دو بەرهات لە ناوەڕووک فیلم کۆدا / مازیار نەزەربەیگی
فیلم کۆدا وە کارگەردانی و نۊسەری «شان هێدر» گ لە ساڵ ٢٠٢١ زائینی لە ئامریکا دروس بۊە، تۊەنست لە ساڵ ٢٠٢٢ زائینی، خەڵات خاسترین فیلم و فیلمنامە لە ئۆسکار بگرێد. ئەڵبەت ئێ فیلمە لە رۊ فیلم ترەک دروس بۊە وە ناوناس «بنەماڵەی بێلیە»، گ یەی فیلم فەرانسەویە و لە ساڵ ٢٠١٤ زائینی بڵاو بۊە. ئێ دو فیلمە وەل یەکا یەی بڕ جیاوازی دێرن گ هەڵگەردێدەو وە فەلسەفەی ژیان و فەرهەنگ مرۆڤەیل لە دو نیشتمان ئامریکا و فەرانسە. هەرسەی لە باوەڕ من، فیلم فەرانسەویەگە فرەتر وە راسیەت و زەینیەت کەسایەتیەگان نزیکە و تۊەنستێیە خاستر هۊردەو بوود و بەشەیل دەرۊنی تیەریک مرۆڤەیل، وە تایبەت مرۆڤەیلێ گ گیچەڵەیل سروشتی دێرن، کەم تا کوت نیشان بەێدن؛ هەرسەی ئێکەش تۊەنیم بۊشیم رەشبێن و تیەڵترەکە و هاتێ ئەڕای وەردەنگ ئەوقەرە چێژبەخش نەود و تەنانەت لە بڕێگ جی، بڕێگ لە کلیشەیل زەینی وەردەنگ، لەوای کەسایەتی داڵگ، لە یەک داچەکنێد و هاتێ جڕ وەردەنگیش بارێد.
ئەمان لە فیلم ئامریکایی کۆدا، ئیمە فرەتر تەتیەیمنە شێوەیگ لە بەرهات دراماتیزە و سانتیمانتاڵیسم، و دۊنیم گ ئەڕای وەردەنگیش چێژبەخشترەکە. مدوو ئێ پێشهاتە یەسە گ مرۆڤ لە سەردەم ئیمە خوەشێ تیەێد فرەتر دروو ئەژنەوێد، یا وەل ئەمر نەمایشی رۊەڕوو بوود تا یەگ وەل راسیەت جەهانێ گ لە تووێ ژیەێد، رۊەڕوو بوود. خوەشێ تیەێد، کەسایەتیەگان لە دوون قارمان دەربان و ئەو بەش تیەریک هەبۊن خوەیان و جەهانێ گ لە تووێ ژیەن، لە یەک داچەکنن و وەرەو خاسی و راسی بچن. مۆتیڤەیلێ گ ئێمڕوو ئەڕای نموونە لە سینەمای بالیڤوود هند فرەتر دۊنیمن. لە هند چمان خاستر لە ئێ جەهان زەینی وەردەنگە رەسینەسەو، وە تایبەت وەردەنگ رووژهەڵات جەهان گ هێمان هەزەو یەسە گ سەرێ بخەڵتیەێد تا یەگ وەل زەینیەت و دەرۊن داپێچیای مرۆڤەیل پەیوەندی بگرێد. فیلم کۆدایش لە ئێ مۆتیڤە بێ بەش نییە. ئێمە زێز وە شێوەی فیلم فەرانسەوی بنەماڵەی بێلیە، گ دۊنیم کەسایەتیەگان، وە تایبەت داڵگ ئەو بنەماڵە، یەی بڕ گیچەڵەیل دەرۊنی دیاری دێرێد و ئێ گیچەڵەیلە بەرهات ژیان لە ناو دنیای راسگانیە، لە فیلم کۆدا ئێ جوور چشتێ نیەۊنیم، ئەگەریش گیچەڵێگ هەس وە یەی فیتگ سڕیەنەو!
