتێیە، نووڕگەی گ لە دریژەی دیرووک خوەمان داشتیمنە و ئستراکچرەیلێ دیریم هەر لە رۊ ئەو بنەوا گ داشتیمنە نریانەسەو. لە کرماشانیش ئیمە هەر تەتیەیمنە ئێ شێوەیلە و جیا لە یە نییمن. هەر لە قەدیمەو وەل خان و خانزایە و ئێڵ و ئێڵخوازی ژیایمنە و هێمانیش هەر یەسە. هاتێ بۊشیم ئەمزارەیل مودڕن ها ژۊەر دەسمان، ئەمان یە بەرەی یەکم مودڕنیزمە، تۊەنیم بۊشیم هەر ئەو بەرەی مودڕنیتەی ئرووپاس گ دویست ساڵ پێش داشتنە، ئیمەیش هایمنە ئەو بەرە و ئەمزارەیل نوو هاتنەسە ناو ژیانمان. ئەمان لە بەش مودڕنیزم، ئیمە وە مدوو یەگ ریشە لە ناو یەی نووڕگەی قۊل و پڕهاز کۊەنەپارێز دیریم، گۊەڕیان وە هاسانی پێش نیەتێد. هەنای نووڕیمنە گشت شاروەندیەیل کۊەنە لەوای مسر، یوونان و نیشتمانەیل ترەک، دۊنیم گ ئەوانیش کەم تا فرە تۊش هەر ئێ گیر و گرفتە هاتنە. شاروەندیەیل کۊەنە یەی دەرەقەت نادیار و دەرۊنی لە ناو دڵ خوەیان گەوراوە کردنە گ ئێ دەرەقەتە هەم بۊەسە سەرچەوەی دەسەڵات گرتنێیان و هەم بۊەسە مدوو لە کیس چێنێیان. ئەو دەرقەتە چۊن تەنیا ئەڕای یەی زەمان دیاریێگ کارێگەری داشتێیە، دۊای ئەوە لە کار کەفتێیە، ئەمان چۊن شاروەندی هەوەجە داشتێیە وە ئەو دەرەقەتە، لەنوو یەکێگ تر ئەڕای خوەی سازیە و ئێ پرووسە هەر دواژەوە بۊە تا ئێسە گ دۊنیم شاروەندیەیل کۊەنە هێمان هەر لێوانە.
جمشتەیل کوومەڵایەتی لە کرماشان
لە ئەو جمشتەیلە گ لە دەورەی مودڕن لە جەهان داشتیمنە، کرماشانیش بێ بەش نەۊە. ئەمان تۊەنیم بۊشیم گەوراترین جمشت کرماشان لە سەد ساڵ وەرین تایبەت وە جمشت کارگەری بۊە گ رووشنبێرەیل و نۊسەرەیل فرەیگ لە کرماشان هەزەو ئێ جمشتە بۊەنەسە و ئەڕای تێکووشینە. لە ساڵەیل ١٣٢٠ وەرەیلا، کرماشان بوودنە یەکێگ لە ناوەندەیل جمشت کارگەری ئێران، و ئەڕای نموونە لە ساڵ ١٣٢٥ لە کرماشان شەش نەفەر لە چالاکەیل کارگەر کوشیەن و فرە کەس پابەس بوون و چنە زندان. مدوو یەگ ئێ جمشتە لە کرماشان پڕ هازتر بۊە، نەداری و هەژاری مەردم بۊە. دەسەڵاتدارەیل پەهلەوی هەزەو ناوەند بۊنە و تەنیا چەن شار لەوای تهران لە بێز چەو داشتنە. ئێ جمشتە تا ئاستێگ وە دەسکەفت رەسیە و یاسای ئێرانیش ئەڕای کارگەرەیل گۊەڕیا، ئەمان هێمان گ هێمانە گیچەڵ فرە هەس و کارگەرەیل وە ماف خوەیان نەڕەسینە نە وە مدوو یەگ کارگەرن، وە مدوو یەگ هێمان ماف مرۆڤ و یاسای شاروەندی لە ئێران ئەو جوور گ بایەس جیەگای خوەی نەیەسەو.
