ڕیچڵەکناسی بەراوەردی ئێ نوم میترائیسم و ئایین یارسان / پدرام ئەسەدی
پوخته
زاگرووس ڤە بنکەل شارستانیەتی تاریخە، بنچینە فرەیک ڤە ئایینەل و ڕێ رەسمەل دینی و فەلسەفی ئاسیا و ئۆرووپا مەرەسێ ئی سەرزەمینە. کوردستان ک فرینەی خاک زاگرووس لە ڤەر گردێیە ڤە هووکارێ داشتن کەش و کۊ بەرز و تایبەتمەندیەل جوغرافیایی وژ ئەڕا ڕێفورم خوازەل و ئەندیشەگەرەلێ شوڕشگەر تاریخ جێگا ئاسودە و ئەمنی بییە و ئەڕا بێگانەل و هەرەشە کەرەلێ کوردستان دژ قۆرس و سەنگینک. کوردستان جێ شەڕ و جەنگەل کەڵین تاریخ بییە هەرە شەڕ ئمپراتوری ماد و ئاشوور تا هخامەنشی و یونان، ئەشکانی و ساسانی ڤەگەرد ڕوومیان ڤە دئوران باستان تا جەنگەل ناڵەبار چەن دەهـ ساڵان ڤەگەرد موسەڵمانەڵ عەرەب دوما کەلەپا بین ساسانیەل تا شەڕەل فەرسایشی سەفەڤی و نادرشا ڤەگەرد عوسمانی ئی ڤڵاتە تەموتم قەتڵگا بییە.
ئی تایبەتمەندی سیاسی_نزامیە تا ئێسکەیش بەردەوامە و شاڕەزال سیاسی، کوردستان دڵ ڕوژهەڵات نامراسە مەزانن. نائارامیەل سیاسی ئی چەن ساڵە، شەڕ نام وژ سووریە، سەرهێزدان داعش ڤە عەراق، کیشمەکیش حزب کارگەرەل کوردستان”پ ک ک” ڤەگەرد دەسڵات تورکیە ک گشتیان ڤە نام خاک کوردی دریژە درێ و کارێگەریەلێ ک ئی ڕووداوەل ڤە بان پەیوەندەل سیاسی دونیا مەیلێ سابتە مەکەی ک کوردستان هەرە ڤەرجە تاریخ تا ئێسکە ڤڵات سیاسیێگ بییە. ئاشکارا دیارە مەکەی جوغرافیایک ک هەمیشە جێگا شەڕ و ئاژاوە سیاسی بییە ڤە ڵا باوەڕەل دینی هەم نمەتۊنێ تاریخ ئارام و بێ بان و وار کریایک داشتۊ. باوەڕڵ باستانی میترائیسم، زەڕوانی، زەردەشتی، مانی و مەزدەک گشت ڤە کوردستان ڕیشە داڕ و پرکار بینه و دئوران داگرتن عەرەبیش هەم نەحلەل فکری جوواجوور ئێسڵامی ڤە کوردستان هەتنسە دی و پاگردنە.
ئایین یارسان ڤە ژێدەرەل[منشاء]فکری ئێعتقادیی که ک ڕیشە و بنچینە ڤە نام خاک کوردستان درێ، کارنامە یارسان پڕ ئه ژ وار و بانەل تاریخییە ک هالیپا فرە ڤەسەرێ پرس جوو و پەیجووری نەکریایە. تاوتوێ نەکردن یارسان، ئی ئایینە ئەڕا کوومەڵگا غەیر یارسانی نەشناس و ڵاپۆرە کردێیە ک هۊچ ئەڕا بەش فرەیک ڤە وژ مەردم یارسانیش بنەڕەت یارسان و کەسایەتیەل نامدار یارسانی هانە پشت پەردەل تاریکای تاریخ.
کلیل وشه :یارسان، میترائیسم، کورد
پێشەکی
هووکارەل فرەیک ئەڕا نەناسریا مەنن یارسان هەس ک چوو بییە ک خەڵک ئاگاداریان ڤە سەر ئی ئایین کئونە کەم هەس. ئەساسی ترین دەلیل مایە سەر یە ک یارسان خوەش نەیرێ ڕەمز و ڕاز باوەڕل وژ ئەڕا کەس ڤازگفت بکەی. دوێم ئەوە ک تا ئێسکە فرینەی پرس پوو کەرڵ ڤە سەر یارسان بیگانەل غەیر کورد و ئایمەل ناوارد ڤە ڕێ ڕەسم ژیان یارسانی بیینە.
