مقدمه نرمه واران / جلیل آهنگرنژاد / چاپ سوم
هه ئێواره‌سه و له‌پساێ نۊسم!. نۊسم: له شوون بیس ساڵ، «چمان ده‌نگ زقم تێ! ده‌نگ سقان گوم تێ!. ساڵ سییه‌ێگه مه‌ردم! له شوون چاره گه‌ردم!. خێاوان چووڕیاێه. ده‌مامه‌گه‌ێ به‌ساێه، کۊچه‌یل،نه‌هاتێانه. زڵمه‌ت، بساتێانه…»
هه ئێواره‌سه و له‌پساێ نۊسم!. نۊسم: «ئه‌گه‌ر «کرماشان» بوود و له شوون بیس ساڵ، شه‌وار سه‌ردێ پڕ له گیژه‌ێ وا له خه‌وا باید و بۊنی وه‌رز که‌پووکه‌پووه؛ نیشتمانه‌گه‌د دی ئه‌وه نیه گ ئه‌وسا بۊ!؛ کۊه‌گان، کیه‌نیه‌گان و داره‌گان زاگرۆس ئه‌وه نیین گ ئه‌وسا بۊن!؛ چریکه‌گان سه‌ر تاشه‌یل به‌رز خه‌ێاڵ، ئه‌وانه نیین گ ئه‌وسا بۊن، چوه که‌ی؟!
تۊه‌نی هۊچ نه‌ۊشی! یاگه‌ر بۊشی: ئه‌گه‌ر کول چشتێگ ئاڵشت بۊد، حکمه‌ن منیش ئاڵشت بۊمه!؟ و له ته‌نیایی خوه‌د بخوه‌نی:
ئاڵشتم و ئاڵشتم / ئاڵشته خاک و خشتم! هه‌رسه‌ێ تام دره‌ک ده‌م، / ڕه‌نگ کیه‌نی تره‌ک ده‌م! ئاو کیه‌نه‌یه‌گان کوتر که‌ن / گه‌ز گه‌ز جاده لمر که‌ن!. له کرماشان! وه هوو هوو، / به‌نه‌م تا پاێ داڵاهوو!. له‌وره ده‌نگ سازێ تێ / عه‌تر گیس وازێ تێ!. وه ته‌ن ت ته‌ن ت ته‌ن ته‌ن / به‌ێده‌م خه‌ێده‌م له ئه‌ڵوه‌ن. ئه‌ڵوه‌ن چمان دروو ده‌ێ / تام سه‌رباز نوو ده‌ێ!…
شاهات تام خۊن سه‌ربازه‌گان ساسانی، قزڵباشه‌گان سه‌فه‌وی یاگه‌ر میرخه‌زه‌وه‌گان قه‌جه‌ر و ئه‌وانه‌یل تره‌کیش … کۊچه‌گان، شاره‌گان، ئاوایه‌گان و من و تنیش هه له‌ێوا نووڕیمن!…
ئێرنگه بیس ساڵ هیشتیده‌سه جی و هه چۊ یه‌ێ ئاڵشتی، ئه‌گه‌ر بتوای گه‌پ عشق و شێعر بێه‌ی، نه ساڵ ئه‌و ساڵه‌سه، نه ت ئه‌و ئاێه‌مه‌یده و نه جاده‌گان «داڵاهوو» چۊ ئه‌وسا نزیکن و نه کیه‌نیه‌گان «چله» چۊ ئه‌وسا پڕن له کونه‌وه‌کووڵه‌یل!…
خه‌ێاڵ به‌ێده‌م وه‌ره‌و ده‌یشت. تا ساێ ڕووژه‌یل به‌هه‌یشت. تا حه‌زره‌ت وه‌هارێ. گ عه‌تر چه‌و ت بارێ. تا عه‌سک یادگاری. تا لاێ سڵتان یاری. تا ئه‌وره گ خودا هه‌س. عه‌تر گیسه‌یل دا هه‌س!…
