سیامه‌ک نه‌جه‌فی: نۊسه‌ره‌یل کوردی خوارێن باێه‌س وه ئستاندارد رێنۊسی هاوبه‌ش بڕه‌سن
ئه‌شکان میری- سداێ ئازادی:
ئڕای ناساندن کاک سیامه‌ک نه‌جه‌فی وه وه‌رده‌نگه‌یلیمان کورته‌یگ وه ژیانیان ده‌س نیشان که‌یم. کاسیامەک، پەیا بیەی ئابان ۱۳٤۸ خوەرەتاوی، مناڵ چیابور کاکی گاوارەی گوران ناوچەی داڵاهووە. لە ئێران کارشناسی فیزیک کاربوردی گردگە. له ئالمان موهەندسی ساختمان. له کانادا، لە شار ڤەنکوور لە بیزنس و مودیریەت ئدامە دەیدن. چەن ساڵێ لە بەش بیزنس کار کەیدن. وە شوونێ لە کالگەری ئاڵبرتا تەخەسوس لە نەفت و گاز و لۊلە گرێ و خەریک کار کردن بوودن.
لە راسای فولکلوریک گوران ساڵەیل ساڵ کار مەێدانی که‌ێدن و فولکلور ئه‌و ناوچه کوو کردگە. دەسێگیش وە شێر مودڕن دێرێدن. سیامەک نەجەفی دەهەی ٦٠ وەل کوو کردنەوەی ئەدەبیات دەمەکی (شفاهی) لە ناوچەی گوران کارەیل فەرهەنگی خوەی دەس وە پێ که‌ێ.
ئەوڵین بەرهەم فەرهەنگی خوەی لە یەێ زەنجیرە وتار لە سەر فولکلور گوران لە ناو گوڤار سروە لە ژێر ناو، زوان خەڵەتنە، چەوچە، مەسڵەت و بازیەیل ناو گوران لە ساڵەیل ۱۳۷٠ خوەرەتاوی دەر خەێدن. لە کانادا لە سالەیل ۲٠٠۱ تا ۲٠٠٤ زاینی شەش ژمارە گوڤار کاتنامەیی (گاهنامە) ڕاوێژ وە کوردی خوارین هاوردەگەسە دەیشت. ٦ ئەفسانە لە بەش مناڵەیل وە چاپ رەسانگە: تیلتیله و بیلبیله، که‌ڵه‌شێر، گازووڵک، مه‌لۊچک، تیرکه‌مان، کوڕ ڕاوچی.
دو مەجمووعە شێئر یەکێ فارسی وە ناو «سرنوشت» و یەکی کوردی وە ناو «چارە»، هه‌ڵوه گه‌ردان شێئر «صدای پای آب» سهراب سپهری وه کوردی وه ناو ده‌نگ پای ئاو. دەسهات ۹ ساڵ کار کردن لە سەر گرامر و ئاوا خوەنین کوردی خوارین لە کتاوێ وە ناو «ڕێنۊس کوردی جنووبی» بوو ک گشت یانه لە کانادا وە چاپ ڕەسانگە.
لە بەش ئەفسانگەیل گەورا ساڵ وە کوردی خوارین: شێرزای شێرپەنج، هەپلیهەپاو، موومەنەجان لە ئیلام، له نەشر باشور وە چاپ ڕەسیە. لە بەش داستان: وە کوردی گورانی: ئاگ. وە فارسی: او.
١٩ کتاو تر ئەڕا چاپ هەڵپێچیانگە ک لە ناو ئێران وە چاپ بڕەسنێ و خەریک ئامادە کردنیان ئەڕا چاپە. لە ئێرا دا وه‌ل وت ویشێ وەل کاک سیامه‌ک نه‌جه‌فی وه گه‌رد چه‌ن پرسیار درێژی ده‌یمن.
جنابدان یه‌کێگ له زامه‌ت کیشه‌یل و هامیاره‌یل زوان و کولتوور کوردی له ناوچه‌ی زوانی کرماشانید. زانید ئێ ساڵه‌یله جمشته‌یل کولتووری فره‌یێگ گیان گرتنه. بانان ئێ هاز گرتنه ئڕای نیشتمانمان چۊن دۊنید؟
پرووسه‌ی کار ئه‌ڕا جۊلانه‌وه‌ی فه‌رهه‌نگی یا یه جمشت کولتووری، یه‌ێ قووناخ وه‌خت گرێگه. له ئی قووناخه مله‌گه‌یل فره‌ێگ هه‌سن، ته‌ویسا بووڕیه‌ی. ئه‌ڕا بڕین هه‌ر مله هه‌ڵه‌وبانکه‌یل، لێژایی و سه‌ره‌وخوارین فرەیگ دێری.
