فەرهەنگ و ئابووری، دەلیلان پێشکەفتن مازیار نەزەربەیگی
لە ناوەڕووک ئەوزێنە (تەوسەعە) تۊەنیم بڕەسیمنە دوان مژار، یەکێگ چۊنیەتی پێشکەفتن یەی کوومەڵگاس و دوێم چۊنیەتی دۊاکەفتن یەی کوومەڵگاس، گ هەر دو یانە لە یەی سەرچەوە رێداگرن. تەنیا جیاوازی لە شێوەی دامەزرانن و رۊەڕۊ بۊن وەل ئێ سەرچەوەسە گ بوودنە مدوو یەگ ئێ سەرچەوە لە ناو دوان رێداگرتن (جەریان) جیا لە یەک، رۊبەنای خوەی بۊنێدەو گ تەنانەت زێز وە یەک پەسای چن، و ئێ شێوە هەر ئەو چۊنیەتی ئافراندن پەیوەندیەسە گ دۊای شاروەندی و ژیان کوومەڵایەتی وە دی هاتێیە «دەوڵەت (رزارەیل سیستماتیک فەرهەنگی و ئابووری ئەوڕێبەر) – بیرەوەر(سیستمەیل سەربەخوەی فکری و فەلسەفی) – مەردم (کوومەڵگا)».
ئێسە لە ناو ئێ وتارە توایم بنووڕیمنە چۊنیەتی ئێ پەیوەندیە تا بڕەسیمنەو، مدووەیل پێش‌نەکەفتن و لە دۊا مەنن «پارێزگەی کرماشان»، وە تایبەت لە پەل فەرهەنگی و ئابووری، لە بان چ هێڵێگ دامەزریاس و ئەڕای کوو پەسای چوود.
هەنای نووڕیمنە مێژوو پارێزگەی کرماشان، یەکێگ لە پڕهازترین بەرەیل مێژوویی، بەرەی فئوداڵیسمە. لە ئێ بەرە ئیمە تەنیا تەتیەیمنە یەی پەیوەندی فرە قۊل لە ناوێن خان و مەردم. ئێ بەرە بۊەسە مدوو ئافراندن یەی شێوەی فەرهەنگی فرە پڕهاز گ تۊەنیم بۊشیم وە شێوەی سیستماتیک هێمانیش هەسێ تەنیا ناو و نۊنێ گۊەڕیاس، یانێ دڵنگ مرۆڤەگان و دەفتەر دەستەکێیان گۊەڕیاس، ئەمان ناوەڕووک هەر ئەوەسە. لە ناو ئێ سیستمە سێ هەڵکەفت سەرتر دیریم گ دەرەقەت فرەیگ دێرن ئەڕای نوا گرتن لە پێشکەفتن و گۊەڕیان کوومەڵگا، یەکێگ یەسە گ مەردم بایەس لە بان یەی هێڵ دیاری رێ بکەن گ خان دیاری کردێیە، دوێم یەسە گ خان لە هەرکە خوەشێ باێد تیەرێدەێ لای خوەی و بوودە ژێردەسێ، گ زۆرم ئێ کەسەیلە یا خزم و کەس و کار خوەین، یا هانە ژێر چەتر فکری ئەۊ، و سێیم یەسە گ بیرەوەرەیل لە ناو ئێ شێوە پەخشپڵاوە بوون و هەرکام ئەڕای خوەیان بوونە یەی ئووارە (وە بەشێگ لە زەۊ ئۊشن گ کەفێدەو بان بەرزی و ئاو وەپێ نیەڕەسێد) گ نەتۊەنن قازاشتێگ ئەڕای کوومەڵگا داشتوون.
