زوان داڵگی، بناخەی هەبۊن! مازیار نەزەربەیگی
فرە ساڵە گ مژار زوان داڵگی ئەڕای بێرەوەرەیل زۆرم نیشتمانەیل گرنگەو بۊە، وە تایبەت ئەو نیشتمانەیلە گ دەسەڵات پەروەردە کردن نەیرن یا زوانێیان ژێردەسەو بۊە و پەسای کەفێدە پەراوێز، لەوای زوان کوردی. ئێسە توایم بزانیم ئەڕا زوان داڵگی گرنگە و ئایا بایەس هۊرمان وەپێیەو بوود یا نە؟ و ئێکەش لە چۊنیەتی هۊر کردن وە زوان داڵگی بڕەسیمنەو.
زوان داڵگی یانێ زوان یەکم، یا زوانێ گ مناڵ هەنای وە دنیا تێد لە بنەماڵە و کەس و کار نزیک خوەی شنەوێد و ئێکەش وەپێیەو قسیە کێد. هەر لە ئێ تاریفە دیاریەو بوود ئەڕا گرنگە، مرۆڤ هەنای لە ناو یەی بنەماڵە وە دنیا تێد، یەکمین پەیوەندی خوەی وەل ئەو ئایەمەیل نزیک خوەیە گرێد، هەنای چەو وا کێد یەکم ئەو ئایەمەیل بنەماڵە و نەتەوەی خوەیە دۊنێد، و ئەوانە بوونە گشت جەهانێ گ لە سەرەتای ژیانێ خوەی دێرێد، پڕۊشە پڕۊشەی گیانێ و زەینێ لە ناو ئەو ئایەمەیلە نریەیدە قێ یەکەو، لە داڵگ، لە باوگ، لە نەنگ و باپیر و گشت کەسەیلێ گ دۊنێد و وەلێیانا پەیوەندی گرێد و ئەگەر ئێ پەیوەندیە وە هەر مدووێگ لە یەک داچەکیەیدەو، ئەو مرۆڤە چمان جەهان خوەی لە کیس داس، چمان تەک و تەنیا لە ناو یەی کوومە ئایەم چەو وا کردێیە بێ یەگ بزانێد کییە و ئەڕای چوە هاتێیە، و دیاریە گ ئێ ئایەمە دی نیەتۊەنێد ئەو جوور گ بایەس وەل کوومەڵگای گ لە تێ ژیەید پەیوەندی بگرێد چۊن لە لایەن زەینی و دەرۊنی ئارخا نەۊە، هەست یەی بۊنەوەر تەنیا و گومەشوون دێرێد، سە وەرە وەرە بوودە یەی مرۆڤ دژ وە کوومەڵگا. ئێسە ئەگەر ئێ ئایەمەیلە فرەترەو بوون، ئەو وەختە گشت کوومەڵگا لە یەک داچەکیەید و هەنای یەی کوومەڵگا ئەو مکانیسمە یەکگرتووە نێیاشتوود لەوای یەی دارسان وەپێ تێد گ هەر بۊنەوەرێگ ئەڕای خوەی تەقەڵا کێد، سە هاودڵی و شاروەندی ئەو کوومەڵگا لە کیس چوود.
لە بڕێگ لە نیشتمانەیل لەوای ئێران، زوان داڵگی بڕێگ لە مەردم وەل زوان رەسمی یا زوانێ گ لە مەدرسە یای مناڵەیل دەن جیاوازە، و مدوو سەرەکی ئێ گەپیشە پەیوەندی وەل وەردە وەردە یا دەسدریژی زوانی نەیرێد، بەڵکۆ گشت زوانەیل وە جی خوەیان رێزدارن، زوان فارسییش هەر لێواسە و وە جی خوەی رێزدارە. ئەمان وە مدوو سەردەم مۆدڕن و هاتن بڕێگ لە مانایل نوو لەوای دەوڵەت-ملەت، یەی بڕ داتەک نوویش وەل خوەیانا هاوردنە، لەوای زوان یەکگرتوو، زوانێ گ گشت ئەو نیشتمانە وەل یەکا پەیوەندی بێد گ لە نووڕگەی بێرەوەرەیل نووخواز یەی دەرفەت گەن نییە و بایەس بوود. ئەمان ئێسە پرسیار گرنگ یەسە ئەو کەسەیلە گ پەسای وە زوان تر ژیەن چوە بایەس بکەن!. لە بڕێگ لە نیشتمانەیل نووخواز هاتنە و ئێ دەرفەتە ئەڕای زوانەیل ترەکیش هیشتنە تا بتۊەنن لووایلوو زوان رەسمی چۊزە بێیەن و ئێ دەرفەتە وە مدوو یە زانستنە گ زوان داڵگی تۊەنێد وەل زوان رەسمی جیاواز بوود و نەبایەس زوانەیل ترەک لە یەی نیشتمانێگ سەرکوت یەک بکەن چۊن یە بوودنە مدوو جیایەتی و دژایەتی. لە بڕێگ تر لە نیشتمانەیل یەی گام وەرەو نووا چێنە و هاتنە چەنان زوان رەسمی ئەڕای نیشتمان خوەیان هەڵویژاننە تا گیر و گرفتێگ پێش ناید و یەی مکانیسم نووخواز نانەسەو تا گشت زوانەیل ئەو کوومەڵگا ژێر کوومەی زوان رەسمی بوود.