ته‌نانه‌ت جار و باریش لە سەرەخواریەگان خەتەر له وه‌رداین (به سرعت بە پایین سقوط کردن) هەسن. به‌س ئه‌و چشته ک خاس زانیمن و ئه‌ڕامان دیاریه ئه‌وه‌سه ک له شوون بڕین چه‌ن مله وه ئاوادانی ڕه‌سیمن. دڵنیایم ک چووڵیه‌یل و بیاوان په‌رسیه‌یل له پشت سه‌ر نریاسان.
ئه‌وه‌سه ئه‌و که‌سانه ک گام نه‌نه ئه‌رسه‌ی کار فه‌رهه‌نگی، ته‌ویسا وه خوه‌یان خاترجه‌م بن توانایی بڕین مله‌گه‌یل فره‌یگ داشتۊن. له ئی هه‌ڵمه‌ته هاتیا چشتێگ وه ناو ده‌سگه‌ل جه‌م هه‌مرای بوودن و ئی رێویاره‌یل (مسافرها) ئه‌ڕا بڕین هاسانتر ئی مله‌گه‌یل فه‌هه‌نگیه ده‌س هه‌ڵمانن و بانە یاریان؛ ئاو ئه‌ڕایان بارن تا مه‌ڵاقیان تازوه که‌ن و وچانێ وه‌لیانا ده‌ر بکه‌ن.
وه‌ی باوه‌ته یه تاقه‌ت و سه‌ورێگ نیازه، لە شوون هەناس تازە کردنە وه به‌جی فرسەت وە دی تێ تا بتوانریه‌ی وه ئاوادانی بڕه‌سیه‌ی. ئەرە یاگ بگریمن، لە وەختێگ شه‌که‌ت بیمن، وچان ده‌ربکەیمن تا هاز بکه‌فیه پێمانا. ئمجا هاز ئه‌ڕا دورس کردن نیشتمانمانیش وه پێمان که‌فێ. وه‌ختێ تماشای ٣٠ ساڵ پێش کەم کارەیل فەرهەنگی وە زوان کوردی خوارین وە کوو بی و ئیسە هاکوو، بانان ٢٠ سال تریش جوور ڕووژ ئەڕام ڕووشنە وە ئاوادانی ڕەسینە.
کاک سیامه‌ک! یه‌کێگ له گیچه‌ڵه‌یل مخاته‌به‌یل ئه‌ده‌بیات و رسانه‌ێ کوردی له کرماشان و ئیلام یه‌سه ک وەل مه‌تن و ڕێنۊسا موشکڵ دێرن. وه نه‌زه‌زردان ئڕاێ ئێ گیچه‌ڵه چوه باێه بکه‌یمن؟
وه ڕاس پرسێار خاسێگ پرسید. گیچەڵ ڕێنۊس کوردی یه‌ێ په‌دیده‌ێ قه‌ریبێگ نیه. مه‌ردم هه‌ق دێرن ک وه‌ل ئی گیچه‌ڵه ناسیار نه‌ون و نائاشنا بن. وه باوه‌ڕ من، یه‌کم پله ئه‌وسه له ناو ده‌سه‌ی نۊسه‌ره‌یل کوردی خوارین گشت وه یه ئستاندارد ڕێنۊسی هاوبه‌ش بڕه‌سن.
یانێ پله‌ی یه‌کم ئه‌وه‌سه ئه‌وانه‌ی ک ته‌ولید موهته‌وا و ته‌ولید مه‌تن که‌ن، ئه‌وانه ک خاون یه بنکه‌ی وه ڕێوه‌به‌ری فه‌رهه‌نگی وه شیوه‌ی نۊسانن، جوور ده‌نگ ئازادی، و گوڤار دو زوانه‌ی تفکر انتقادی (یا بنکه‌گه‌یل تریش بوو ک به‌شکم من له هوزوور و دینیان بێ به‌ش بم) وه یه ده‌سهات هاوبه‌ش ک ڕیشه له زانستی زوانی ئاکادمیک داشتۊ بیمنه یه خه‌ت پڕه‌نگ نۊساری. جا ئه‌و وه‌خته‌سه، توانیم چه‌وه‌ڕێ بیمن مه‌ردم ڕاهه‌تتر بانه نوا ئه‌ڕا یاگ گردن خه‌ت کوردی.