ئەمان جمشت فمینیزم و زێز وە راشیزم ئەو جوور گ بایەس لە کرماشان ئەوڕێ نەکەفت و مدووێ تۊەنێد یە بوود گ هێمان وە ئەو بەرە نەڕەسیمنە گ بتوایم گەپ لە ماف بەرایبەر مرۆڤایەتی بەیمن. ئەڵبەت بایەس ئاماژە کرد لە کرماشان و شارەیل ترەک کورد، ژن نامووس بۊە و هێمانیش هەس، و ئەگەر ناسیوناڵیزم کوردی فکر کێد گ ئێ زێز وە ژنە بۊنە، دەسکەفت هێرش فەرهەنگەیل ترەک بۊە، بایەس ئاماژە بکەمە ئێ تئوریە گ فەرهەنگەیل گەورا و بنچینە دار وە هاسانی نیەگۊەڕیەن و ئەگەر بگۊەڕیەن مدووێ یەسە گ خوەیان پتانسیل ئەو گۊەڕیانە داشتنە، یانێ ئەگەر لە یەی سەردەمێگ ئیمە رێز ژن گرتیمنە، یەی فەرهەنگ ترەک نیەتۊەنێد بایدن و بۊشێد رێز نەگرن، ژن مرۆڤ نییە، بەشێگ لە دارایی ئۊە پیایلە! مەگەر یەگ ئەو پیایلە پتانسیل ئێ گەپە داشتۊن گ بەڵێ ئێ قسیە درسە، گ ئەگەر لێوا بوودن، ئەوە دی فەرهەنگ نییە، یەی جوور تیاترە. سە ئیمە هاتێ فرەتر لە فەرهەنگەیل ترەک رووژهەڵات ناوێن رێز ژن گرتۊمن، هاتێ، ئەمان ئەو جوور نەۊە گ بۊشیم ژن و پیا بەرایبەر بۊە، سە وەل هاتن فەرهەنگەیل ترەک ئیمە دوجارە هەڵگەردیایمەسەو شوون خوەمان و گرنگ ئێمڕوو ئیمەس گ قەتڵ نامووسی لە کرماشان فرەسە، کرماشان یەکێگ لە ئەو شارەیلەسە گ خودکوژی ژن لەتێ فرەسە، سەنگ پیای گ کار کێد و هالە ناو کوومەڵگا فرە قورس ترەکە، ئەڕای نموونە تۊەنیم بنووڕیمنە یە گ لە ئێ ماوە چەن نۊنەر ژن لە کرماشان چێیەسە مەجلس و چەن پیا. هەرسەی تۊەنیم بۊشیم کرماشانیش جیا لە ئێران نەۊە و هەر وە ئەو رێیە چێیە گ ناوەند ئێران چێیە.
لە باوەتی فاشیزم، تۊەنیم بۊشیم چەن ساڵێگ هەس لە کرماشان جمشت زێز وە ئێ گەپە دۊنیمن، چەنان لە نۊسەرەیل هەڵگەردیانەسەو وە پێناسە و زوان نەتەوەی خوەیان و پەسای تێکووشن تا ئەورە گ رێ هەس، زوان و نەتەوەی کورد پڕهازەو بکەن، یانە باوەڕ دێرن گ پێناسە کوردی وەل نیشتمان ئێرانی دژایەتی نەیرێد، ئەگەر بتوایم وە مانای مودڕن یەی نیشتمان بڕەسیم هەوەجە نییە گ گشت بوونە یەکێگ، یەی نیشتمان ئازاد و ئاگا تۊەنێد لە چەن نەتەوە و زوان بوود و گشتێیان ماف بەرایبەر داشتوون. ئەمان جارێ گیر و گرفت فرەسە و کار لە ئێ باوەتە فرە دژوارە و هێمان ئێ جمشتە ئەوقەرە پڕهاز نییە.