لە ئێران وە تایبەت لە سەردەم پەهلەوی وەداخەوە ئەو جوور گ بایەس لە ئێ مژارە نەڕەسینەسەو، وە ئێ مدووە وەل زوانەیل ترەک دژایەتی کردن و تەنیا زوان فارسی هیشتن گ هەر یە بۊە مدوو یەگ فرە لە مەردم تۊش گیر و گرفت زوانی و زەینی بان و پەشێو بوون. ئەمان بەختەوەرانە چەن ساڵێگ هەس گ بێرەوەرەیل و چالاکەیل کووشینە تا ئێ مژارە فرەتر شییەو بکەن گ زوان داڵگی یەی دەرفەت نووە و دژایەتی وەل زوانەیل ترەک نەیرێد و بایەس وەل یەکا دەسمیەت بەیمن گ هەر ئایەمێگ بتۊەنێد هەر ئەو جوورە گ قسیە کێد وە زوان داڵگی خوەی بخوەنێد و بنۊسێد. ئێسە تا ئاستێگ ئێ دەرفەتە پێش هاتێیە و دەوڵەتیش کەم تا فرە نوای کەسەیلێ گ پەسای وە زوان داڵگی خوەیان خزمەت کێد نیەگرێد، هەرسەی بێ گیچەڵیش نەۊە و ئێ رێیە هێمان ئەو جوور گ بایەس رووشناوە نەۊە و گاجاریش کیشە پێش تێد، ئەمان تۊەنیم بۊشیم کەم تا کوت بەرپرسەیل فەرهەنگی رەسینەسەو گ زوان داڵگی یەی چشت قێیەخە و گەن نییە، یەی چشتێگە گ بناخەی هەبۊن هەر ئایەمێگە، هەر ئایەمێگ وەل زوان و ناسنامەی خوەی ناسنێ و ئەگەر یانە لەلێ بسێنیم سەر لەلێ شێوێد و دی نیەتۊەنێد ئەو جوو گ بایەس دەسمیەت کوومەڵگای خوەی بێد.
ئیسە چەن ساڵە لە پارێزگەی کرماشان و ئیلامیش دۊنیم گ وەرە وەرە پەسای کتاوەیلێگ وە زوان داڵگی مەردمان ئێ ناوچە نووسیەید، و یە بۊەسە دەرفەتێگ تا فرەتر وەل زوان داڵگی خوەمانا بژیەیم و دەرفەت یە داشتۊمن وە زوان داڵگی خوەمان کتاو بخوەنیم و بنۊسیم. زوان کوردیش لەوای زۆرم زوانەیل دنیا چەن زاراوەی سەرەکی دێرێد و هەوەجە هەس گ هەر کەسێگ ئەڕای زاراوەی خوەی تەقەڵا بکێد و پەلێگ لە زوان کوردی بگرێد. وە تایبەت نۊسمانەیل کوردی تۊەنن دەرفەت فرە خاسێگ ئەڕای چۊزە دان ئێ زوانە بوود. سە بێرەوەرەیل بایەس بتۊەنن نۊسمانەیل کوردی بنۊسن و تا ئەورە گ تۊەنن هاز پێنۊس خوەیان بنەنە بان زوان داڵگی خوەیان.