«ئێمانوئڵ والرشتەێن» بیرەوەر و کوومەڵگاناس ئامریکایی لە ئێ باوەتە ئۊشێد، سیستمێ گ دۊای یەی گۊەڕیان گەورا لە ناو یەی نیشتمان وە دی تیەێد، وە مدوو یەگ چرچ هالە گیانێ گ «نەگوای خوەمیش تۊش لە یەک داچەکیان بام»، لە دریژەی دەسەڵاتداری خوەی، یەی بڕ لە تایبەتمەنیەیل هەر ئەو رزار (فەرهەنگی و فەلسەفی) وەرجە خوەیە هیلێدەو، یا لەنوو تیەرێدانەو، ئەڵبەت گ وە سازەیل نوو. ئێکەش وەرە وەرە لە ناو تەنیایی خوەی چۊزە دەێد، خوەشێ تیەێد هەرچێ گ هەس لە خوەی بوود، هەیتاهەیت گەپ لە سەربەخوەیی دەێد، گەپ لە دەسکردەیل خوەی دەێد، تەنانەت ئەگەر فرە بێ هاز بوود، چۊن پەیوەندی خوەی وەل دنیا بڕێدەو، و کارێگ کەێد مەردم وە مدوو هەوەجە داشتن بانە شوون ئەو دەسکردەیل کەم هازە. والرشتەێن ئۊشێد گ وەرە وەرە ئەو رزارە بوودە یەی نئوفئوداڵ گ گشت چشت ئەڕای خوەی هیز داس و گشت چشت ئەڕای خوەی تواێد.
ئێسە هەنای نووڕیمنە هاڵ و رووژ پارێزگەی کرماشان دۊنیمن گ فەرهەنگ نئوفئوداڵیسم (ئەڕای یەگ لە دڵنگ و وتاخ کار جیاوازن!) هێمان پڕهازە، وە مدوو یەگ ئێ سێ هەڵکەفتە گ ناو هاوردیمن و ئێ پرووسە گ والرشتەێن وە خاسی لە سەرێ گەپ داس، زتەو بۊنە و ئەڕای هەرکەسێ گ کەمێگ هووش داشتوود و بنیشێد و ساتێگ فکرەو بکەێد دیاریەو بوود. ئەمان ئەڕا هێمان ئێ فەرهەنگە هەسێ و بۊەسە مدوو یەگ ئیمە نەتۊەنیم پێش بچیمن، خوەی یەی پرسیار ترەکە.
مدوو سەرەکی، شێوەی دەسەڵاتداریە، هەر ئەو رامیاری سیستماتیک و فرە پڕهازەسە گ پەسای لەنوو دەرەقەت دەێدە ئەێ فەرهەنگە گ تۊەنێد یەی سیستم فکری لە ناو دڵ خوەی گەوراوە بکەێد. شێوەیلێگ ئەڕای ئێ کارە دێرێد، یەکێگ لەلێیان کەڵک گرتن لە کەسەیلێگە گ بان و ئاژاوەێگ بخەنە ناو بیرەوەرەیل، کەسەیلێ گ خوەیان وە خاوەن فکر زانن ئەمان دۊز هانە خزمەت رامیاری سیستماتیک.