ئه‌ڕا نموونه، وه‌ختێگ که‌سێگ توای بای بزانێ ده‌نگه‌یل ناو ئه‌لفبای کوردی خوارین کامن، دۊنێ فره که‌س هه‌مرای خاس نازنێ یا هه‌مرای خاس ئه‌ڕای دیاری نه‌ویه چو پیته‌یلێ ده‌نگدارین و چو پیته‌یلێ بێده‌نگن، دی تاقه‌ت وه نوا چین ئه‌ڕا یاگ گردنێ نامینێ، چۊن هه له ئه‌وه‌ڵه تۊش سه‌رگیجه بیه. ئیمه یه سری ده‌نگه‌یل ته‌رکیبی دیرم ک له زاره‌یل تر کوردی ئه‌و ده‌نگه‌یل ته‌رکیبیه نین، ک ته‌ویسا ئه‌ڕا کارکتر جیا کار دورس که‌یمن.
جوور ۊ (ک خوو دورس کریاسن)، یا اێ ئی ده‌نگه تاویه‌ت کوردی خوارینه باس یا یه کاراکترێ جوور ۊ ئه‌ڕای دورس بکه‌ین یا فکرێ وه هاڵێ بکه‌یمن چۊنکو ئه‌و به‌شه‌یل تر کوردی جوور موکریانیه‌یل ئی ته‌رکیبه نه‌یرن و هه‌رجا ئی ته‌رکیبه بۊنن جوور یه هه‌ڵه‌ی ئملایی تماشای که‌ن. فره گرفته‌یل تر ئۊجوو هه‌سن، ک نوای ئه‌وه گردگه وه یه خه‌ت ڕێنۊسی ئستاندارد بڕه‌سیمن، هه ئیه خوه‌ی یه گرفتێگه ک که‌سێ بتوای کوردی خوه‌نین و کوردی نۊسان یاگ بگرێ بوه پاپێچێگ ئه‌ڕای.
له‌ی باوه‌ته ک له ناو کوردی خوارین یه سرێ ده‌نگ دیریم ک نیاز وه دانان یه کاراکتر تازه دێرێ، هوه‌جه‌سن گشت هه‌وڵ بیه‌یم تا له سه‌ریان ساق بیمن و هاوده‌نگ. من گومانم ئه‌وه‌سه ئه‌ره ده‌سه‌ی نۊسه‌ره‌یل کوردی خوارین و سه‌رجه‌م ئه‌و بنکه فه‌رهه‌نگیه‌یله ک دێرن له ئی ڕاسا زامه‌ت کیشن یه ده‌نگوه بیمن، سه‌رگیجه و گیچه‌ڵ وه‌رده‌نگه‌یل و له کول گشت ئه‌وانه، دووس دێرن کوردی خوه‌نین و کوردی نۊسان یاگ بگرن هاسانوه که‌یمن.
فره مه‌منوونم. ئایا رووژێیارێ تێ گ ئیمه هه‌وه‌جه‌مان ئه‌و هۊچ ڕێنۊسێگ نه‌که‌فید و میدیایێل و ئه‌پلیکه‌یشنه‌یل جی ئێ چۊنه ئه‌بزاره‌یلێ بگرن؟
ئه‌رێ باس یه‌ێ رووژی له ڕووژه‌یل بکه‌یمن؛ به‌ڵێ هه‌تمه‌ن ئه‌و ڕووژه تێد ک کارمان هاسان بکه‌ن به‌س قایده ڕه‌وشت نۊسان ته‌ویسا یاگێ گرد. ئیمه وه مدوو ئه‌وه ک پاڵپشت ره‌سمی ئاکادمیک جوور یه‌کی له ئی دانشگاگه‌یله ڕه‌سمی ده‌وڵه‌تیه، مه‌دره‌سه‌ی کوردی، یا ڕیکخراو و سازمانێگ فه‌رهه‌نگی ـ ئه‌ده‌بی ئه‌ڕا زوان کوردی خوارین نه‌یریمن، هه ئیه بووه باییس ئه‌وه میدیا خوه‌ی له ئی ڕاسا تۊش په‌خش په‌ڵایی فکری و لاوازی له خه‌ت و هێڵ ڕاس بوودن.