رێکار چوەس؟
کرماشانیش لەوای گشت شارەیلێ گ هانە رووژهەڵات ناوێن، هەوەجە وە یەی بڕ رێکار دێرێد تا بتۊەنێد جمشتەیل نووخواز لە ناو خوەی بۊنێد، ئێ رێکارەیلە ئەگەر بکەیمنێ چوار بەشەو، تەنیا یەی بەشێ کەفێدە مل مەردم و ئەو سێ بەشەگە کەفێدە مل بەرپرسەیل و دەسەڵاتدارەیل. ئەو سێ بەشە گ ئەرک بەرپرسەیلە یەسە گ یەکم بکووشن ئەڕای دۊزایدۊز کردن سیستم پەروەردە وەل تاریفەیل مودڕنیزم. ئەڕای ئێ دۊزایدۊز کردنە هەوەجە وە گۊەڕیان فرەیگ هەس وە تایبەت لە ئامانج دەسەڵاتدارەیل گ هاتێ پیەک لە شوون نووخوازی نەون، سە لێرە گیچەڵ گەوراترەو بوود. بەش دویم بوودە مدیای دیاری و ئازاد گ یەکێگ لە گرنگ ترین پەلەیل مودڕنیزمە و رۆڵ سەرەکی دێرێد، بەش سێیم هەڵگەردێدەو وە خود سیستم و ئامانجێ گ دێرن، و دیاریە گ لە ئێ سەد ساڵە فرەتر خوەشێیان تێد مەردم وەرەو کۊەنەپارێزی مەیل داشتوون، ئەڕای نموونە لە کتاوەیل و بەرنامەیلێگ کەڵگ گرن گ مردم فرەتر هەزەو نوستالژیا بمینن، مەردم فرەتر لە تامازروو ئەوسا بوون، خوەشێیان باید هەڵگەردنەو وە ساڵەیل پێشین و دیاریە گ دی ئەو جوور گ بایەس هەست و هاڵێگ ئەڕای وەرەو نوا چێن نێرن. ئەڵبەت گەپ یە نییە گ مودڕنیزم پیەک خاسە یا گەنە، گەپ لە سەر یەسە هەیمن یا نییمن، رەسیمنەسە ئێ بەرە یا نە. گ هەر ئەو جوورە گ دیارە ئیمە هایمنە سەرەتای مودڕنیزم و فرە پێش ناتیمنە، ئەمان لە بەرەی مودڕنیتە بێ بەش نییمن و کرماشان لە ئێ باوەتە دیاریە گ تا ئاستێگ پێش چێیە. یەی بڕ لە ئەمزارەیل مودڕن هالە ژۊەر دەسمان گ تۊەنیم لەلێیان کەڵگ بگریم، لەوای ماشینەیل، ئینترنت و ئەمزارەیل ترەک، ئەوەیش وە شێوەی گ وەپیمان ئۊشن و لەلیمان توان (هەر ئەو جوورە گ ئاماژە کردم وە مدوو رامیاری مودڕنە گ لە ناوەندەو کونتڕوڵ بۊە و بوودن).