کار یانە یەسە گ فکر مەردم وەرەو رێز گرتن لە فئوداڵیسم (بێ یەگ ناوێگ لەلێ بارن) بچوود و بۊشن یە راسیەت و بنەچەک ئیمەس نە هۊچ چشت ترەک، هەرکە زێز وە یە بوود سە زێز وە فەرهەنگ ئیمەس و هزار جوور دروو دەن تا ئەو بیرەوەرە واز بارێد و بۊشێد «هەر وێڵم بکەن». کار ترەک یەسە گ لە هەست نوستالژیایی مەردم کەڵک بگرن، وە دامەزرانن چەنان چەرداخ و مەشکە و جامێگ دوو خەریک مەردم بکەن لە دەور ئێ گەپەیلە و هەنای مەردم لە تاو دووەگەو لە پای مەشکەگە خەوێیان بردەو، بۊشن بایەس هۊردان وە هێرش فەرهەنگی دژمەن بوود، و دژمەن کیە، دیار نییە! یەی دژمەن خەیاڵی گ خوەیان ئەرای خوەیان سازینەسەێ. یانە تیەن فەرهەنگ مەردم لە ناو چەن لەت نۊسنێ و ئۊشن ئێ چەن لەتە گ نۊسایمنە و دیاریە تەنیا فەرهەنگ گەل کوردە، ئەودۊای هن ئۊە نییە، هن فارسە، هن ژاپۆنە، نە کورد! کورد تەنیا هەر ئەو چەرداخ و مەشکەسە، ئەگەر گەپ لە سیستم نووخواز بەێدن، ئەگەر گەپ لە ئەدەبیات نووخواز بەێدن، ئەگەر لە شوون ئافراندن فەرهەنگ نوو بوودن سە ئەوە کورد نییە، دژمەن کوردە، بێ ریشەس، شوونکار ئنگلیس و فەرانسەس! و ئێ جوور کەسەیلێگ خوەیان وە کورد راسگانی زانن، و هەیتاهەیت گەپ لە ریشە و بنچینە دەن و هەیتاهەیت ئێ قسیە دواژە کەن بێ یەگ بۊشن دۊز پەسای گەپ لە چوە دەن و هانە شوون چوە و پەسای ئەڕای کوو چن. یانە تا پای دێیان پڕ لە زۊخن، تا ناوشان هانە ناو یەی رامیاری پێس گ لە پێش گرتنە، و وەداخەوە کەسەیلێگیش لە نازانی خوەیان کەفنە شوون یانە.
دیاریە گ ئێ شێوە تۊەنێد چ خسارێگ وە یەی کوومەڵگا بڕەسنێد، فەرهەنگ یەی پەل سەرەکی و دەلیلەێ پێشکەفتن یەی کوومەڵگاس، ئەمان ئەگەر فەرهەنگ نەخوەشێگ بوود گ پەسای لە بانەو پڕهازێیەو کەن، بوودە یەی ئەوڕێبەر نەزان، یەی ئەوڕێبەر گ کەفێدەو نوای کوومەڵەگای خوەی تا وەرەو دۊا زوور بکەێد! فەرهەنگ نەخوەش، ئەو پەیوەندیە گ لە سەرەتا وەتم لە یەک داچەکنێد چۊن دەوڵەت هالە شوون رامیاری خوەی و هەر یە بۊەسە مدوو یەگ بیرەوەرەیل لە یەک داچەکیەن، چۊن هەر کام توان لە رۊ هێڵ فکری خوەیان بچنە جەنگ، و چۊن تەنیان، کار فرەیگ لە پێش نیەوەن. ئێکەش تیەن و یەی پەیوندی نوو ئەڕای خوەیان هەڵدەن گ زێز وە مکانیسم سەرەکیە، تەنیا یەی تیاتە.
سە یەکێگ لە کارەیلێ گ بیرەوەرەیل ئەڕای رۊەڕۊ بۊن وەل ئێ مکانیسمە لە ناو کوومەڵگا تۊەنن بکەن، دامەزرانن یەی بنەما یا نەهاد دیاری و ریک و پیکە گ هەیتاهەیت بچوودە داواکاری، هەیتاهەیت باێدەو دەنگ، هەیتاهەیت خوازیار بوود؛ گ تۊەنن ئەڕای ئێ کارە لە میدیایل دەسمیەت بگرن، هەرسەێ کار دژوارە، ئەمان بایەس هەر لە سەرەتایا دەس وەپێ بوون، هۊردە هۊردە ئەڕای رێفورم بکووشن.