خه‌ێاڵ به‌ێده‌م وه‌ره‌و سوو. تا شوونه پاگه‌ێ ئاسوو. تا دووڵ «زه‌رده‌مارێ»،گ عه‌تر چه‌و ت بارێ. ئه‌سپ خه‌ێاڵ که‌وکه‌و، به‌م وه کیه‌نی «که‌ێخه‌سره‌و». له ناو کیه‌نی مانگه‌شه‌و،چنم هساره‌ێ که‌وکه‌و. ئێره چله‌س وا تییه‌ێ . ده‌نگ دۊه‌ت شا تییه‌ێ. ده‌نگێ به‌ێده‌م وه جاران. تا گیس نه‌رمه‌واران…
ئڕاێ وڵات، گه‌وری!. ت سه‌رنشین ئه‌وری! گیسد ڕه‌سێ وه ده‌یشتا. ده‌یشت فریشته ڕه‌یشتا.تا کرماشان پارێ. هه‌م عه‌تر چه‌و ت وارێ. ئێره چله‌س وا تییه‌ێ . ده‌نگ دۊه‌ت شا تییه‌ێ…
نه! ئێره دی چله نیه! ساڵ چوود و ساڵ تێد. هه‌ر ساڵ، کوته‌چای سڵپینێگه گ وه دزیه‌و سڵپه‌گه‌ێ که‌یده مل سه‌ر ڕێار نه‌ناسێێگا له ده‌روه‌چ پایزچنێگه‌و. ته‌نیا له هه‌ر کامێان شاهات وه‌ڵنگ ڕه‌نگینێگ، یاگه‌ر شاخ گوڵێگ له هۊرد بمینێ… ده‌نگ واگه‌ێ کزێ تێ،/ پایز وه ڕز ڕزێ تێ. زه‌خمه و خه‌مه و شه‌واره و/ گشتێ ها له ڕزاره‌و. بوو په‌ته‌سوو تێ چمان./ خه‌م وه کوروو تێ چمان. خه‌م خه‌له‌بانمانه./ ڕێبه‌ر ژانمانه. منه‌ی باوان تر که‌م./ مه‌ی ئاسمان تر که‌م. له‌ێره بچم نه‌مینم./ گوم که‌م شه‌وار ژینم. گوم که‌م سجیل زۊخه‌یل./ گوم که‌م کلیل زۊخه‌یل… که‌س نه‌ۊ له سه‌ردیارێ./ بپرسێ پرسێاری!. بۊشێ له ئێره چۊنین؟/ ئڕا چقیا له خۊنین؟ خۊن به‌ش جامدانه،/زڵمه‌ت وه کامدانه؟! ده‌نگ واگه‌ێ کزێ تێ،/ پایز وه ڕز ڕزێ تێ…
ئه‌گه‌ر ده‌نگ هوو هوو هات،/ له تاش داڵاهوو هات، داره‌یل وه به‌ر هاتنه‌و،/ ئه‌وره‌یل ئه‌گه‌ر هاتنه‌و، گرمه‌هڕ ئه‌ر ده‌نگێ هات،/ تا گیان شه‌و شه‌نگێ هات، ئه‌و ساڵه ساڵمانه./خشه‌ێ خڕخاڵمانه. ئه‌ما له ئێره واتێ./ ده‌نگ کز خودا تێ…
ساڵه‌یل وه‌رین، ئمجا نه گوڵ بۊ و نه وه‌ڵنگه‌یل پایزڕز!. بێ‌سه‌ره‌یل، جام ورسێه‌ری دانه خه‌ڵک و قسیه‌یل خوه‌ش کردن و له ناو کتاوه‌یل، دروو نۊسان و وشه فروشان و
داره‌یله‌گان ورسێ / له کیس ئاسمان چێ. شه‌و بۊ شه‌واره کردیم / گورگه‌یل شماره کردیم.ئاێه‌م گشتێ سیارۊ / ته‌نیا چه‌و شه‌و دیارۊ / …
ئه‌وه بیلیم و باس تره‌ک داێریم: هه‌ناێ چۊ یه‌ێ ئاڵشتی، وه‌ێ چۊنه نووڕی گ هه‌ر کتاوێ ئڕاێ خوه‌ێ شارێگه، تۊه‌نی بۊشی فره له وشه‌گان ناو کتاوه‌گه‌یش، کارمه‌زرنه‌یل درووزنێگن. ئه‌ڵبه‌ت نه هه‌ر کتاوێگ. کتاوه‌گان، بڕێگ زام خه‌نه‌و هۊور و بڕێگ، زام له هۊره‌و به‌ن.
