هەنای سەنگەلا کەفتیمنە! / مازیار نەزەربەیگی
ئەڕای رەسین وە یەی پەرتخ دیاری و دروس، هەوەجە وە سەنگاێسەنگی سیستماتیک هەس.
لە رووژهەڵات ناوێن، وە تایبەت لە ناو ئێران، ئەر وەزیر، رەیس یا راهێنەرێگ (مۆرەبی) رۊ نەرم بوود و دەس وە سینە ئەڕای مەردم بووسێد، هاتێ ماوەێگ رێزێ بگرن، ئەمان ئێکەش بڕێگ له سەر و کووڵێ چنە بان و ئێکەش گ سوارێ بوون، وەپێ ئۊشن ئایەم شایانێگ نییە یا وەکار نیەتێد و هاتێ جیەگای خوەی لە کیس بەێدن! ئەگەریش ئایەم دوڕێگ بوود و رووژێگ چوار کەس شەلکوت بکەێد، یا هەنای رەسێده هەرکەوە چوار قسیە بارێ بکەێد، هەمیش بڕێگ لە مەردم ئۊشن یه چۊن رەسیەسە ئێ جیەگا، لێوا وەپێ هاتێیه سه وە کار نیەتێد، تەنانەت ئەگەر کار خوەیش وە خاسی پێش بردۊد، هەمیش لە وەر چەو مەردم کەفێد! سە دۊنیم زۆرم رەیس و وەزیرەیل له ناو ئێران هەر لە ناو ئێ دو شێوە تیەن و چن. تەنانەت ئەگەر کەسەیلێگ لە دەیشت ئێرانیش بان ئەڕای بەرپرسایەتی، دۊای ماوەێگ تۊش یەکێگ لە ئێ دو شێوە تیەن چۊن وەرە وەرە وەل ئێ فەرهەنگ و سیستم فکریە ئاشناوە بوون و پەیوەندی گرن.
یەی نموونەی نزیک و فووتباڵی، هەڵگەردێدەو وە راوهات کەیرۆش و ئسکۆچیچ. دوان راهێنەر گ لە دەیشت ئێران هاتن ئەڕای بەرپرسایەتی فووتباڵ ئێ نیشتمانە. یەکێگ لەلێیان شێوەی دوڕی لە پێش گرت و ئیەکەیش شێوەی رۊ نەرمی. یا هەنای رەزاخان لە ئێران هاتە سەر کار، دەس برد ئەڕای دوڕی و لە ئێ شێوە دەرهات و کار خوەی پێش برد، هەرسەی دۊاخر ئەو رزارێیە لە یەک داچەکیاد و لە چەو فرە لە مەردم کەفت. یا هەنای بەختیار هات تواست وە رۊ نەرمی و ئیدەێ ئاشتیخوازانە، مەردم وەرەو خوەێ بارێد، ئەمان دۊاخر وە ئاکامێگ نەڕەسی هۊچ، گیان خوەیش دانا. هەنای نووڕیمنە مێژوو چەن هزار ساڵەێ ئێ گوڵەجی ئڵاجەۊە، چمان شێوەی ترەک نییە گ وە کار باێد، و هەر کام لە یانە گ وە دەسەڵاتێگ رەسن یا بەرپرسایەتی جیێگ گرنە مل، یا لە سەرەتایا، یا لە نیمەقێ مەژبوور بوون ئەو شێوە گ وە کەسایەتی خوەیان نزیکە، بگرنە مل تا لە ناو ئێران بتۊەنن کار بکەن. هەر کام لە یانە ئەڕای نموونە باریم، له هزاران پێشهات ترەک ئڕای قەڵپ و رێژ (ئفرات و تەفریت) سەرچەوە گرن، سە دیاریە تەنیا گەپ یەی جار و دو جار نییە.