ئەڵبەت تەنیا شێوەی نووڕستن وەردەنگ نییە. هەر ئەو جوورە گ وەتم، فەلسەفەی فەرانسەوی وەل فەلسەفەی ئامریکایی جیاوازە و هەنای نووڕیمنە پێشینەی ئێ دوان نیشتمانە، رەسیمنەو گ فەرهەنگ ژیان و شێوەی نووڕستنێیان وە جەهان، هەر سەرچەوە لە هەڵکەفتەیل ئەو نیشتمانە گرتێیە. لە فەرانسە وە مدوو پێشینەی مێژوویی، ئیمە تەتیەیمنە شێوەیگ لە فەلسەفە گ فرەتر هەزەو یەسە بڕەسێدە بنەڕەت مرۆڤایەتی تا لە چۊنیەتی بۊن هەر ئایەمێگ سەر دەر بارێد. یانێ تواێد یەی بەرهاتێگ بنەێدەو تا لە چۊنیەتی کوومەڵگایش بتۊەنیم بڕەسیمنەو، سە گام وە گام لە قۊلی تێدەو بان تا بڕەسێدە وەردەنگ و هەر ئێ شێوە دۊنیم گ لە ناو گەپەیل ترەک، لەوای دەرۊن ناسی و کوومەڵگا ناسیانیش هەس و یانە وەل یەکا پەیوەندی گرتنە. ئەمان لە ئامریکا نە، لە ئێ نیشتمانە ئیمە فرەتر تەتیەیمنە شێوەیلێ گ فرە هەزەو بنەڕەت نییە، فرەتر هەزەو تووکە، گام وە گام نیەتێدەو نوا، هەر وە یەی گام پەڕێدەو، و هەر لە بان ئەو تووکە، دەس وە پێ بوود ئەڕای ئافراندن ئەو زەینیەتە گ توان، و ئەگەر بنووڕیمنە دەسکردەیل ئێ نیشتمانە، دۊنیم زۆرم ئەندیشە و بەرهات زەینی گ ئەڕای جەهان داشتنە هەر یەسە.
ئێ بەرهاتە هەڵگەردێدەو وە سیستم فکری ئامریکایی گ لەێوا وە وەردەنگ ئۊشێد، بڕیار نییە ژیانێ گ دیرید داپێچنیدەێ، گرنگ نییە لە کوو هاتیە، گرنگ نییە مێژوو دیرید یا نەیرید، تەنانەت گرنگ نییە گیچەڵ سروشتی داشتۊد یا نێیاشتۊد، تەنیا گرنگ یەسە لە ناو سیستم ئازادێگ لەوای ئامریکا بۊد گ هەر جوور تواید پێش بچید و تەنیا چشتێ گ گرنگە، تێکووشین خوەدە، کەس نواد نیەگرێد. ئەمان لە راسیەت دۊنیم گ لەێوا نییە، یە تەنیا یەی بانگەشەس. لە جەهانێ گ پسای ژیەیم، هەم بنەڕەت گرنگە، هەم مێژوو گرنگە، هەم گیچەڵەیل دەرۊنی و سروشتی. یەی مرۆڤ لە ناو یەی سیستم پەروەدە بوود و ئێ سیستمە، یەی سیستم سەربەخوەی نییە، یەی کەڵێن سیستمە گ لە هۊردە سیستمەیل وە دی هاتێیە. و ئێ هۊردە سیستمەیلە تۊەنێد لە بەش فەرهەنگ بوود، تۊەنێد لە ناو یەی کوومەڵگا بوود، تۊەنێد زەینیەت چەن کەس بوود گ لە دەور یەک کووەو بۊنە، تۊەنێد لە ئائین سەرچەوە گرتۊد، تۊەنێد لە مێژوو هاتۊد، تۊەنێد لە رەنگ پووس هاتۊد، یا تۊەنێد بەرهات گیچەڵەیل سروشتی بوود. هەر کام لە یانە لە بان ژیان هەر مرۆڤێگ کارێگەری نەن، و ئەو مرۆڤە گام وە گام لە بان ئێ سیستمەیلە چۊزە دەێد و گەورا بوود. سە نیەتۊەنیم وە شێوەی دراماتیزە بنووڕیمنە ئێ گەپەیلە.
