دوکتۆر بێهرووز چه‌مه‌ن ئارا: دۆنێاێ ئێرانی وامدار نزام مه‌عرفه‌تی زاگرۆسیه
ئه‌شکان میری- صدای آزادی: وه دڵنیایه‌وه تۊه‌نیم بۊشیم حه‌وه‌جه‌ێ گه‌وره‌ێ وڵات کورده‌واری بنکه‌ێک ئڕا پارێزان و په‌ێجووری کولتوور و ئه‌ده‌بیات کوردیه ک بتۊه‌نێد میرات گرێنگ مێژووێ کورد له دۆنیا بناسنێد و ئه‌ڕا بانان بپارێزێد. «توێژینگه‌ێ کوردستان‌ناسی» (پژوهشکده‌ی کردستان‌شناسی) ک چه‌ن ساڵێگه له زانکۆێ کوردستان له شار سنه که‌فتێه‌سه‌ڕێ، وه بێ گومان هه‌ر ئه‌و به‌ش گۆم کرێاێ کولتوور کوردواریه‌سه ک تۊه‌نسێه له وه‌ختێگ کاره‌یل گرێنگ فره‌ێگ ئه‌ڕا ئه‌ده‌بیات و فه‌رهه‌نگ کوردی بکه‌ێد. ڕه‌ئیس ئێ تۊژینگه«دوکتۆر بێهروز چه‌مه‌ن ئارا’» ئه‌ندام زانستی زانکۆی کوردستانه ک وه شێوه‌ێ ئاکادمیک زوان و ئه‌ده‌ب کوردی خوه‌نیه و ژیان خوه‌ێ ناسه‌و پاێ زوان و ئه‌ده‌ب کوردی. له وه‌ت‌و‌وێژێگ له بووار زوان کوردی و خه‌ساره‌یلێ، گه‌پ قۊلێگ و خوه‌مانیێگ گه‌رد ئه‌ی دوکتۆر چه‌مه‌ن‌ئارا دایمنه ک ئیوه هه‌نینه‌یل وه خوه‌نینێ داوه‌ت که‌یم:
وه‌رجه گشت، گه‌په‌گه‌مان له ناسینەو دەس وه پێ بکەیم. له خوەدان ئه‌ڕا به‌رده‌نگه‌یل «سداێ ئازادی» بۊشن ک فرەتر وه‌ل جنابدا ئاشنا بوون.
مناڵ ئیلامم، زادەێ دیەکەێ قومش له ژێربه‌شه‌یل شارستان سیروان ئیلام. دماێ دەورەێ کارناسی ئەرشەدم له ئەدەبیات فارسی، چێمه زانکۆێ «جۆرج ئاگۆست گوتینگن» ئاڵمان و له رشتەێ مۆتاڵعات ئێرانێ وە دفاع کردن له تزێگ له‌سه‌ر ئه‌ده‌ب پاڵه‌وانی کوردی، دوکتۆرا گرتم. شانازییم ئەوەسه ک یەکه‌مین ئه‌ندام زانستی زانکۆێ کوردستان له به‌ش زوان و ئەدەبیات کوردیم و ئێرەنگە سێ ساڵە ک هامە شار سنە و زانکۆێ کوردستان. خوەم وه شاگرد زوان و ئەدەبیات کوردی ناسم و جارجار له بوواره‌یل تر جوور کۆمەڵناسی، فه‌رهه‌نگ و زوانناسیش خوەشم تێەێد و خوه‌نم. ئێرەنگەیش له مه‌قام ڕه‌ئیس «توێژینگه‌ی کوردستان‌ناسی» زانکۆی کوردستانم و چۊنه ک دیاره، دێرم که‌م کەم بوومه چالاک فه‌رهه‌نگی و ئێجتماعی.
فرە خاس، ئیوه ناوێگ له توێژینگه‌ی کوردستان‌ناسی بردین، فێشترەک له سەر ئامانج و فەلسەفەی ئێ ناوەندە ئڕامان گەپ بێەن
وه‌ره‌جه هه‌رچگ باێس بۊشم ک وه‌ره‌جه ئه‌وه ک توێژێنگه بکه‌فێده ڕێ، چه‌ن ساڵ ئیمه مه‌رکه‌زێگ وه ناو ”بنکه‌ی زوان و ئه‌ده‌بیات کوردی” (مرکز پژوهشی زبان و ادبیات کردی) داشتیم ک نزیک سێ ساڵه گوڕیاسه توێژێنگه‌ی کوردستان ناسی”(پژوهشکده کردستان‌شناسی). سەر ئاسووی توێژینگه هەر ئەوەسە ک وە ناو جوغرافیای کوردستان ناسیمنه‌ێ، ئەڵبەت مەبەستم جۆغرافیای سیاسی و سنوورەیل سیاسی نیه به‌ڵکه‌م هەر جیێگ ک پەیوەندی گەرد کولتوور کوردی و کوردستان دێرێد جێ موتالعەی ئێمەس.