ئێسە پرسیار یەسە ئڕا لە ناو ژیان مەردم رووژهەڵات ناوێن وە تایبەت ئێران، خەوەرێگ لە سەنگاێسەنگی فکری نییە؟ ئڕا یا بایەس دوڕ بۊد، یا رۊ نەرم تا کارەگە بکەفێدە رێ؟ هەرسەی زانیم پەرتخ هەر دو یانە یەکێگە و تۊش شەڕ تیەیم، سە ئڕا وە فکر شێوەیل نوو نییمن، کیشە هاکوو؟
«هربرت مارکوزە» باوەڕ داشت، شاروەندیەیل وە مدوو سەرکوت بۊن سروشت گیانەوەری مرۆڤەیل سەر هەڵدانە چۊن مەژبوور بۊنە وە مدوو شێوەیل نوو ئەڕای ژیان و داشتن راندمان نوو، وەرەو نواگرتن لە بڕێگ تایبەتمەنی دەرۊنی بچن تا ئەو ساختار نووە چۊزە بەێدن. ئەمان وەرە وەرە هەر ئێ ساختار نووە خوەی بۊەسە شەڕێگ و لە دوون رزارەیل دوڕ خوەی نیشان داس و هێمانیش هەر هەسێیان. ئێ پرووسە نیشاندەر یەسە لە بڕێگ وڵات، ئێ ساختارە هەر لە ئاست ئەو شێوەی سەرەتاییە مەنێیەسەێ، یانێ دەسەڵاتدار هێمان پسای وە سەرکوت کردن سروشت مرۆڤەیل کار خوەی پێش بەێدن و دی لە زانستی سەردەم ئێمڕوو ئەڕای ئەوڕێبەری کەڵگ نیەگرێد، ئەمان ئڕا؟
دیاریە مەردمێ گ لە ناو رووژهەڵات ناوێن وە تایبەت لە ناو ئێران ئێمڕووژین ژییەن، له رەیسێ گیریایه تا وەزیر و کارمەند و … تۊش قەڵپ و رێژ هاتنە و ئەو سەنگاێسەنگیە (balance) گ بایەس له کیس چێیه. مدوو سەرەکی یەسە گ لە ئێ گوڵەشوونە، دوان رزار فکری پڕ هاز دۊنیمن گ سەرچەوە لە مێژوو (لە سەرەتای شاروەندی تا وە ئێمڕوو) گرن. یەکێگ لەلێیان هەڵگەردێدەو وە رزار فکری ئۆلیگارشی، لە شا گیریایە تا خان، و دوێم هەڵگەردێدەو وە رزار فکری کەسەیلێ گ لە دەور رزار فکری ئۆلیگارشی نان خواردنە گ بوودە بەش فرەێگ لە مەردم. هەر دو ئێ رزار فکریە، ئەڕای یەگ بتۊەنن کار خوەیان پێش بووەن، یەکێگ لە ئەو دو شێوە هەڵویژاننە. شاگان و خانەگان و ئەوانە گ دەسەڵات داشتنە، شێوەی دوڕی (سەرکوت کردن) هەڵویژاننە؛ و ئەودۊای مەردمیش گ لە دەور یانە نان خواردنە، شێوەی رۊ نەرمی و مەلەمووسی کردن. ئەگەر شایگ یا خانێگ، رۊ نەرمەو بۊاتاد، دیاری بۊە گ نەتۊەنستێیە شا یا خان خاسێگ بوود و دەسەڵات لەلێ سەنیاسەو و تەنانەت ئێمڕوویش لەلێ وە ناوناس یەی شای کەم هاز ناو تیەریمن، سە مەژبوور بۊە تا ئەورە گ تۊەنێد دوڕ بوود و کار خوەی لە بان ئێ شێوە دریژە بەێدن.
لە لایەن ترەکیش، مەردمێ گ دەسەڵات نێیاشتنە، مەژبوور بۊنە وە مەلەمووسی لە دەور شا و خان و … وە تیکەێگ نان بڕەسن گ بتۊەنن بژیەن. ئەڵبەت کەسەیلێ بۊنە گ هاتنە لە شێوەیل سەنگاێسەنگی کەڵگ بگرن، ئەمان ئەو دوان رزار فکریە ئەقەرە پڕهاز بۊە گ لە نوای یانە وساس و نەیشتێیە وە کار خوەیان دریژە بێیەن. گیچەڵ ها ئەورە گ ئێ دو رزار فکریە هێمان پڕ دەرەقەت پسای وە کار خوەیان دریژە دەن. هەرسەی فرە لە مەردم، ژیان ترەک توان و خەونەیل ترەک دێرن، ئەمان لە عەمەڵ دۊنیمن گ هەر ئەڕای ئێ دوان رزارە تێکووشن چۊن مەژبوورن بژیەن.