ئەڵبەت تەنیا نۊسان نییە گ دەسمیەت زوان داڵگی داس و دێد، سە ئێسە لە ئێ سەردەمە چۊ تۊەنیم فرەتر دەسمیەت زوان داڵگی خوەمان بێیەیم یەی پرسیار ترەکە گ بایەس وەپێ جواو بەیمن. دەسمیەت دان وە زوان کوردی تۊەنێد هەر یەی جوور رێز گرتن لە زوان داڵگی بوود، هەر یەگ وەل مناڵ خوەمانا کوردی بۊشیم، تۊلەکی وە زوان خوەمان نەکەیم، زوان خوەمان دەس کەم نەگریم، بکووشیم لە لووایلوو زوانەیل فارسی و ئنگلیسی گ وە تایبەت یەی زوان جەهانیە، هۊر بکەیمەو زوان داڵگی خوەمانیش، ئەڕای مناڵ خوەمان کتاوەیل کوردی بسێنیم، خوەمان هەنای توایم کتاو بخوەنیم، چەوێگ باریمنە بان کتاوەیل کوردییش. لە نۊسەرەیل کورد لەوای نۊسەرەیل ترەک پشتەگری بکەیم، وەرەو پێیان بچیم و لە نۊسمانەیلێ گ دێرن کەڵک بگریم. گشت ئێ کارەیلە تۊەنێد دەسمیەت فرە خاسێگ وە زوان کوردی بێدن، سە هەوەجە نییە هەتمەن شاعێر بۊمن تا هۊرمان وە زوان کوردی بوود، ئێ زوانە زوان ژیان ئیمەس و تەنیا زوان ئەدەبیات ئیمە نییە، زوانێگە گ پەسای وەپێ فکر کەیم، وەپێ پەیوەندی گریم، وەپێیەو نووڕیمنە جەهانێ گ لەتێ ژیەیم، سە لێوا نییە گ تەنیا هەنای شێعر ئۊشیم کورد بۊمن و ئێکەش دۊای ئەوە دی لە هۊرمان بچوود.
بایەس گشت وەل یەکا بڕەسیمنەو گ هەر ئایەمێگ لە هەر نەتەوە و زوانێ گ هەس رێزدارە، یەکم مرۆڤایەتیە گ گرنگە، زوان هاوبەش گشت ئایەمەیل جەهان مرۆڤایەتیە، یەگ بڕەسیمنەو ئیمە وەرجە هەر چشتێگ یەی مرۆڤیم و ئێکەش لە بان بنەوای مرۆڤایەتی خوەمان بایەس هۊرمان وە ئەو چشتەیلە گ وە میرات وەپیمان رەسیە بوود، یەکێگ لە ئێ میراتەیل گرنگە زوان داڵگیە، یەی میرات وەنرخ گ لەوای یەی سندووق پڕ وە پڕ لە مێژوو و دیرووک و پێشینەی ئیمەس.
ئەڵبەت هەر ئەو جوورە گ وەتم بەختەوەرانە لە ئێ چەن ساڵە کتاوەیل کوردی تۊەنستنە جیەگای خاسێگ لە لای وەردەنگ داشتوون و پشتەگری خاسێگ لە لێیان بۊە، ئێسە لە کرماشان بڕێگ لە کتاوەیل وە چاپ دویم و سێیم رەسن. لە لوو یە یەی بڕ چالاکیەیل و کارەیل نوویش هاتسە دی، لەوای یای دان زوان ئنگلیسی لە بان بنەمای زوان کوردی، یا ژێرنۊس کوردی فیلمەگان و فرە کارەیل ترەک گ نیشان دێد دەسمیەت دان وە زوان داڵگی تەنیا شێعر وەتن نییە. و یە نیشان دێد گ مەردم پەسای وەرە وەرە هەمیەت دەن وە زوان داڵگی، وە پەل وەشاننێ، و یەگ زوان داڵگی زوان ژیان ئیمەس.
ئمێدوارم وە دەسمیەت گشت کەسەیلێ گ وە خاسی لە ئێ مژارە رسینەسەو، رووژ وە رووژ هەم کارەیل نووێگ بۊنیمن، هەم لە مژارەیل جیاواز، کتاوەیل خاسترێگ داشتۊمن و هەم وەردەنگ فرەترێگ وەرەو کتاو کوردی خوەنین بان گ ئەڵبەت هەوەجە وە پەروەردە بۊن دێرن گ هەمیش بایەس لە بەرپرسەیل فەرهەنگی پارێزگەی کرماشان و ئیلام بتوایم گ رێ ئەڕای پەروردە کردن مەردم فرەتر وا بکەن گ بتۊەنن لە لوو قسیە کردن هاز خوەنستن و نۊسانیش بۊننەو.
هفته نامه صدای آزادی / شماره 595