نیاشتن زانیاری ڤە سەر جوغرافیای کوردی هەره عەفرین تا لوڕستان، نزانستن مەرزەل نازک و چەن لوو قومی_ زوانی کوردی، دەس برس نیڤین ئەسناد سەرچەمەیی یارسان ئەڕا گشت کەس و هەڵبەتە سرنج نیاردن ڤە ئی ئەسل فرە موهمە ک یارسان هەرە بنەرەت تا ئێسکە باوەڕ قەدغن کریا و قاچاقێ بییە مەتۊنێ ئاکام گیری هەر بنجووری تاریخی ڤە سەر یارسان پۊچەڵ و خەڵەت ئێ ئاو درارێ.
ڤەی بابەتە ک هۊچ دەسەڵات سیاسی پر هێزیک ڤە تاریخ یارمەتی دەر و پشتگیر یارسان نەیوە تا بەڵگەل ئایینی یارسان ڤە ژێر دەسڵات دەولتی و کتاوخانەل حاکمەل پاسەوانی بوون بەشەلێ ڤە تاریخ یارسان بایس ڤە نام تاریخ دەمەکی[شفاهی] و ڕەفتار کوومەڵایەتی ئی مەردمە بجووریما ک ئی کارە هەڤەجە ڤە زانستن زاراوەل کوردی و ڤە جاجاێکیش تورکی و عەربی درێ.
جارێ هۊچ کورسی زانستگایی تاریخ ڤە نام ڤڵاتەل ئێران و عێراق ک فرەترین یارسانی درن ڤە تەرز یەک دەست و قووڵ ڤە سەر یارسان کار نکردێیە و هالیپا بڵگەل ئایینی یارسان ئێجازە چاپ قانونی ڤە لای دەسڵات ناوندی نگردنە. ئەگەر دریژا ژیان شارستانەتی ڤە هەفت هزار ساڵ بزانیمن هەرە ٥۲۲۰ساڵ ڤەرجه ئێسکە نۊساین کەتبی ئەندێشەل دینی دەس ڤەرێنی کریاس(the origins of writing|Essay|Hellbrunn thimeline of Art History|The metropoliton muslem of Art)یەکێک ڤە کئونەترین باوەڕەل دینی ئاسیا «دین ڤدایی» یا ڤدیسمە ک نزیک ڤە ٤ هەزار ساڵ پێش ئێ هندوستانا پا گرتییە.
ڤدیسم ماوە ڕیشە و بنچینەی ئایین هندوییسم ک بەڵگەل تاریخی ڤە زوان سانسکریت ئەڕان دین ڤدایی ئێمڕوژ مەنێسەجاوا. ڤدیسم/ڤدیک باوەڕ ئێ چەن خودایی دێرێ و قوروانی کردن حەیوان، خوەنین فەرمانەل دینی ئێ چوارچو شعێرا، واردن شێراو موقەدەس «سوما»، حورمەت و عەزەت گرتن فرە ئەڕا ئاگر رکن ئەساسی ئی باوەڕەسە.
ئایین ڤدیک/ڤدیسم دوماجار باوەڕەل ئایین هندویسم ئێ ڤجودە مارێ ک مەفاهیمێ جوورێ «تناسخ»، «کارما» و گیاندارەل موقەدەس پەلەل ئەساسی هندویسم ئێ شمارە مان. قسە کردن ڤە سەر ئایین ڤدیسم و هندو ڤە ئی بابەت گرینگە ک هنی چەمە مێژو دین ڤە نام کوردستان و ئێرانە مایژیمن مەۊنیمن ک ڤەرجە هەتن زەردەشتی گەری ئاساس باوەڕەل ڤدیسم باوەڕ دینی مەردم کوردستان و ئێرانیش بییە و فرە ساڵ ئێ دوما سەرتاسەری بین ئایین زەردەشتی گری هامبازیش باوەڕەل ڤدیک ڤە کوردستان و ژێر نام ئایین مێهر یا میترائیسم پیرو داشتێیە.
تا جای ک کۆچگ نۊیس دێڤە ڤە سەردەم خەشایارشا هخامەنشی(پادشایی:٤٦٥-۴٨۶ ڤەرجە زایینی)”ئاماژە ڤە شوڕش و سەرهڵدان پیروەل دین ڤدیک ئێ نووم خوەرئاوا[غرب]ئێران کردێسێ(subhash kak.The vedic Religion in Ancient iran and zarathushtra.2003)ک خشایارشا سەرکوبان کردێیە. «کریستن سن» باستان ناس کەڵین ڤە نام کتاوێ وژێ [مطالعاتی درباره دیویسنان ایرانی] ک دکتۆر «ئەحمەد تەباتەبایی» ئە کتاوە ڤە فارسی هەڵگیردان کردێیە ئاماژە ڤە سەرکوت بین دیڤ پرستەل مادی ئێ دەس خەشایارشا مەکەی.