ئێسە وەل ئێ پێشەکیەو، توام چەوێگ بارمە بان ناوەڕووک فیلم کۆدا. کەڵێن ناوەڕووک ئێ فیلمە یەسە گ یەی بنەماڵە (ناوێیان ئەقەرە زاقەو نیەود، بنەماڵەی رۆسی) گ گشتێیان کەڕن و ئەڵبەت نیەتۊەنن قسیەیش بکەن، هەرسەی چەن وشە لەلێیان ئەژنەویم، بوونە خاوەن یەی مناڵ، یەی دۊەت (رووبی وەل بازی ئمیلیا جۆنز) گ ئەۊ زێز وە ئەوان، هەم شنەوێد، هەم دەنگ رەنگینێگ دێرێد و تەنانەت هەنای گەورا بوود، هەر ئێ دەنگ خاسێیە و زەین مووسیقایی پڕهازێ گ دێرێد بوودنە مدوو یەی بڕ هەڵکەفت لە ناو ژیانێ. ئەڵبەت فیلمەگە کارێگ وە سەردەم مناڵی دۊەتە نەێرێد، هەر لە گەورایی دۊەتە دەس وە پێ بوود. یانێ زۊزی پەڕێدەو بان تووک ژیان و تواێد یەی نەمایش پارادۆکسیکاڵ بخەێدەو رێ! ناوناس ئێ فیلمە، CODA، گ لە کوڵبڕ بۊن یەی وشەیار ئنگلیسی هاتێیە، Child of Deaf Adults، وە مانای مناڵێگە گ لە لای داڵگ و باوگ (گەورەساڵەیل) کەڕ وە دی هاتێە و گەورا بۊە. جیا لە یە، کۆدا لە زوان ئیتالیایی وە مانای دۊ و دۊا هەم هەس و هەنای گەپ لە مووسیقا بوود، وە پەرتخ هەر گوورانیێگ هەم ئۊشیەێد. هەنای نووڕیمنە ئێ فیلمە رەسیمنەو، ئێ ناوە خاسترین ناوێ بۊە گ تۊەنستنە هەڵویژنن، چۊن لە هەر لاوە گ بنووڕیمنە ئێ فیلمە، ئێ ناوە تیەێدە وەر چەوا، هەم وەل کەڵێن ناوەڕووک ئێ فیلمە پەیوەندی دێرێد، هەم وەل کەسایەتی دۊەت ئێ بنەماڵە گ مناڵ ئاخرە و چمان لە دۊای یەی کارەسات وە دی هاتێیە، لەوای ئاخرین نۆت مووسیقایی لە یەی گوورانی دڵتەزن!
راوهات فیلم کۆدا لە ئەورە دەس وەپێ بوود گ رووبی رەسێدەو، یا بایەس بوودە وەردەس بنەماڵەی ئەڕای پەیوەندی گرتن ئەوان وەل جەهانەو، یا بایەس بچوودە شوون ژیان تایبەتی خوەی. وە تایبەت هەنای پیشەی بنەماڵەی، گ ماسی گرتن و فەرەتنە، کەفێدە گیچەڵ. هەر لە ئێ باوەتە، چەنان بەرهات لە ئێ فیلمە وە زەینم رەسیە گ لە دو بەش وەپێیان ئاماژە کەم.
١) لە لایەن شیکاری دەرۊنی
لە چەن جی فیلمەگە گ دەسمیەت بەش کومدی دایە، ئیمە تەتیەیمنە نزیکی (بەخەڵخەفی) داڵگ و باوگ ئێ بنەماڵە، و یانە هەنای خەریک کار خوەیانن، دەنگ خوەیان نیەشنەون، و لە ئێ ناوە، یەی بڕ دەنگ دوونگ ئڵاجەۊ لە خوەیان دەرتیەرن. وەردەنگ وە ئێ هەڵکەفتە خەنێد، هەر ئەو جوورە گ لە ناو فیلمەگەیش وەپێ ئاماژە بوود گ یە تەنیا یەی هەڵکەفت خەنێدارە و هەر لە ئێ ئاستە مینیەێد. فرە لە وەردەنگەیل و رخنەگرەیل خوەشێیان هاتۊد گ دوان ئایەم کەڕیش تۊەنن پەیوەندی رۊت جنسی داشتوون و دەس خوەشی کردنە! ئێ کارە یانێ نمایشی کردن یەی هەڵکەفت سروشتی گ هەم هاتێیە ئەڕای چێژبەخش بۊن و هەم هاتێیە گ وەل خوەیا یەی بەرهات زەینی بارێد، منتای وە مدوو یەگ نەتۊەنستێیە یا نەتواسێیە بچوودە بنەڕەت، دەسکەفت فرەێگ وەلا نیەتیەرێد.