ئیمه تا فه‌رهه‌نگێگ جوور فه‌رهه‌نگ باشور ئانلاینێ وه ئه‌و خه‌ت ئستاندارده که ئه‌رز کردم نه‌که‌یمن، گوگل، مایکروسافت و ئه‌پڵیش کاراکتره جیاوازه‌گانمان ناناسن. ئیمه تا مایکروسافت ساپورت کیبوردمان وه دورسی نه‌ود، تا ئه‌پڵ کارکترگانمان له ناو کیبوردێ تاریف نه‌که‌ی، ڕه‌سین وه یه ئه‌پلیکه‌یشن خاسێگ ک وەل خەت کوردی ئستاندارد خوارین کار بکەی سه‌خته.
ئیجوو بوو چه‌ن کار هه‌وه‌جه‌سن تا بتوانیم زۊتر وه یه ده‌سهات ڕێنۊسی و زوانی هاوبه‌ش بڕه‌سیمن. یه‌کم ڕه‌سین وه یه ئستاندارد ئاکادمیک ڕێنۊسی ئه‌ڕا کوردی خوارین، دوێیم دانان یه بنکه‌ی فه‌رهه‌نگی ک ئجازه‌ی ڕه‌سمی ئه‌ڕا ئیجوور جۊلانه‌وه‌گه‌یلێ له چوارچوو یاسای ئێران داشتۊ. جا ئه‌و بنکه‌ی فه‌رهه‌نگیه یه سری که‌سان زانا وه زوان کوردی خوارین و دڵسووز ئه‌ڕا که‌له‌پوور کوردی وه تێ بن و دڵ بسوزنن تا بتوانیم یه هه‌نگاو خاستر و زۊتره‌ک هەڵ بگریمن و بچیمنه نوا.
هه‌ر ئه‌و چۊنه گ له سه‌ره‌تا ئاماژه کردیم، ئمساڵ کانی قه‌ڵه‌م و زه‌وقدان که‌فتێه‌سه خوڵه و ڕێیا داگرتێه. خوشمان تێ له زوان خوه‌دانه‌و کتاوه‌گاند وه وه‌رده‌نگه‌یل بناسنید.
به‌ڵێ. چه‌ن کتاو چاپ کردمه. کتاوه‌گان ک گشت له هه‌یته‌ی فه‌رهه‌نگ و کولتوره، جیا له ٣ کتاوێ ک کتاو شێئرن.
دیارە ئی کتاوەیله هین دەسات ئێ چەن سەردەمەێ دۊیایە نیە، ئیانە هەرکام لە لێیان مانگەیل وەخت لە سەریان تەرخان کریاس تا ئیمڕوو جوور کتاوێگ لە وەر دەس خوەنەوەر کەفێ.
کتاوەگان هەرکامیان تایوەتمەنی خوەی دێرێ. چشتێگ ئەڕا من فرەتر لە وەرچەو (مهم) بیه، ئەوەسە قوەت و هاز زوان کوردی خوارین دیاری بکەم. جا لە ناو هەرکام لە کتاوەگان یه چشت خاسێگ خاڵ خڕوە بین (تمرکز) فکریم بیە. ئه‌و به‌ش له کتاوه‌گان ک ئه‌فسانگه‌یل ناوچه‌ی گورانه یه هاوبه‌شی له ناو ریشه‌ی داستانه‌یل وه‌ل ئایین یارسان وه چه‌و که‌فێد. یه‌کی له کاره‌گانێگ ک کریاسن هه‌وڵ دامه ئه‌و به‌شه‌یله که‌مڕه‌نگ نه‌مینێ و له ناو ئه‌فسانه وه په‌راوێز نه‌که‌فێ یا جوور یه خاڵ بێنز له داستان جی نه‌که‌فێ.
ئەڕا وێنە لە ناو «شێرزای شێرپەنج» به‌شێگێ وه ئستورەگه‌یل ناو که‌ڵامه‌یل یارسان چوو، ک شاه خوشین لوڕستانی له داڵگێ (مامه جه‌ڵاڵه) بوودوه ک یه پرشنگ خوه‌ر چیه‌سه ناو ده‌مێ و له شوون نوو مانگ شاه خوشین وه دی تێدن. داڵگ شێرزای شێرپه‌نج له یه له‌که هه‌ور زگێ پڕ بوو و شێرزا وه دنیا تێرێ.
له به‌ش چیرووک، ک داستان «ئاگ» یه داستانێگه له یکی له ئاوایه‌یل دیار زاگروس ک وه کوردی گورانی قسه که‌ن ته‌تیه و چوارچوه‌ی داستان ئه‌ڕای داڕشیاسن. خاڵه‌یل وه‌رچه‌و له داستانگه فره‌س، یه‌کی له ئه‌وانه به‌ش داشتن وه به‌ش ماره ک ڕیشه له ناو داب و نه‌ریب کوردایه‌تی دێرێ. له داستان ئاگ خاڵ خڕوه بین نۊسان داستان وه زوان کوردی گورانیه.