دکتۆر «ئێستروناخ» ڤە جوورستنەل باستانی وژێ ئێ نام “نوشجان تەپە”ی مەڵایر[پاریزگای هەمەدان]ساختمان مەزهەبی ئێ دئورە ماد مەکەی دیاریا ک خاپوور نێڤیە وەلی ڤە دئورە وژ ئێ دەس کەسەلێ ڤە ژیر خاک پەنکوور بییە و مردمەل بومی نیاشگاکە شاردنەسه ژیرخاک.
دوما چەن وەخت «گریشمن» ئالمانی وتارێ مەنۊسێ و ڤەگەرد ئێ یاد هاوردن کۆچگ نۊسە خشایارشا، ساختمان نوشجان تەپە ڤە عونوان “دیڤ دان”شناسە مەکەی .دوما نوشجان تەپە ئێ ناوچەل ترەک کوردستانیش ساختمانەلێ هەقاتی[مانندِ]نوشجان تەپە ئێ ژیر خاک پیدا ماو ک گشت ئی ساختمانەلە ڤەگەرد ڕێزداری و ئێحترام ڤە دئورە وژیان وێڵ کریانە.
پرسیارێ ک هەس ئەڕا ئی نیایشگالە کوتبڕ وێڵ کریانە؟چێ ڕووداوێ بایس ئی کارە بییە؟
هانە دیارە مەکەی مەردمێ ک ئەڕا نیایش هەتنە فشار و زورەملی ڤەسریان بییە ک دەس ئێ کردار وژیان بکیشن و پرستش “دیڤ دان” بنەلا و چوون ئە مەعبەدە ئەڕا خەڵک موقەدەس بییە نمەتۊنستن مەعبەد بڕمنن ڤە ئی بوونه ئێ جیا وێران کردن پرستشگا هەتنە بانێ ڤەگەرد خاک شاردنەسا .ئی باسە پەیوەندی ڤەگەرد ئایین مێهر /میترائیسم درێ دیڤیسنی یا دیڤ پرەست ڤە نەزەر زەردەشتیەڵ واژەیگ تەعنە بار و بێ رێزی گەری ئەڕا چڕین کەسەلێ بییە ک ڤە زەردەشتی گەری باوەڕ نیاشتن
.ئێ لای تر هەر ڤە ئە جائلە ک ساختمانەل دینی[دیڤ دان] ڤەدەس باستان ناسەل پیدا بییە، گوڕ و قئورەلێ دینەسا ک جنازەل نام قئورێلە دەستبەند مارنیشانێ ڤە دەسان بییە ک دو سەر مارێ ڤە بان دەستبەندێلە کەنێ کاری کریاس. مار ڤە باوەڕ زەردەشتی نماد ئەهریمەنە و هۊچ هالەتێ ئێمکان نەیرێ کەسیگ ک زەردەشتی بوو نماد مار قەی دەستبەند بایژێ قەی وژ. ئیمه ڤە ئی ڕاستیە مەرەسیمن ک دیڤ دان ئەڕا ئایین مێهرپرەستەل بییە و ئایین میترائیسم ک ڤەرەج زەردەشت ڤە کوردستان سەقام داشتیە ڤەگەرد پشتگیری ک خشایارشا ئێ ئایین نوو[زەردەشتی]کردییە ڤە ئە سەردەمە میترائیسم هاڵەت قەدغەن و مەمنووع پیدا کردییە.
ئی فەکت تاریخی و دژایتی زەردەشتی گەری و میترائیسم ئێ دئورە خشایارشا یەکێک ڤە پەیوەندەل ئایین یارسان ڤەگەرد تاریخ باستان ڕووشنە مەکەی. هەرچێ زەردەشتی گری مار ڤە نیشانە شەیتان و ئەهریمەنە مەزانێ ئەمان ڤە نام باوەڕەل یارسانی و کوردی مار حورمەت دار و خاون مەنفەعەتە. داستان شاماران و جێگای فرەبانی ک ئە ئوستورە و نووم ویر تاریخی خەڵک کورد هەرە عەفرین تا لوڕستان درێ وژ هەڤەجە ڤە وتارێ جیاکاری درێ تا ئەرج و قورب مار ڤە باوەڕ کوردی شیا بوو. ڤە باوەڕ کوردی، مار خەیرومەندە و هۊچ کەس نەباست ئازار ڤە مار بڕەسنێ، یارسانیەل مار نیشانە خەیر و بەرەکەت مەزان و ڤە باور مەردم ئێزدی [ک هام دەنگ و هامپای یارسانن] مار نیشانە و نەماد زیارەتگالانە.