دیاریە ئەڕای وەرەو مودڕنیزم چێن تەنیا سیستمەیل و ئستراکچرەیل دەسەڵاتدار نیین گ نیەتوان، ئیمەیش وە ناوناس مەردم هێمان وە ئەو بەرە نەڕەسیمنە و تەنیا یەی چشتێگ لە نووخوازین هالە ناو زەینمان، ئەمان هەنای قازاشت خوەمان لەتێ نەود، هەر هەڵگەردیەیمەو وە بەرەی کۊەنەپارێز. ئەڕای نموونە گەپ لە جمشت ژن و ماف ژن دەیمن، ئەمان هەنای توایم میرات بەشەو بکەیم، ئۊشیم قانوون ئۊشێد کوڕ دو بەرایبەر دۊەت بەش دیڕید و تاوان من نییە! لە هاڵێ گ یە یەی جوور گووڵ دان خوەمانە، ئیمە هەر جوور گ بتوایم تۊەنیم میرات بەشەو بکەیم و کارێگ نێیاشتۊم وە ئێ گەپەیلە، ئەمان چۊن قازاشتێگ وە تایبەت ئەڕای پیایل نەیرێد، لێرە دی تەک دەیمنە دۊا و خەیمنێ مل دادگا. یا کابرا گەپ لە فمینیزم دێد و لە بەرایبەر نێرسالاری مل قوت گرێد، وە تایبەت هەنای هالە ناو کوومە ئایەمێ گ چەنان دۊەتیش هەن، ئەمان هەنای باوگێ مرێد، لە ناو بانگەوازی، ناو کوڕ و برا و شۊ هاوساگانیش نۊسێد، ئەمان داڵگ و خوەیشک نە، چۊن لێرە دی هژمونی فەرهەنگی و مۆتیڤەیل کوومەڵایەتیە گ قسیەی یەکم کەن. سە بەشێگ لە نووڕگەی مودڕنیزم رەسێدە خوەمان گ تۊەنیم یەی بڕ کار گ لانکەم لە دەسمان بەرتێد بکەیمن و پێش بچیمن.
یەکێگ تر لە پەلەیل سەرەکی هەر ئەو جوورە گ وەتم عەقڵ رخنەگر بۊ. رخنەگری یەکێگ لە دیاریکەرەیل مودڕنیزم لە ناو یەی کوومەڵگاس، ئەگەر ئێ گەپە نێیاشتۊمن، نیەتۊەنیم لە ناو مودڕنیزم پێش بچیمن. سە تۊەنیم لانکەم لە خوەمان گاجار رخنە بگریم، وە رخنەی کەسەیل تر گووش بتەکنیم، بکووشیم عەقڵ رخنەگر خوەمان پڕهازەو بکەیم، هەرسەی هاتێ کار هاسان نەود و زەمان فرەیگ بتواید چۊن هەر ئەو جوور گ وەتم، پرووسەی مودڕنیزم لە لایەن کوومەڵایەتی و ژیان لە ناو سیستم، فرەتر ها گەرەک دەسەڵاتدارەیل و ئەوانیش فکر نیەکەم وێ زۊ دەس بووەن ئەڕای ریفۆرم لە بنەوای فکری کوومەڵگا، سە ئیمە جارێگ کار فرەیگ لە پێش دیریم ئەڕای پێش چێن لە ناو ئازمان مودڕنیزم.
پەراوێز:
١) ئێ وتارە ئەڕای یەکم جار لە گۆڤار ئەندیشەی رەخنەیی بڵاو بۊە.
سەرچەوە:
آلن بیرو، فرهنگ علوم اجتماعى، ترجمه باقر ساروخانى، نشر کیهان، 1380.
آنتونی گیدنز، جامعه شناسی، ترجمه حسن چاوشیان، نشر نی، 1395.
پیتر چایلدز، مدرنیسم، ترجمه رضا رضایی، نشر ماهی، 1392.
جان استوارت میل، انقیاد زنان، ترجمه علاءالدین طباطبائى، نشر هرمس، ١٣٩٠.
علی میرسپاسی، تاملی در مدرنیته ایرانی، ترجمه جلال توکلیان، نشر ثالث، 1394.
مارشال برمن، تجربه مدرنیته، ترجمه مراد فرهادپور، نشر طرح نقد، 1392.
مگى هام و سارا گمبل، فرهنگ نظریه هاى فمینیستى، ترجمه نوشین احمدى خراسانى و دیگران، نشر توسعه، 1382.
نعمت الله فاضلی، تاریخ فرهنگی ایران مدرن، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1393.
هانا آرنت، توتالیتاریسم، ترجمه محسن ثلاثی، نشر ثالث، 1388.
Laura Winkiel, Modernism: The Basics, Routledge, 2017.
Lee Oser, The Ethics of Modernism: Moral Ideas in Yeats, Eliot, Joyce, Woolf and Beckett, Cambridge University Press, 2007.
Roger Griffin, Modernism and Fascism, Palgrave Macmillan , 2007.