فره له ئه‌و که‌سانه ک له سه‌ر زوان گورانی دێرن کار که‌ن، هه‌مرای یه نه‌سر و نۊسراوه وه کوردی گورانی له وه‌رده‌سیان نیه. به‌شکم ئاگ بوه مدوو ئه‌وه یه ده‌روه‌چێ له ڕۊزوانناسه‌یل ئی هه‌یته واز بکه‌ی و بتوانن خاستر بیه‌نه‌ی یه‌کا ک ئه‌و وه‌یه‌کا دانه خوه‌ی تاریخ زوان نۊسرانه‌ی کوردی ئه‌ڕامان ڕووشن که‌یدن. له لایگ تریشوه دووس داره‌یل زوان کوردی، وه‌ل بنه‌ڕه‌ت و پێشینه‌ی زوان باستان خوه‌یان کوردی گورانی ئاشنا بن و بزانن چه‌نێ وه‌ل کوردی تێکڵاوه و یه ڕیشه‌ی ویشه‌یی یا واچه‌یی دێرن.
جوور ئاخرین پرسیار، نه‌زردان له باره‌ی چاپ و چاپه‌مه‌نی کتاوه‌یل وه کوردی خوارین چوه‌س؟
ئه‌گه‌ر چه مومکنه وه نه‌زه‌ر بڕه‌سێ ک دی کی کتاو خوه‌نێ! زوورم کتاو کوردی ک هه ئه‌وجه ئاماژه کردیم، بڕ فره‌یگ له مه‌ردم ئادی وه‌ل فارسی خوه‌نین ڕاهه‌تن و وه‌ل کوردی ئایه‌ت نه‌یرن، په‌س چو لزوومێ دێرێ کتاو چاپ بوودن!
من گومانم ئه‌وسه ئیسه هایمنه یه پروسه‌یگ ک ته‌ویسا (می بایستی) تاریخ سازی و سه‌نه‌د سازی له ئه‌رسه‌ی چاپه‌مه‌نی بکه‌یمن. ته‌نانه‌تیش، خوه‌نه‌رێ که‌م بوو. به‌س زانیم کتاوێگ ئه‌ڕا چاپ پروسه‌ی قانونی وه پشتسه‌ر بنه‌ی، له کتاوخانه‌ی مه‌رکه‌زی وه کتاوه‌گانمان هه‌سن و وجوود دێرێ. وه شکیش نه‌یرم وه‌ختێ وه یه ئستاندارد خه‌ت هاوبه‌ش بڕه‌سیمن و یه بنکه‌ی فه‌رهه‌نگی یا ده‌سه‌ی نۊسه‌ره‌یل کوردی خوارین داشتۊمن ک ڕه‌سمی و قانوونی ئجازه‌ی جم جۊل کاره‌یل ئه‌ده‌ی داشتۊیمن ئه‌و وه‌خته‌سه ک که‌سان که‌س چن وه شوون کتاوه‌یل چاپی گه‌ردن ک له لێ ئستفاده بکه‌ن.
هه‌ڵبه‌ت پروسه‌ی چاپه‌مه‌نی له کول دێرێ وه‌ره‌و بنبه‌س ڕه‌سێ و زیاتر ڕۊ وه‌ره‌و په‌خش ئانلاین وه شیوه‌ی پی – دی- ئف چوودن و ته‌نانه‌ت چه‌ن ده‌مێگیشه په‌خش کتاوه‌یل وه شیوه‌ی ده‌نگ و یا پادکه‌ست دێرێ چوودن؛ به‌س هه‌مرای ئه‌ڕا کتاو ده‌نگ، یا پی – دی – ئف هه‌مرای یه سورس وه ناو کتاو چاپی نیازه.
من وه‌ی باوه‌ڕم باییس قه‌ڵه‌م وه ده‌سه‌یل ته‌شویق زیاتر بکه‌یم، زوورم ئه‌وانه ک ئمکانیه‌ت چاپی کتاویان دێرن، هوکمه‌ن ئقدام وه چاپ بکه‌ن. تاریخ چاپه‌مه‌نی وه ده‌س ئی زامه‌تکیشه‌یله دورس کریه‌ی.