نیایشگای «لالش» بان ترین بارگەی ئایینی ئێزدی پڕ ڵە هەیتاڵ مارە ک ئێزدیەل ئێ ڤەخت زیارت هەیتاڵ مار ماچە مەکەن. نیشانه شاماران ک تیکەڵ بین جەستەی ژەن و مارە تا ئێسکەیش ڤە نام ماڵ کوردان ئێ قەی تەرح فەرش و وێنەی بان دیوار پیدا ماوا .ئایین میترائیسم ک ڤە بابەت بنەرەتی پەیوەندی فرەیگ ڤەگەرد ئایین ڤدایی هند و دەس نۊسەل ریگ ڤدا درێ دیارە مەکەی ک ئی دو ئایین دیرووکیە هام ریشە بینە.
مێهر کەڵین ترین ئێزەد ڤەرەج زەردەشت بییە ک پەیرەو فرەیک داشتێیە. میترا ڤە نووم کتاو ریگ ڤدا هندی ڤە مانای دوست/یار/خودای ڕووشنایی و خوەر هەتیە(ڤدا،۱۳٨٥،۱٤٨). ڤە زوان ئەڤستایی “میسرە” ڤە پەهڵەوی “میتر” یا “مێهر” مانای خوەر درن. ئێ کتاو ئەڤستای نوو میترا ئێزەد تیشک و ڕووشنایی ڤە شمارە هەتێیە(اوستا،۱۳٨۲،۱۰۵۷).
مێهر ڤە نووم ئایین زەردەشتی ئێ دئورە زنەبین زەردەشت جێگای بان وژێ ڤە دەستە مەی ئەمان ئێ نووم ئەڤستایک ک ڤە دئورە ساسانی دوارە کوئا بییە و نۊسریاس،میترا هامباز نام و نیشان وژ دیاری کردێیە(ر.ک:اوستا،۱۳٨۲:٣٨٨،۳۵۳)یارسان ک دریژه دەر ئە باوەڕەل تاریخیەسە شوون مێهر ڤە نووم چوارچوو ئایینی وژێ گۆما نەکردێیە. خوەر و تروسکەی ڕووژ ڤە ئایین یاری موقەدەسە. قەسەم واردن باوەڕمەندەل یارسان ڤە خوەر ئێسکەیش بەردەوامە [ڤەی ڤەر/خوەر نازارە قەسەم]یارسان ڤەخت خوەرئە دەیشت هەتن شویەکیان و دەم ئێواران ک خوەر مەی بنیشێ ڤەرێ ڕووشنای خوەر راز و نیاز و دووا مەکەن. چوار مشقی ڤەرێ خوەرە مەنیشن دەسه مەکەنە ئاسمان و ڤەگەرد زەردی خوەر قسە مەکەن.
حەیوان موقەدەس
تایبەتمەندیەل گا( گاو) ئێ نام میترائیسم و یارسان:
مێهر پرەستەل هەر ساڵ ڤە نووم مانگ مێهر گایک بەزەکه مەکردن و ماوردنە مێدان، سەر گا مۊڕیان و گوشت گا مەکوڵانن و مەواردن(تاریخ ادیان و مذاهب جهان ج۱ ص۲۹۱). یارسان ڕێ و ڕەسم ئایینییک درێ ڤە نووم “نەزری پاییزانە” ک مانگ مێهر هەر یارسانی ک دوڵەمەن بوو گایک یا ئەگەر کەم دەس تر بوو کەڵەشێریک سەرە مۊڕێ و مەکەنە نەزری و گوشت نەزری مەکوڵنن و مەئرن. ئێ بەڵگەڵ زەردەشتی ئاماژە کریاس ک زەردەشت ئەڕا یە هەتیە تا ڤە ڕەوان گا لە بەرابەر میتراییەل پشتگیری بکەی تا ڤە شەڕ و دژایەتی، میتراییەل ئێ بین بۊرێ. دەستکەت[نتیجه] شکایەتێ گا ڤەسەر کار هەتن زەردەشت و بنیات نیاین قانون بەشری بی(گیمن،۵۴،۱۳۷٨). زەردەشت ک کوشتار گا، ئەڕانێ ناخوەش و دڵگیر بییە ڤە یسنای ۲٨ موشێ ک ئەڕا پشتگیری و ڕازی کردن ڕەوان گا سەرهەڵ داس(رضی،۱۳٨۱،۲۴۲). بەڵگەل تاریخی فرەیگ هەس ک ئاماژە ڤە هەتن زەردەشت ئەڕای پاراستن و چاوداری ئێ گا ڤە نوا هێرش میترا کردێیە.(گیمن،۱۳۷٨،۵۳). زەردەشت ئێ نام سرودەل ئایێنی وژێ [گاتها]ئاماژە ڤە دژایتی وژ ڤەگەر قوروانی کردن گا،سەماع، مەستی و واردن هووم مەکەی(رضی،۱۳٨۱،۶٨)
تا ئێرە چێیک ک دیارە ڤە بابەت قوروانی کردن گا یارسان دریژە دەر باوەڕەل میترائیسمە ک ڤەگەرد باوەڕەل زەردەشتی ها کیش و کەمان.