ئه‌سڵ یه‌سه گ ئۊه چۊ بنووڕین و منه‌ی زامه‌یل سارێژ بکه‌ین یا ده‌روه‌چێگ گ وه ناسنامه‌یلدان واز بوود و منه‌ی شاخ گوڵێگ بکه‌ین یاگه‌ر وه‌ڵنگ پایزڕزێگ. م له شوون کامێانم؟ نیه‌زانم…
هه‌م شوون کی بگرم بچم؟! /هه‌م «دوون» کی بگرم بچم. تا شوون تر به‌ێده‌م چه‌وێ /تا «دوون» تر به‌ێده‌م چه‌وێ…
…هه‌ناێ چۊ یه‌ێ ئاڵشتی، کیفێگ خه‌یده گه‌ر شانا و له زمسانه‌یل سه‌رد ئه‌و ساڵان کوردیه، خوه‌د ڕه‌سنیده مینی‌پووسێگا و وه هزار شه‌وقه‌و تییه‌یده کرماشان و له چوار ڕێان «جوانشێر» له شوون دکان و ده‌زێاێ چاپه‌مه‌نیێگ له چاڵینێگ گه‌ردید، تا نم نم «نه‌رمه‌واران»، کۊچه‌گان خه‌ێاڵ خه‌ڵک بخۊسنی، هه‌ناێ چۊ یه‌ێ ئاڵشتی له شوون بیس ساڵ بتوای له باره‌ێ کتاوێگ بنۊسی گ فره جار گیاند وه قه‌ێه‌و بۊ، ئه‌سپ که‌ێه‌ر خه‌ێاڵ، ئه‌ول خوه‌ێا بر‌ده‌د؛ یا هه‌ێمان به‌ێده‌د تا زمسانه‌یل ڕاسیانه! تا گه‌ر بۊشی:
شه‌و سواره له‌ێ وڵاته! بێ خه‌وه‌ر! به‌و تا بچیم. تا وه‌هار که‌س مه‌زان له‌ێره‌وه‌ر به‌و تا بچیم…
ئه‌و ساڵانه وه‌فر و وا و واران تام تره‌ک داشتن. زۊتره‌ک له ئێ ساڵه‌یله بوو ئه‌وه‌ڵ‌واران له خاک نم‌گرتێ کۊچه‌گان شنه‌فتیمن!. زۊتره‌ک له ئێ ساڵه‌یله وه پاێ ده‌روه‌چه‌گان ڕه‌سیمن و ده‌سمان زۊتره‌ک چێه‌و بان تا ئڕاێ چه‌وکاڵه‌یل خه‌ێاڵ، باڵه‌وازی بکیمن و ده‌س ئڕاێ تمام خوه‌شییه‌یل ناهاتێ بانان ته‌کان بێه‌یم و هساره‌گان شه‌وار تاوسان زۊتره‌ک شماره بکه‌یم و تازه ئه‌وه‌ڵ خه‌ێاڵه‌وازی‌مان بوود.
خه‌ێاڵ بکه‌یم شه‌وێ تێ، / شه‌وارێ چه‌و که‌وێ تێ/ …
خه‌ێاڵ بکه‌یمن و مه‌تڵ بچنیمن و خوه‌مان بۊمنه دو به‌شه‌و. یه‌ێ به‌ش کاراکتر ئه‌وه‌ڵ مه‌ته‌ڵ بۊمن و یه‌ێ به‌شیش بۊمنه له دۊره‌و نووڕ! ئڕاێ خوه‌مان له ناوزگه‌و چه‌پ بکوتیمن و به‌ش گه‌وراێگ له شه‌وه‌یل تۊله جوانیمان وه‌ێ چۊنه بچنیمن…
ئی ساڵه‌یله ئاڵشتن!. ماڵه‌گان، کۊچه‌گان، ده‌روه‌چه‌گان ئاڵشتن! یه له زۊا زانسم. له وه‌ختێگ پا نامه ئه‌وه‌ڵ پله‌ێ ده‌زگاێ چاپه‌مه‌نیه‌گه‌ێ «شه‌رافه‌ت وه‌زیری». پله‌گان بوو بنچاڵ دان. یه‌ێ ڕووژ گ خاون ده‌زگا نه‌زانس و چه‌وێ وه پیمه‌و نه‌ۊ، وه دزیه‌و فکر کردم، له ژێر سمنت بن دکانه‌گه، له‌شه‌یل خۊنی فره‌ێگ وه ڕزاره‌و نریاس! ده‌نگ «ئه‌شهه‌د» هات. دی له شوون ئه‌وه، هه‌ر جار چێمه ئه‌و دکان چاڵینه، ڕخم له سه‌فه‌ویگان چێ! له شاگان سه‌فه‌وی! یا شاهات دۊرتره‌ک! له عۆسمانیه‌یل و ته‌ێموور شه‌ل و حه‌تا له سلووکیه‌گان!