تەنیا نیشان دەێد گ ئێ داڵگ و باوگە لە ئێ وەختە لە قسیەی یەک رەسنەو! و وە جی قسیە کردن زوانی، ئەو بەش جنسیەسە گ دەسمیەت دەێد وەل یەکا پەیوەندی بگرن، و یە یانێ نیشاندەر فەلسەفەی وسان لە بان تووک ژیان. وە تایبەت هەنای نەخوەش بوون و دوکتر وەپێیان ئۊشێد گ بایەس ماوەێگ لە یەک دۊر بۊن ، و رووبی پسای ئێ قسیەیلە ئەڕای ئەوان وە زوان ئاماژە هەڵگەردنێدەو، سە وە تۊلەکی وەپێیان ئۊشێد دی تا ئەبەد نیەتۊەنین وەل یەکا بۊن و ئەوان رشیەنە یەکا! دیاریە گ رووبی لە دەنگ دوونگ ئێ ساڵیانە گ ئەوان داشتنە دی شەرمسارە و ئێ شەرمساریە لە ناو کەسایەتی رووبی دۊنیمن و تۊەنیم بۊشیم کەسایەتی رووبی وە تەنیایی بار دەرۊنی ئێ فیلمە گرتسە مل و بازی دروسێگ لەلێ دەرهاتێیە، زێز وە ئەو کەسایەتیەگان گ ئەڕای وەردەنگ باوەڕێیان دژوارە، هەرسەی گ هەر سروشتی کەڕ بوون، ئەمان چمان هاتنە تا نۊنەر خاس یا قارمانێگ بوون ئەڕای کوومەڵگای کەسەیلێ گ نیەشنەون، تا یەگ بوونە نۊنەر هەقەتی ئێ پێشهاتە و لە ناو ئێ فیلمە و ئێ راوهاتە وە دروسی بازی بکەن! وە تایبەت هەنای هەڵسەنگنیمان وەل فیلم فەرانسەویەگە.
ئەڵبەت هەنای گەپ لە باوەڕ کردن دەیم وە مانای شناس بۊن نییە، باوەڕ کردن کەسایەتیەیل تایبەتی، هەوەجە وە شێوەی ئگزۆتیک دێرێد، یانێ بایەس یەی کەسایەتی گ گیچەڵ سروشتی دێرێد، وەل یەی کەسایەتی گ ژیان رواڵەتی داشتێیە، وەل وە دی هاتن هەڵکەفتەیل ئگزۆتیک جیاوازەو بوود، و ئیمە ئێ جیاوازیەسە گ باوەڕ کەیم نە یەگ ئەو هەڵکەفتەیلە شناس یا هەقەتی بوون. ئەگەر کەسێگ باێد بۊشێد، نە یانە گشت مرۆڤن، جیاوازی نەێرن، گشت خوەشن، هەر رووژ ئۊشن و خەنن، دیاریە گ دی ها شوون دراماتیزە بۊن.
وەنە لە ناو جەهان ئیمە، جەهان راسگانی ئیمە لەێوا نییە. هەرسەی لە فیلم کۆدا تێکووشیاس گ ئیمە ئێ ئگزۆتیک بۊن هەڵکەفتەگانە بۊنیمن، ئەڕای نموونە هەر ئێ نزیکی داڵگ و باوگە گ بێ کووم لە سەر ئێ کارێیانە گەپ دەن، یا کەڵگ گرتن لە بازیگەرەیلێ گ لە راس نیەشنەون، ئەڕای راسیەت بەخشین، یا یەی دیالۆگ لە ناوێن دۊەتە و داڵگێ هەس، گ داڵگێ ئۊشێد خوەشم هات تنیش کەڕ بۊاتای، چۊن هەست کردم ئەگەر بشنەوی هاتێ دی وە یەی داڵگ خاس نەزانیدەم؛ ئەمان وە مدوو شێوەی سەرسەری و یەی لایەنە، ئەوقەرە ئێ گەپەیلە پڕهاز نییە گ ئیمە ئەو جیاوازیە بۊنیمن، فرەتر لە ئاست ئاماژەس. لە لایەن دەرۊنی، فیلم کۆدا هاتێیە گ وەردەنگ ئەڕای کەێف بکەێد و چەپ بکوتێد و لە راس ئێ دەرەقەتیشە دێرێدن، ئەڕای نموونە، بازی «ترۆی کاتسر» لە نەخش فرەنک رۆسی (باوگ)، وەر چەو بگرە و تۊەنێد تا ئاستێگ دڵ وەردەنگ وە دەس بارێد و وەل هەستیاری وەردەنگا پەیوەندی بگرێد، ئەمان ئەو جوور گ بایەس قۊلەو نەۊە.