شڕاو هوم/هوومە یا سوما هندی ڤدایی:
ئێ باوەڕ ڤدایی هند سوما شڕاو ئایینیک بییە ک ڤەگەر تڵانن و گڕتن ئاو گیایک ڤە دەسە مات. ئێ باوەڕ میترائیسم هوم یا هوما شڕاو موقەدەسیکە ک ڤەگەرد واردنێ ئێنسان هاڵ روحانی پیدا مەکەی ک مەتۊنێ ڤە ئەسرار غەیب ئاگادار بوو.
شا خوەشین ڕیبەر کەڵین یارسانی ڤە هەزار ساڵ پێش کڵامێ درێ ک موشێ:
جە مێهمانی و سور، جە مێهمانی و سور
بنوشن سورا،جە مێهمانی و سور
بوانن نامم جە نەزار و دور
هەتا دەرۊنتان بوو وە کان هور
سومە،شڕاو خاسێ “ئێندرا”[خودای گەپ هندو] بی ک چابکی و تەوانگەری مەڤەخشیا(ماندالای۴ سرور۲۶)
میترا، خودای ئاو و دریاس، یەکێ ڤە ناسنامەل[صفت] میترا {“ئاود-دام”} ڤە مانای دئورپیچ کەرە[محاصرکننده]، ژەن و هامژیان میترا “وارونی” ئێلاهە شڕاوە ک ڤە نام ئەساتیر چەن جار ڤەگەرد نام “سورا” یا “ماد” نامێ هاتییە.(رضایی،اصل و نسب و دین های ایرانیان باستان ص٨۲).
واژەی سورای کەڵام یارسان ڕیشەی ڕەسن میترایی ئێ شوون وژ درێ .قوروانی کردن گا، واردن سورا(هوم زەردشتی) ئێ لای زەردەشت قدغن کریا و وژ زەردەشت دژایتی فرەی ڤەگەرد واردن شڕاو هوم داشت ئەمان ئێ دوما مەرگ زەردەشت هوم ڤە دین زەردەشتی ڕێ پیدا کرد و دوارە پیروز بین و تەقدس وژێ ڤە نام باوەڕەل زەردەشتی پیدا کرد، سەرتاسەر کتاو ئەڤستا بێجز بەخشەل گات[بەخش سەرەکی ئەڤستا ک سرودەل ڕەسن وژ زەردشتە] گیاهـ هوم و ڕێ ڕەسم واردن هوم ڤە ڵای موبدەل زەردەشتی ڕێز و ئێحترام درێ ئی گیاهـ دو نام ڕەسن و ئەساتیری درێ: هومە(ڕیشە ئەڤستایی و پەهڵەوی) سومە(سانسکریت و هندی) چوون تەقەدس و ڕێزداری ئی گیاهـ هن باوەڕەل میترائیسم بییە و ئێ ئایین میترا ڕێ ڤە زەردەشتی پیدا کردێیە واژەی سومە/سوما تاریخێ کوئنەتر ڤە هومەس.
هام بەشیەل جەهان بینی ڤدایی/هندویسم ڤەگەرد ئایین یارسان:
ڤە نام ئاخرین گامێ ڕێگای زنگانی ئاموزەل ڤدایی مورتازێ هندو دەس ئێ دونیا مەکیشێ و ماوە ڕاهب سەرگیردانیک ئی دئورە ڤە باوەڕەل ڤدای “سنیاسین” مەخوەنری. ئێنسان ڤە دئورە سنیاسین هاڵاتێ درێ ک دەسە جیفە و ماڵ دونیا و گشت چییەل دونیاییە مەکیشێ و یێسەر ها ویر “بەرەهمەن”. ئێنسان ڤدایی ئەڕا پەرەسین زات تاک[مطلق] ئێ دونیا دۊرە مەگرێ و هافکر یەکگرتن دو ڕوح بەشەری و ڕوح کیهانی. ئی شێوە نوڕستن ئێ دونیا ڤە نام باوەڕەل یارسانیش ئەرزش دارە، دئوریش مەسڵەکی یارسان و جێگای ک دئوریش ڤە ئایین یاری درێ چێیە هامتراز ڤەگەرد مورتازەل هندویسمە. باوەڕ سنیاسین هندو و دئوریش مەسڵەکی یارسان ڤە نووم ژەن نەواستن و موجەرەد مەنن هام دەنگن. دئوریش یارسانی تارک دونیاس، ڤە دار دونیا هۊچ هەڵ نمەگرێ ئێ لخمە نانێ وژ سێرە مەکەی و شئو و ڕووژ ها فکر زات حەق.