زۊزی جه‌ڕه جه‌ڕه کتاو دامه‌و بن باڵ و که‌فتمه‌و ڕێ. فکر کردم ده‌س خوه‌م خسمه! و هۊچ جنازه‌ێگ ئه‌ولما ڕێا نه‌داگرتێه. ناسنامه‌ێان زانسم. هه یه بۊ گ په‌رد بۊنه داوانم و له وه‌شه‌گان بێ زوان لاڵکیان… فکر کردم نه‌یشتمه نه‌رمه‌وارانێگ بمینێده جی! جه‌ڕه جه‌ڕه واران دامه‌و بن به‌خه‌ڵ و دامه‌و ده‌یشت. چمانێ تواس ئه‌وه‌ل وه‌هار بوود و نه‌ۊ! چمانێ تواس ئه‌وه‌ڵ چه‌وه‌یل ت باێد و نات! دی ڕخم له کتاوه‌گان چێ. فکر کردم له په‌ڕه‌په‌ڕه‌ێ کتاوه‌گه جنازه سه‌ف به‌ساس و توان له ژێر نه‌رمه‌واران بخۊسیه‌ن. هه‌ێمان ده‌نگ لاڵکیانێان تێ! ئۊه‌یش ئه‌ژنه‌وین؟!
له ئۊه نیه‌شارمه‌وه‌ێ! یه‌ێ ئێوارێان هۊچگه له بان زه‌ۊ نه‌ۊ، کتاو گ واز کردم، ئه‌ور سیه‌ێگ هات! گرمه‌هه‌ڕ فره‌ێگ کرد و وه یه‌ێهه‌و بۊه ڕفت. ڕفتێ گ زه‌ۊ وه هۊرێ نه‌ۊ! زه‌ۊ شه‌ق شه‌قه‌و بۊ! له هه‌ر شه‌قێ جنازه‌ێگ جیق دا. وایم. وڵام جیێگ نه‌ۊ. مجه‌بوور بۊم بچمه ناو سینێمه‌و.چه‌ن ڕووژ مه‌نم. که‌س نه‌زانس هامه کووره!… شه‌واره‌یل فره‌ێگ له شوون ئه‌و ڕووژه‌یله وه ته‌نیا له‌و خێاوانه ڕه‌ێ بۊم و ده‌نگ تیخ و فه‌غاره‌ێ خۊن شنه‌فتم…
ئمڕوو دێ ئاڵشت بۊمه! هه‌ر ئه‌و چۊنه گ وڵات ئاڵشت بۊه. هه‌رسه‌ێ گاجار فکر که‌م تمام ئه‌و له‌شه‌یل ژیر سمنته، کتاو نه‌رمه‌واران خوه‌نینه!. چه‌ن جار بردم کتاوه‌گان بشورم. وڵام دیم که‌م‌که‌م کتاوه‌گانیش ئاڵشت بۊنه. دی تام نمرچ ئه‌و چاڵینه نه‌ێان. وه‌شه‌گان ڕه‌وزه‌و کردۊن!. شه‌وانه‌یل پایز گ گرتمه‌ێ ده‌سه‌و و له لێ خوه‌نسم، وا هات، واران هات، ئه‌منیه‌یل ئه‌رمه‌نی منه‌ی لاپه‌ڕه‌ێ عاشقانه‌ێگ گه‌ردین و هساره‌یل که‌فتنه‌و چووپی…
ژێرماڵه بۊم. سه‌ردۊ. پایزۊ. یه‌ێ شه‌و بێ ئجازه‌ێ خاون ماڵێگ له کرماشان، تا ئه‌وه‌ڵ که‌لیمه‌یل کتاوه‌گه له ته‌نیای خوه‌م ڕشانم!، سه‌ر مه‌لۊچه‌یل وه ماڵ وازۊ. شه‌و بۊ!. نه‌زانسم ئێ هه‌مگه مه‌لۊچگه له کوو هاتۊن! تا شه‌وه‌کی سه‌ر له خه‌ێاڵ کۊچه‌گه شێوانن و ئه‌ول ئه‌وه‌ڵ‌که‌ڵه‌شێرا چێن…