ئەڕای نموونە، وەزیرێگ لە ژاپۆن تۊش یەی هەڵە تیەێد، ئێ کەسایەتیە تا یەکە یەکە لە وەرایوەر مەردم نەچەمیەێدەو و ئوزرخوازی نەکەێد، شەو خەوێ نیەوێدەو، چۊن فەرهەنگ و ساختار لە ئەورە لەێواسە، نەمایش نییە. یەی ئێرانییش یانە دۊنێد، هاتێ دڵێ بتواێد تۊش ئێ جوور کەسەیلێ باێد، ئەمان ئەگەر لە ناو ئدارەێگ کار بکەێد گ بەرپرسێ رۊ نەرم بوود، چەنێ تۊەنێد هەزەو داتەکەیل ئەو ئدارە بمینێد؟ سە دیاریە تەنیا وە مدوو بۊن یەی کەس و دو کەس، یەی سیستم وەرەو سەنگاێسەنگی نیەچوود، یەی سیستم هەنای رەسێدە ئێ ئاستە گ لە دەرۊن خوەی تۊەنستۊد ئەو تایبەتمەنیەیلە بۊنێدەو. یەکێ لە ئێ تایبەتمەنیەیلە یەسە گ نرخ کار هەر کەس لە رۊ شایان بۊن ئەو کەسایەتیە وە دەس باریم. یانێ ئەگەر کەسێگ وەزیر خاسێگە و پەسای کارێ وە دروسی پێش بەێد، بایەس بزانێد ئەڕای وسان و دریژە دان وە کارێ، هەوەجە وە دوڕی یا مەلەمووسی کردن دی نەێرێد، چۊن نرخ کارێ لە بان هاز و دەرەقەت خوەی وساسە پاوا.
سە رەسیمنە یەی مدوو ترەک، یەگ ناو ئێران، کەمتر کەسێگ هالە شوون خوەێ. وە مدوو یەگە هەرکە رەسێدە جیەگاێگ، ئەگەر وە خوەێا بۊنێد و پێشینەێ فرە قورسێگ داشتوود (لەوای کەیرۆش) رێ دوڕی لە پێش گرێد، چۊن رەسێدەو وە شێوەی ترەک نیەود. و ئەو کەسیشە گ پێشینەێ قورسێگ نەێرێد، دەس لا ژێر گرێد (لەوای ئسکۆچیچ) تا بتۊەنێد بمینێد. لە ناو ئێ جوور سیستمێ دی گرنگ نییە، ئایەم شایان و زاناێگ بوود یا نە، گرنگ نییە تەنانەت وە دەسکەفت خاسێگ رەسێد یا نە، تەنیا گرنگ یەسە لە ناو یەکێگ لە ئێ دو شێوە شارەزا بوود (وە ئێ مدووە نموونە لە کەسایەتیەیل ئرووپایی هاوردم تا دیاری بوود سیستمە گ کارێگەری نەێد)! لە ناو نیشتمانێگ لەوای ئێران، گشت چشت لەوای یەی بەختە، رۊ کەێدە کەسێگ، رەسێدە دەسەڵات، ئێسە بایەس هەڵویژنێد کام شێوە ئەڕای خاسە تا لانکەم چەن ساڵێگ بتۊەنێد لە دەسەڵات بووسێد و لە قازاشت ئەو کارە بەرژەوەنی تەکی (فەردی) خوەی بگرێد. سە قەڵپ و رێژ لە هەڵکەفت بێ هساو کتاو تیەێد، لە کار بێ رەۊیە تیەێد. هەنای ساختار دروسێگ ئەڕای رەسین کەسێگ وە دەسەڵات یا بەرپرسایەتی نەود، ئەو کەسە لە رێ نادروسێگ رەسێدە ئەو جیەگا، و هەنای رەسێد، ئێسە هەر لە رۊ ئەو شێوەیل کۊەنە گ ناو هاوردم، یەکێگ لەلێیان هەڵویژنێد و کار خوەی پێش بەێد.
لە ناو ئێران، یەکێگ بوودە بەرپرس یەی پارێزگە، نووڕیمنە پێشینەێ، هۊچ چشت وەر چەو بگرێگ نەێرێد، نووڕیمنە کەسایەتیێ، پیەک ئەڕای کار ترەک سازیایە، ئەمان دی هەر لە ناو ئێ رێ هەڵە، رەسیەسە ئێ جیەگا، ئێسە چۊن نیەتۊەنێد نرخ کار خوەی لە بان دەرەقەت و هاز خوەی گل بەێدن، مەژبوورە رۊ بارێدە ملکوت کردن مەردم، یا یەگ مەلەمووسی بکەێد و ماوێگ سەر مەردم و کەسەیلێ گ لە خوەی هانە بانتر، بخەڵەتنێد، تا بزانێد ئێکەش سەر لە کوو دەرتیەرێد. ئیمە هزاران ساڵە پسای هەر وە ئێ رزار فکریە دریژە دەیمن. هەرسەی چەومان کەفێد لە ئەو وەزیر ژاپۆنی یا سوێدیە و دڵمان قرچێد، ئەمان راسیەت یەسە گ ئەگەر ئەو جوور وەزیرێگ لە ئێران بوود، دۊای مانگێگ چەوێ دەرتیەرن و هەر جەرخەیل مافیایی پیەک بەنێ لە نیشتمان ترەک فرووشنێ! چۊن هەر ئەو جوورە گ وەتم ئەڕای رەسین وە یەی پەرتخ دیاری و دروس، هەوەجە وە سەنگاێسەنگی سیستماتیک هەس. بایەس گشت سۊنەیل یەی کوومەڵگا، هەر لە دەسەڵات گیریایە تا سیستمەیل ئەوڕێبەر، وە دروسی کار خوەیان پێش بووەن. ئەڕای نموونە، سیستم دادگەری سەربەخوەی لە ئێ ماوە وە کار تیەێد، ئەگەر بۊنێد، کەسێ ناشایستە و نەبایەس لە یەی جیەگای تایبەت بوود، دەسمیەت مەردم دەێد، تا ئەو کەسە لاچوود و گرنگ نییە کی بوود و لە کام لا هاتۊد. و ئێ بەرهاتە هەوەجە وە یەی کوومەڵگای ئازاد و ئاگا دێرێد، کوومەڵگای گ بەش رووژنای فرەتر لە بەش تیەریکێ بوود، ئەڵبەت گ وە دەسمیەت سیستمەیل سەربەخوەی و ئازاد.
یەی تئوری گ ئێمڕووژ فرە دۊنیمن یەسە، ئەگەر یەی رزار دوڕ وە تایبەت لە لایەن یەی شا داشتۊمن دی وە ئاکام خاسێگ رەسیمن! ئێ تئوریە گ لە لایەن نۊنەرەیل فکری کوومەڵگا هەم وە چەو تیەێد، سەرچەوە لە ئەو رزار فکریە گرێد. دروسە هاتێ یەی دەوا (داروو)، بتۊەنێد ئەڕای ماوەێگ یەی نەخوەشی دەرمان بکەێد، ئەمان یەی پزێشک کارامە، تەنیا وە دەرمان نیەنووڕێد، وە ئاوەردەیل گەن و خەسار رەسن ئەو دەوایشە فکرەو کەێد و ئەگەر بڕەسێدەو گ گەنیەیل ئەو دەوا، فرەتر لە خاسیە، وەرەو پێ نیەچوود، و رێ دەرمان ترەک دۊنێدەو، چۊن تواێد ئەو نەخوەشیە لە رێ دروس خوەی دەرمان بوود. لە ناو یەی کوومەڵگایش لەێواسە، هاتێ بڕێگ بۊشن ئەڕای نموونە رەزاخان لە ماوەی خوەی تۊەنستێیە وە دوڕی نیشتمان ئێران وەرەو خاسی بووەێد. دروسە هاتێ بڕێگ هەڵکەفت خاس لە ئەو دەرفەتە پێش هاتۊد، ئەمان هەنای نووڕیمنە ئێمڕوو و گشت هەڵکەفتەگان شییەو کەیم، ئاکام کارێ گ ئەۊ کردێیە دیاری دەێد، ئێمڕوو ئێ نیشتمانە لەنوو رەسیەسە ئەو بەرە گ هێمان نەخوەشیەگان دەرمان نەۊنە و هاتێ بەتر لە ئەو سەردەمیشە. سە دیاریە بایەس لە شوون رێکار ترەک بۊمن.