ڤە لای تر “ئوپانیشاد”[سرودەل ئەساسی و ڕەسن ڤدایی] ک سەرچەمێ باوەڕەل فەلسەفی هندە. ئی سرودەلە گەپەل موهمێ ئێ نام وژ جا داسێ. ڤە نووم باوەڕ هندو “ئوپانیشاد” ئەڕا کەسەڵێ نۊسریایە ک ڤە تەریق فکر و سەر ڤە دەرۊن وژ بردن هانە شوون نجات و ئازاد بین ئەبەدی ڕوح(Deussen1966.pp2_4). ڤە نووم سرودەل ئوپانیشاد هۊچ کار و فەریزەی دینی تەکلیف و ئێجبار و زوورەملی نەکریاس، تەنیا ڤە حەقیقەت سەرئەنجام ک ماوە بایس ئازادی ئێنسان ئاماژە بییە.
“شانکەرە” فیلسوف کەڵین هندو وتێیە “ئوپانیشاد” ئەڕا کەڵین پیالێک نۊسریایە ک ڤە بەختەوەری دونیا و ئاخرت ڕەسینە و ئێ مناسک و فەریزەل ڤدایی نجات پیاکردنە.
واژەی ئوپانیشاد ڤە مانای “سڕ و ڕاز” یا ئاموزش سڕ و ڕازە ک بەشێک ئێ نۊسیال ئوپانیشاد ئی مانا مایژییە ڤەردەست.(Deussen.1966.pp10_11) واژەی ئوپانیشاد ئی نووم نۊسیال هندو ڤە مانای واژەی ڕەمزی یا سڕی ئێ کار چییە.
یارسانیش کەڵام و متون وژ ڤە ڕاز و سڕە مەزانێ، باوەڕ یارسانی ئێنسان هاوردێیەسە جێگای حەقیقەت و تەخەلا مەکەی ک بتۊنێ ڤە زات حەق بڕەسێ. باوەڕمەندەل یارسان ئاموزە و کڵام یاری ڤە ڕەمزە مزانن و ئی سڕ و ڕازە ئەڕا غەیر یارسانیەل ئاشکارا نمەکەن. ئێ ئوپانیشاد هەتیە ک ئێنسان ئەڕا ڕەزگار بین ڤە چەرخەی “سەمسارە” و ئازا بین ڤە ژانێ ژیان بایس وژ بشناسێ و ئێنسان وژخودایە.(مظاهری،جریانشناسی انتقادی عرفان های نوظهورص۱۲۵-جان ناس تاریخ ادیان ص ۱۵۱-١۵٢). چەرخەی “سەمسارە” ک هندویسم ئاماژە ڤە بێن کردێیەسێ و باوەڕەل تەناسخ هندویسم نزیکی فرەی درێ ڤەگەرد جەریان “دوونادوون” یارسانی و گوزەرانن هەزار و یک دون یا 1001 ڤە دونیا هەتن و ڤە دونیا چینێ باوەڕ یارسان. هانەسە ک ئێنسان هەزار و یک دوون[جەستە]ئێ سەر مەگزەرنێ تا دوما ئی چەرخە دوونادوونە زات ئێنسان جەڵا بەئرێ و ڤە زات تاک حەق برەسێ و ڤەگەرد زات حەق یەکا بوو. مێهر پەرەستەل موشن ک میترا[خودای مێهر] یەک جار ڤە نام مەڕ تاریکێ زوهوور کردێیە و شوانەل دئوروبەر ئه مەڕە ک پەس و چاراوا ئەڕا لەڤەر هاوردێنەسە وئرە ڤە میترا ئیمان هاوردنە .ئەسکە خودای مێهر ک ڤە جلد ئێنسانی وژ نیشان داسێ کەڵەگایک مەکوشێ و خۊین گاکە مەرشنێیە بان خاک هەر گوڵەیک ک تکیک ئێ خۊینە ڕشیاوی سۊیز و باروەرە ماو(آشنایی با ادیان بزرگ ص ۶۲). ئی شکل ئێنسان -خودای و هەتن خودا ڤە نام لەش ئێنسان ک ڤە یارسانیش ئێسکە شوون و توڕێ مەنێیە ڕیشە و بنچینە میترایی درێ.