٢) لە لایەن ئابووری و کوومەڵایەتی
ئیمە یەی بنەماڵەی کەڕ دیریم گ یەی قایق ئەڕای ماسی گرتن دێرن، یەی ماڵ ویلایی و دوان ماشینیش دێرن. هەنای ژیان ئەوان هەڵسەنگنیم وەل ژیان لە ناو نیشتمانێگ لەوای ئێران، رەسیمنەو گ لێرە ئایەم ئازاگان و دەوڵەمەنەگانیش ئەوجوور نیەژیەن. ئەڵبەت فرە کەم پێش تیەێد لە ناو یەی فیلم ئامریکایی، ئیمە بتەتیەیمنە یەی بنەماڵەی هەژار، مەگەر یەگ تاوان خوەی بوود، یا وە زانستگا نەچێیە، یا قومار کردێیە، یا گەنەکاری کردێیە یا رەنگین پووسە و … . لە ناو ئێ فیلمیشە ئێ مۆتیڤە دۊنیمن. چۊن لە لایەن ئابووری، ئامریکا، یەی نیشتمان پڕهازە، تۊەنیم باوەڕ بکەیم گ یەی بنەماڵەی کەڕ، لە ئەورە تۊەنێد یەی ژیان خاس داشتوود. هەرسەی هەم وە مدوو یەگ یانە کەڕن، ئەو پیشە گ دێرن، کەفێدە خەتەر و توان وەرەو هەژاری بچن. یانێ ئێ فیلمیشە پسای ئۊشێد هەم لەنوو سیستم گیچەڵ نەێرێد، سیستم ئەو کارە گ دروسە ئەڕای گشت کەسان پێش بەێدن
ئەگەر گیچەڵێگ هەس لە مرۆڤەگانە، و هەنای یانە خوەیان بگۊەڕنن، وەل سیستمەو هاوڕێ بوون، تۊەنن وە ژیان خاسترێگ بڕەسن. سە ئەڕای رەسین و پەیوەندی گرتن وەل سیستما، بایەس لە گیچەڵەیل سروشتی و دەرۊنی بکەفیمنە لا. ئەگەر کەڕی، بایەس بتۊەنید وە شێوەیل تر وەل مەردما پەیوەندی بگرید، بایەس کارێ بکەید گ چمان هەر هۊچ نەۊە! یا هەرسەی دووس شار و بنەماڵەد دیرید، ئەمان مەژبووری ئەڕای ژیان خوەد بکووشی و دۊاخر گشت بیلیدە جیا و کووچ بکەید! فیلم کۆدا لە لایەن ئابووری و کوومەڵایەتی وە ئیمە نیشان دەێد گ ئەڕای رەسین وە ژیان خاستر، بایەس یەی بڕ تایبەتمەنی گ دیرید لاوەید، گرنگ نییە ئێ تایبەتمەنیە سروشتیە، یا لە ناو ژیان یای گرتیدە، یا فەرهەنگدە، یا هەر مدوو ترەک، بایەس لە وەر رێ خوەد لاوەیدان تا بتۊەنید وە ئامانج خوەد بڕەسید. سە دۊنیم گ ئێ نووڕگە هەر لەو ئەو نووڕگەی ئامریکاییە سەرچەوە گرتێیە. هەنای کەفیدە بان یەی رێ، گرنگ نییە وەرجە یەگ بایدە بان ئێ رێیە، چوە کردیە، چوە داشتیە، گرنگ یەسە ئێسە هەر ئەو جوور گ ئێ رێیە لەلید خوازیارە، رێ بکەید تا بڕەسیدە ئەو پەرتخە گ بایەس. ئەمان لە ناو جەهانێ گ ژیەیم، دیاریە گ لەێوا نییە، لانکەم لە زۆرم نیشتمانەیل لەێوا نییە و ئێ نۆسخە نیەود ئەڕای گشت بپیچیم. تەنانەت لە خود ئامریکایش لەێوا نییە.