لە لایەن فکری، ئیمه مەردم رووژهەڵات ناوێن، یا پەرەسیمن یا سەرکوت کەیمن، هێڵ ناوێن نێیاشتیمنە، یا فرە کەم هێز بۊە. چۊن لێوا بار هاتیمنە، لێوا پێش چیمنە، ئیمه نیەتۊەنیم خاسی و گەنی وەل یەکا بۊنیم، یا پیەک گەنی دۊنیم یا پیەک خاسی و هەریە له ئیمه بۊنەوەرەیل ئڵاجەۊێگ سازیه گ نەتۊەنسیمنە ئەو جوور گ بایەس وەرەو نوا بچیم. مەرج گرنگ ئڕای وەرەو نوا چێن هەر یەسە، ئیمە له گەنیەیل پێشینەی خوەمان دەرس و له خاسیەیل کەڵگ بگریم، ئڕای سازین ژیان نوو. بەرهات هۊچ کەسایەتی یا هەڵکەفتێگ له دریژەێ مێژوو، پیەک خاس یا پیەک گەن نییه، بایەس شییەو بوون تا دیاری بوون چوە له چوەن.
سە هەنای سەنگەلا کەفتیمنە، دی نیەتۊەنیم رێ دروس بۊنیمنەو، تەنیا لە ناچاری، ئەڕای یەگ نەڕمیەیمن، پەلامار شێوەیل هەڵەی دەرمانی بەیمن. ئێسە دیاریە کوومەڵگای ئیمە هەوەجە وە لانکەم چل پەنجیا ساڵ دەسەڵاتداری شێوەیل دموکراتیک دێرێد و رێ دەرمان سەرەکی یەسە، تا وەرە وەرە فەرهەنگ و سیستم فکری مەردمیش لە بان ئێ شێوە چۊزە بەێدن. هەنای مەردم وەل ئێ ساز و کارە پەیوەندی بگرن دی هەوەجەێگ وە ئەو دو شێوە گ ناو هاوردیمن نەێرن، یا خاستر بۊشم، وە مدوو یەگ بتوان بژیەن، بایەس لە چەفتی دەر بان! چۊن هەر کەسێ هەر لە رۊ ئەو دەرەقەت و زانیاریە گ دێرێد وە جیەگای خوەی رەسێد و سۊنەیل ئەوڕێبەر کوومەڵگا تۊەنن وە دروسی کار خوەیان پێش بووەن. سیستم دموکراتیک لە جەهان ئێمڕوو یەی سیستم دو لایەنەس، هەم لە بان و هەم لە خوار تێکووشێد ئەو قەڵپ و رێژ فکریە بسڕێدەو تا مەردم وەرەو یەی سەنگاێسەنگی فکری بڕەسن و ئەو وەختە نەخوەشی فەرهەنگی و فکری گ ئێمڕوو دیریم تۊەنێد وەرە وەرە بسڕیەێدەو. سە تا هەنای دو شێوەی دوڕی یا مەلەمووسی کردن هانە سەر کار، مەردم نیەتۊەنن لە ئێ سەنگەلا بۊنە دەربچن و ئێ کارەساتە گ دۊنیمن هەر دریژە دۊنێدەو. هەرسەی لە ناو نیشتمانەیل رووژهەڵات ناوێن وە مدوو بۊن یەی پێشینەی پڕ دەرەقەت لە رزار فکری دوڕی و مەلەمووسی کردن، کار فرە دژوارە ئەڕای رەسین وە یەی سیستم سەنگاێسەنگ، ئەمان لە باوەڕ من یە تەنیا رێ دەرمان ئەڕای هەر نەتەوە و نیشتمان دۊامەنێیە و رێیەیل ترەک تەنیا لەوای یەی ئارامبەخشە گ هاتێ ئەڕای ماوەێگ وە کار بان، ئەمان هەم لەنوو رەسیمنە ئێ شوونە گ ئێمڕوو هەیمن.