کوڵبڕ بۊشم، رامیاری سیستماتیک پەسای مەردم لە بان هێڵ نووستالژیایی گلەو دەێد، و ئێ هێڵە نووستالژیاییە لە دو چۊزمان دەرهاتێیە، ١) لە لایەن دەرۊنی؛ وە مەردم ئۊشێد یەک ترەکی باوەڕ نەکەن، هەرکە ها فکر خوەی سە تنیش وە فکر خوەد بوو، وەل هەرکە گ لەوای خوەدە، دەسە و جەرخە بنەرەو، تەنیا وەل هاوڕەنگ خوەدا کار بکە، لە دەور خزم و بنەماڵەی خوەد بوو، تەنیا ئەوانە گ هاوئائین و هاوڕەنگ خوەدن بناس. سە لەێرە ئیمە تەتیەیمنە یەی سیستم زۊنە لە دا هزار ساڵ پێش گ لە رۊ هێڵ دژمەن‌خوازین پەسای پێش چوود، سە دیاریە گ دەرۊن یا رەوان ئێ جوور کوومەڵگایگ چۊنە. ٢) لە لایەن کوومەڵایەتی، هەنای مەردم یەک باوەڕ نەکەن (وە یەک ئێتماد نێیاشتوون)، دیاریە لە یەک داچەکیەن، هەنای وە یە باوەڕ نێیاشتوون گ گرنگ نییە ئەو کەسایەتیە کوردە یا فارسە، گرنگ نییە ئائینێ چوەس، ئەگەر کارێ خاسە، ئەگەر زاناس، ئەگەر لە ناو کار خوەی کارامەس، تۊەنێد ئەو کارە بگرێدەو دەس و پێش بچوود و ئەو کەسیشە ئەگەر بوودە یەی بەرپرس دی نیەتێد تەنیا کەسەیلێ گ هاو تیرە و هاو ئائین خوەیە لە دەور خوەی کووەو بکەێد.
کەسەیلێ گ هاتێ هەر هۊچ لە ئەو کارە نەزانن. سە دیاریە کوومەڵگایگ گ پەسای لە رۊ هاوڕەنگ بۊن پێش چوود وە چ ئاکامێگ رەسێد، وە تایبەت کوومەڵگایلێ گ پەسای وە زوور هاوڕەنگێیان کەن! ئێ هاوڕەنگ کردنە وە شێوەی رێداگرتن نووستالژیاییە وە دەسمیەت کەسانێگە گ خوەیان وە بیرەوەر زانن، پێش بەێدن و چۊن ئێ رامیاری سیستماتیکە فرە دەسڵات دێرێد، بیرەوەرەگانێ فرەتر وە مەردم نزیکن، سە ئەڕای خوەی یەی پەیوەندی درووکانی هەڵداس و یە هەر ئەو سەرچەوەی هاوبەشەسە، گ ئۊشن «بنووڕن، سەرچەوەگە یەکێگە و ئیمەیش پەسای پێش چیمن!»، ئەمان راسەگەێ یەسە گ تەنیا یەی نەمایشە، ئیمە هێمان هایمنە سەردەم فئوداڵیسم و بیرەوەرەیل بایەس بکووشن ئەڕای هۊرد کردن ئێ فەرهەنگە، وە گشت هازێ گ دێرن.
ئێسە پەیوەندی ئێ جوور فەرهەنگێگ وەل ئابووری چوەس؟ ئەڕا ئابووری پارێزگەی کرماشان ئەقەرە کەم هازە و هەمیشە هالە ناوێن پارێزگەیل دۊامەنێ!
لە سەردەم ئیمە، مژار فەرهەنگ و ئابووری لە یەک جیا نیێن، هەنای گەپ لە فەرهەنگ دەیمن، بەشێگ لەلێ هەر ئابووریە، و هەنای گەپ لە ئابووری دەیم، بنچینەی لە فەرهەنگ تیەید، یانە لووایلوو وەل یەکا بافیانە و جیا لە یەک نیین. هەنای فەرهەنگ یەی پارێزگە وەرەو نئوفئوداڵسیم چێیە سە دیاریە گ ئابووری کرماشانیش وەرەو هەر ئێ سیستم فەرهەنگیە چێیە.