گاجار ئێواریانه‌یل تیه‌ریکێگ دامه‌و ده‌یشت و قوله‌یلم بردنه‌م ئڕاێ چوارڕێان جوانشێر! تیه‌ریکان گ که‌فتمه‌و ڕێ تا بڕه‌سمه ماڵا، چشتێگ له گیرفانم که‌فته جۊل‌جال. ئه‌وه‌ڵ ڕخم چێ ده‌س به‌مه لێ گ بزانم چوه‌س. چه‌ن جار چه‌وه‌ڕێ ڕێارێگ بۊم تاگه‌ر له لاێ ئه‌ۊه‌و چنگ بکوتم و بگرمه‌ێ. که‌س نات. فره وه‌خت، له خه‌وف ئه‌منیه‌یل ئه‌رمه‌نی،خوه‌م له ئێ گیرفانه‌گه‌م شاردۊمه‌و. ئێ جاریشه خوه‌م هه‌ر له ئه‌و له‌ونه‌و له گیرفان ڕاسه‌گه‌م شاردمه‌و…
ساڵ چێێ و ساڵ هات! گاجار له خێاوانه‌یل وه‌یل، خاس گ هۊرده‌و بۊم، دیم فره له خه‌ڵک، خوه‌ێان له گیرفان ڕاسه‌گه‌ێان شاردنسه‌و. له خێاوان خوارێنه‌گه، نه‌یسانێگ له‌پسا ته‌ماته فره‌ت! له ناو تابڵوه‌گه‌ێ بان سه‌رێ نۊسیاۊد: «توت فر‌نگی کردستان». زانسم گشتێ ئاڵشت بۊنه! ئاێه‌مه‌گانیش ئاڵشتن! ئاڵشت! گاجار خوه‌ێان له گیرفان ڕاسه‌گه‌ێان شارنه‌و. گاجاریش تۊه‌نن ده‌روه‌چێگ واز بکه‌ن و نیه‌که‌ن…
وه ڕاس ڕووژێارمان ئاڵشته!. وشه‌گانیش گارجار ئڕاێ تیکه‌ێ نان و گومه‌یلێ ئازادی، ئاڵشت بوون. هه‌ر ئه‌و جووره گ ئاێه‌م له ناو نه‌رمه‌واران، ته‌نیا نه‌رمی و ڕه‌نگینی و هه‌نینی نیه‌ۊنێ!. گارجار نه‌رمه‌واران ته‌نیا ده‌روه‌چێگه. ده‌روه‌چ چووینێگ گ ڕه‌وزه‌و که‌ێ!. وه ده‌س که‌پووینێگ چه‌کیه‌ێ، تاگه‌ر تنیش سختیه‌گان ناو نیشتمان زنه‌ی بۊنی!
یاگه‌ر بۊنی هه‌واێ دڵ جوانه‌یل نیشتمانمان ئه‌ور سیه‌ێ بێ‌که‌سی داسه پێا، هاوار بکه‌ی: «شه‌و سواره له‌ێ وڵاته،» و له شوون ئاسمان تره‌ک، ئه‌گه‌ر ده‌روه‌ده‌ر بۊد و بۊشێ:«ئڕام جیێ پێا بکه له ژێر باڵ ئاسمان»، تنیش ئاڵشت بۊده! هه چۊ ئه‌وره‌گان بان سه‌ر داڵاهوو یا گه‌ر خێاوانێگ له شاباد و گیه‌ڵان و خانه‌قین و کرماشان گ وه‌شه‌یل سه‌رپه‌تی له ناوێ هاوار ئڕاێ ئاڵشت‌بۊن که‌ن. زانسین ئێ گه‌په‌یله پڕ له «نیه‌زانم» بۊن؟! ئێرنگه لاپه‌ڕه‌یل تره‌ک بچه‌کنن و بێ چه‌تر منه‌ی نه‌رمه‌واران بکه‌ن…
جه‌لیل ئاهه‌نگه‌رنژاد
کرماشان/ زمسان 1399