نەزری کەڵەشێر و پەیوەندی ڤەگەرد باستان:
سەر بڕین کەڵەشێر یەکێک ڤە ئەساسی ترین نەزریەل یارسانیه و هەر ماڵ یارسانی ڤەنووم ساڵ چەن گل کەڵەشیر مەکەنە نەزری. ڤە ئایین میترائیسم کەڵەشێر(سروش/خروس)نەماد مێهر بییە و ڕەدە بانیک ڤە نام دین مێهر داشتێیە. ئی نام ڕێ و ڕەسمەل ئایینی میترائیسم کەڵەشێر چەرمێ(سفید)پیشکەش کریاسە میترا.
جێگای پیر ئێ باوەڕ یارسان و میترائیسم
پیر ئێ ئایین یاری جێگا موقەدەسێکە ک هەر مۆرید و پەیڕەو یارسانی بایس ئەڕا وژ پیریک داشتیو، پیر یارسانی مەردم مشۊرەتە مەکەی ڕێ و ڕەسم یاری نیشان مەردمە مەی. نەماد یێ یارسانی شەش دانگ پیرەل یارسانین. ڤە میترائیسم جێگا و پلەل ڕوحانی و ئایینی ئە دینە هەفت روتبەس ک مەقام پیری بەڕزترین ڕەدەی میترائیسمە. ڕەدەل ئایینی میترائیسم هەفت پلەیە ک ڤە شوون یەک هەتنە(قڵابازڵە، هامژیان، سەرباز، شێر، پارسی، نۊنەرخوەر، پیر)[رضی،۵۶٢،۱۳٨۱-۵۶١/مرکلباخ،۱۳٨۷،۹۲]. ک ئی رەقەم ۷ یا هەفت پڵە ڤە باوەڕەل یارسانیش نمود درێ. دەستە بەندی دەسڵات سولتان سهاک هەفت هەفت بییە، جوورێ هەفتەن، هەفتەوانە، هەفت خەلیفە. مەقامەل عرفانی و تەریقەت ڤه ئایین یاری هەفت مەقامە و ڕەدەیە. ئێ ئایین مێهر یەکێک ڤە چێئەلێ ک فرە موهم بییە ڕازدارییە ک هەرکەس مەگست پا ڤە ئایین مێهر بیلێ بایست قەسەم بوئاردا ک ڕاز فاش نمەکەی(رضی،۱۳٨۱ الف:۵٨۳/٢). یارسانیش ئایین وژ ڤە ڕازا مەزانێ و یارسانی نەباس ڕاز وڕەمز یاری ئەڕان بێ غەیران فاش بکەی.
پیر فەتحعەلی سەئنەیی موشێ:
یاران وە کەڵام بدەران جلیت/وە کەڵام،قاپی دین،بژەنان کلیت
یاران وە گروی خار نەنیشان هاویت/سر نەکەران فاش هیچ نەوان هاهیت(طاهری،۲۰۰۷،۳۹٨)
ئێ نام مێهر پرەستەل، و مێهرابەل ڕەسم برایەتی رەواج داشت و گشت مێهرپرەستەل برا یەک بین(رضی.۱۳٨۱،الف۶۰۱/۲). ڤە باوەڕ یارسانیش هەر یارسانی بایس یێ برا بیاشتو یانێ ڤەگەرد یەک پەیمان و قەرار برایەتی مەیلن.
سولتان سهاک:
رای برائیمان پا حەیا و شەرمە/یەک بیدار کەردی چەی سەنگین وه رمە
یاران برائی بیەردی وە ئیقرار/کەمەر بەستەی دین ئەزەلی تەیار(طاهری،۲۰۰۷،۲٨۳/٤)
«ڕاولیسنون» ئێ سەفەرنامە وژ هاوردێیە ک ئایین قوروانی کردن پیروان یارسان جەم خانەی سڕی یارسان و فرەیک ئی باوەڕەل یاری ڕیشە کئونە درێ و هەڵەمەگیردێیە ڤەرەج ئێسڵام بیشک ئی ئایینە پاشمەنەی باوەڕەل ئایین مێهر یا میتراییە(ڕاولیسنون ص 25)
ئاکام
یارسان باوەڕەیل چەن لویکە ک بەش فرەیک ئێ ڕوکنەلێ هامساڵ ڤەگەرد تاریخ ژیاری کوردستانە. رێگای ک باوەڕەل ئایین یاری ڤە دڕیژا چەن هەزار ساڵ ئێ ڤڵات کوردستان هەتنە مەتۊنێ بەسەرهات تاریخ ئی مەردمە ڕووشن بکەی. چوون غەدر (عهدشکنی) و بانگەوازێ ئەڕا شەڕ و خەشم ڤە نام ڕەسم یاری جێ نیاشتییه هۊچ وەخت ڤە کارنامە تاریخی وژ هوول نیاس ک کەسەڵ غەیر یارسانی ڤەگەرد زوور و توندوتێژی بارێیە ژیر چەتر ئایین یاری. ئەما بەرچەپ یە چوون جوغرافیای کوردی هەمیشە ئێستراتژیک و پر لە دەستە و پارتەل جووراجوور سیاسی بییە و هەر کام دئورەی ڤە سەر ئی خاکە حاکم بیینە هێز و قودرەت حاکم هەمیشە ڤە نام کوردستان هوول داسێ ک مەردم کوردیش ئێ بابەت ئایینی و دینی بارێیە ژیر دەسڵات وژ. یارسان ئەمان هەر دەسڵات پێشتیوانی کەر نیاشتییە و ئەساسەن نوڕین باوەڕ یارسان ڤە قودرەت سێل و سوئێ ئوپوزیسوون بییە تا هامکاری کەر ڤەگەرد دەسڵاتدار. ڤە ی خاترە هەمیشە ڤە ژێر هەڵامات بییە. ئەسل فەلسفەی یاری گونجانن باوەڕل غەیر خودی ئێ تەریق سازش و دۊرگردن ڤە شەڕ ئایینی بییە و هەر کورە ک تۊنستێیە شەڕ داسەلا و ڤەگەرد نەرمایی و لخیزبین[انعطاف پذیری] کاراکتێر دینی ئایینەل تر جوور زەردەشتی و مەسیحی و… یا حەتا داگیرەکەر یا دین حاکم ڕەنگ و شێواز یارسانی داسە بین و ڤەگەرد قپان یارسانی هەڵسەنگانێیە.
قیاس ئایین یارسان و میترائیسم ئی بەرداشتە مەیە دەس ک باوەڕەل، ئەساتیر ، ڕێ و ڕسم و جەشنەل ئایینی ئی دو ئایینە هام بەشیەل فرەیک ها بینیان ڤە پرس و جو کردن ڤە نام باوەڕەل کوومەڵایەتی یارسانیش جوور شئو چلە [یلدا]پەیوەندی کورد و میترا فرە ترە مەکەی. تاریخ فرە دۊر میترائیسم و چەن هەڵامات تاریخی ک ڤەسەر زاگرووس کریاییە هەره دئورە هخامەنشی تا ئێسکەندەر و موغول و عەرب کار پەیجووری سەختە مەکەی. بایست ڤە سەرچەمەل تاریخی هەره هند تا ڕووم دەسبرەسێ بوو تا گوشەل تاریک تاریخ کوردی و یارسانیەل ڕووژ ڤە ڕووژ دیاری تر بو.
سەرچەمەل
۱-بویس، مری.۱۳٨۶.زردشتیان،باورها و آداب دینی آنها،چ۹ترجمه عسکر بهرامی تهران ققنوس
٢-گاتها، کهن ترین بخش اوستا ۱۳٨۴،تهران، اساطیر
۳-گیمن،دوش ۱۳۹۰.اورمزد و اهریمن.ترجمه عباس باقری تهران فرزان
۴-مرکلباخ،راینهولد ۱۳٨۷. میترا آیین و تاریخ ترجمه توفیق گلی زاده تهران اختران
۵-یشت ها .۱۳۷۷ گزارش وترجمه ابراهیم پور داوود تهران اساطیر
6- اکبری مفاخر،آرش ۱۳٨۶، اسطوره ی دیوهای نخستین د شاهنامه مجله مطالعات ایرانی دانشگاه باهنر کرمان ش ۱۲
7-دوست خواه ،جلیل ۱۳۴۳،اوستا
8-کریستن سن ،آرتور ۱۳۵۵ آفرینش زیانکار ترجمه احمد طباطبایی تبریز
9-هیلنز ،جان ۱۳٨۵ شناخت اساطیر ایران ترجمه باجلان فرخی چ۲ تهران اساطیر
10-مبلغی آبادانی،عبدالله،۱۳۷۳،تاریخ ادیان و مذاهب جهان جلد۱قم نشر منطق
11-کامرون،جورج گلن ۱۹۵۹ تحریر ایلامی کتیبه دئوه خشایارشا
12-استروناخ،دیوید/روف،مایکل،۱۳۹۰،نوشیجان۱:بناهای بزرگ دوره ماد،ترجمه کاظم ملازاده،دانشگاه بوعلی سینا همدان
13-رضی ،هاشم۱۳٨۱، عصر اوستایی تا پایان دوران ساسانی، تهران نشر سخن
14-گیمن،ژاک،۱۳٨۵،اورمزد و اهریمن نشر فرزان روز
15- the origins of writing|Essay|Hellbrunn thimeline of Art History|The metropoliton muslem of Art
16- subhash kak.The vedic Religion in Ancient iran and zarathushtra.2003
انتشار در هفته نامه صدای آزادی