لە سەردەم فئوداڵیسم یەی زەمین دار هاتێیە و وە مەردم وەتێیە گ «یە زەۊ منە، ئەمان من تەنیا نووڕم، بان لە بانێ کار بکەن، ئەگەر دا گونی گەنم دەرهاوردین، نوو گونی بەنە من، یەی گونی خوەدان بووەن». ئێ هەڵکەفتە بوودنە مدوو یەگ زەمین دار گورز و وافووڕێگ بنەێدە وەر دەس و مەردمیش لە ناو زەۊەگان گیان بکەنن، دۊاخریش هەر ئەوقەرە گ لە ورسێ نەمرن گیرێیان تیەێد، زەمین داریش رووژ وە رووژ ملێ قەۊترەو بوود. ئەگەر کەسێگ هاوار بکەێد، جار یەکم زەۊەگە لەلێ سێنن و دەنێ وە یەک ترەک، ئەگەر دریژە بەێد، چاڵێگ ئەڕای کەنن. ئەمان دی مکانیسم ئابووری نیەگۊەڕیەێد، زەمین دار ئەڕا بایەس وە فکر شێوەی ترەک بوود؟ ئەڕا بازیەگە بشێونێد؟ چۊن زانێد ئەگەر وە ئێ شێوە دریژە نەێد خوەیش بایەس باێدە پای کار، لەلێ کار توان، بایەس زامەت بکیشێد، بایەس گیان بکەنێد؛ ئەمان کەسێ گ یەی جار وافووڕ بگرێدە دەس دی دژوارە لەلێ دڵ بکەنێد. مەردمیش وە دەس پەتی چوە بکەن، نیەتۊەنن کوچگ بخوەن و ئێکەش زەڕ بەنەو دەیشت!
وە داخەوە لە پارێزگەی کرماشانیش هێمان هەر ئێ فەرهەنگ مێژووییە دریژە دێرێد، هەرکە هاوار کردێیە ئێسە هالە کوڵەسۊکێگ، نان ئەڕای نییە، هەرکەیش دەسێگ کوت و شەلوار دێرێد و خوەی جیەو کردێیە، ئەڕای خوەی بۊەسە کارەێگ، وە ئێ سیکڵە هەر پەسای دریژە پەێا کەێد. یەی دەس کوت و شەلوار سەنن و قوڕات دان لە ناو یەکەو گرتنەیل هەوەجە وە هووش فرەیگ نەێرێد، هەرکەسێگ تۊەنێد ئێ کارە بکەێد، چۊن هەر رووژ پەسای ئێ شێوە دۊنیمن، سە تەنیا تیات دەرهاوردنە، نە هووش.
پێشکەفتن ئابووری لە کرماشان هەوەجە وە یەی فەرهەنگ نووخواز دێرێد گ لە بەخت گەن ئیمە، زێز وە سەردەم قەدیم، وە دەس هاتن ئێ فەرهەنگیشە، تا ئاست فرە بانێگ، هەوەجە وە یەی سیستم لەوای دەوڵەت دێرێد، یەی دەوڵەت دڵسووز و کارا گ مەردم لە یەک جیاوە نەکەێد، ئەڕای هەرکەسێگ وە هەر باوەڕ و ئائینێگ، دەرفەت پێشچێن و بەرایبەر داشتوود، و ئەڵبەت گ لە عەمەڵ، کار بەرایەد، وە قسیە نییە، سە هات و تا سەد ساڵ تریش ئێ جوور دەوڵەتێگ «نەـ»هات، چوە بایەس کرد؟
یەی بڕ باوەڕ دێرن گ هۊچ، بایەس بنەیمە کووڵێ و بۊمنە کووچەر، یەی بڕ ئەمان هانە شوون رێکار، و ئێ بڕە ئەڕای من فرە رێزدارن. ئێسە وەل خوەمانا فکر بکەیم و لە شوون رێکار بۊمن، چوە تۊەنیم بکەیم، چۊ تۊەنیم لە ناو ئێ سیستم فەرهەنگی پڕهازە گ گشت چشت گرتێیە لە وەر پێش بچیمن؟ پرسیار دژوارێگە، ئەمان تێکووشم لە ژمارەی ترەک دەنگ ئازادی چەوێگ باریمنە مل ئێ رێکارەیلە.