ئەڕای نموونە لە ناو دو سریاڵ «The Sopranos» و «The Wire» وە خاسی ئێ گیچەڵە شییەو کردێیە. بنەماڵەیل ئیتالیایی و رەنگین پووس ئەڕای یەگ بتۊەنن وە ژیان خاسێگ بڕەسن، بایەس دەس لە فەرهەنگ خوەیان بکیشن تا لە ناو کوومەڵگای ئامریکا بتۊەنن جیەگایگ داشتوون. ئەمان هەر ئەو جوورە گ لە ناو ئێ دو سریاڵە نیشان دەێد، وە ئێ هاسانیە نییە، چۊن یە لەوای یەی کڵاو نییە گ بۊشیم وە گڕێگ لە سەر خوەمان لاوەیمنێ و گشت چشت دروسەو بوود، هزار جوور پەێڕەنگ و هۊردە هەڵکەفت لە ئێ ناوە هەس گ بایەس لە سەرێیان کار کرد، بایەس لە سەرێیان پتەکەنی کرد، هەم لە لایەن دەرۊن ناسی و هەم لە لایەن کوومەڵگاناسی، و یە هەوەجە وە شێوەیگ دێرێد گ لە بنەڕەتەو بنووڕێد. سە چ بتوایم چ نەتوایم گشت چشت داپێچیاسە یەکا.
فیلم کۆدا هەرسەی تێکووشیە ئیمە وەل ئەمر دیاری مرۆڤایەتی پەیوەندی بەێدن و وەپیمان بۊشێد، هەر کەسێ، هەر ئەو جوورە گ هەس بایەس وە ژیان دریژە بەێدن و ئیمە بایەس وەلێیا پەیوەندی بگریم، ئەمان نەتۊەنستێیە دەس بنەێدە بان ئەمر بنەڕەتی مرۆڤایەتی تا لە چۊنیەتی ئێ پرووسە ئەو جوور گ بایەس بڕەسیمنەو. وەپیمان ئۊشێد چوە بایەس بکەیم، ئەمان نیەۊشێد چۊ بایەس لەێوا بنووڕیم، تەنیا لەلیمان تواێد شان بخەفنیم و خوەمان هاوڕێ بکەیم، چمان ئێ جوور رەسیەسەو گ چارەێ ترەک نییە و لە وەردەنگیش هەر یە تواێد گ گاجار سەرچەمانن لە بەرایبەر هەڵکەفتەیل ژیان، تەنیا رێیە و گرنگ نییە مدووێ چوەس و ئڕا بایەس لەێوا بوود.
تۊەنیم بۊشیم گ ئێ نووڕگە جیا لە فەلسەفەی ئامریکایی، شێوەیگ لە نووڕگەی ئائینیش وەل خوەیا تیەرێد، و ئەمر ئەخلاقی وە جی یەگ لە ناو دەسگای زەینی مرۆڤ شییەو بوود، لە ناو دەسگای ئائینی شییەو بوود. و دەسگای ئائینی وە ئیمە ئۊشێد، شەڕ هەمیشە ها نواتر، شەڕە گ پسای جەهان ئیمە گل دەێد و ئیمە ئەڕای دەرچێن لە چنگ شەڕ، بایەس رۊ باریمنە یەی تووک هێمەن، و دی فرە وە ناو فکرێیەو نەچیم، چۊن ئێکەش ئەو تووک هێمەنە دی هۊرێ هاوە ئیمەوە.
ئەڕای نموونە تەنانەت یەی جاریش لە ناو فیلم کۆدا ئێ پرسیارە ئەڕای زەین وەردەنگ پێش نیەتیەرێد گ ئڕا لە سەرەتایا مرۆڤەیل وەل یەکا بەراێبەر نیین، چۊن چمان جواوێ دیاریە یا بایەس دیاری بوود یا دی گرنگ نییە، یەی چشتەیلێگ هەس گ ئیمە نەبایەس لەلێیان سەر دەرباریم، تەنیا بایەس مل بخەفنیم و بژیەیم، وە ناو کووک گشت چشتەو نەچیم و کلکەوری گشت چشت نەکەیم!