ئەی جییه تواێد له دەیشت سنوورەیل سیاسی بود یا جوغرافیای زەمانی نوا یا دیوای هاوچەرخمان. لەی تیوژینگە سێ به‌ش دێریم ک قەدیمی ترینێان به‌ش زوان‌ناسی و ئەدەبیات کوردییه، به‌ش دوێم تاریخ و فه‌رهه‌نگ کوردستانە و به‌ش ترمان وە ناو موتاڵعات ستراتژیک و ته‌وسعه دیریم ک له بووار کومەڵ‌ناسی کار کەن.
هەرکام لەی گرووهەیله مودیر و هاوبه‌شه‌یل خوەێان دێرن ک گشتێان مامۆستاێ زانکون. بێجگه له وه، گۆڤارێگ وە ناو “پژوهشنامەی زبان و ادبیات کوردی” دێریم تا ئێرەنگە چه‌ن شماره لێ چاپ کرێاس. ئمێدم یه‌سه له بانانیش گۆڤارێگ وە ناو “موتاڵعات کوردی” بخەیمنەو رێ تا ده‌س ئه‌هڵ قه‌ڵه‌ممان ئه‌ڕا نۊساێن له بوواره‌یل تر موتاڵعات کورد واز بکه‌یم و کتاوخانه‌ێ کوردی پڕبارتره‌و بکه‌یم.
پرسێارێگ ک له‌ێره تێه‌ێده‌و وه‌رئه‌وه‌سه‌کئه‌ڕا باێس کوردستان‌ناسی هه‌ر له ناو وڵات کوردستان بوود و له ده‌یشت وڵات ناوه‌ندێگ ئه‌ڕا کوردستان‌ناسی نه‌ود؟
ده‌قێق به‌رعه‌کس! هاوڕی گیان! گیچه‌ڵ ئێمه ئه‌وه‌سه تا ئێره‌نگه هه‌رچگه بنکه‌و و توێژێنگه‌ێ کوردستان‌ناسی داشتیمه گێشت له ده‌یشت سنووره‌یل کوردسان بۊیه! نه ته‌نێا کوردسان‌ناسی به‌ڵکه‌م فره‌ێگ له ناوه‌نده‌یل گرێنگ ئێران‌ناسیش له ده‌یشت سنووره‌یل ئێڕان بۊنه! جوور به‌ش ئێران‌ناسی شاره‌یل قازان، موسکو، لنینگراد، یا ئه‌نستیتوه‌یل ئاڵمان، فه‌رانسه‌و وڵاته‌یل تر له ک له ئه‌سڵ، به‌رد بناخه چن دونیای ئێران‌ناسی بیونه.
ئێران‌ناسه‌یل و کورد‌ناسه‌یل ناودارمان بێشتر بێگانه‌ن، هه‌ر وه‌ی خاتره‌باوه‌ڕمان یه‌سه ک خوه‌مان تواناێ ته‌حقیق و موتاڵعه له باره‌ی خوه‌مان دیریم و توایم موتاڵعات خوه‌مان بومیه‌و بکه‌یم. ته‌ڵاش ئێمه ئیه‌سه ک متودولۆژیمان نووه‌و بکه‌یم و وه شێوه‌ی زانستی کار بکه‌یم. ئه‌ڵبه‌ت ئه‌ر خاستر بنووڕیمنه خوه‌مانه‌و، باێس له خوه‌مان بپرسیمئه‌ڕا فێشتر ئه‌نستیتوه‌یل کوردسان‌ناسیمان هانه ده‌یشت وڵات نه له ناو وڵات.
له شوون ئه‌ی گه‌په‌یله، چه‌نێگ تۊه‌نستیمنه له بوونه‌ی تۊژینگه‌ێ کورستان ناسی ده‌نگ خوه‌مان وه گووش ئه‌وانه‌ێگ ک هان له ده‌یشت وڵات و توان له سه‌ر ئه‌ده‌بیات کوردی کار بکه‌ن بڕه‌سنیم؟
پرسێار فره خاسێگه! دونیای ئاکادمیک و زانستی هه‌ر جوور دونیای رامیاری له سه‌ر بنه‌واێ وه‌تووێژ دامه‌زریاس. ئڕا نموونه ڕوانگه‌ی دونیا وه ئێران و زانست و مێژوو ئێران، وه‌ره‌جه ئه‌وه ک زانکۆی ته‌ێران دابمه‌زرێ فه‌رق کردێاد، له شوون دامه‌زریان زانکۆی ته‌ێران وه دی هاتن ڕشته‌یل تازه و به‌شه‌یل جووراوجوور، له لاێ تریشه‌و دامه‌زریاێن بونیاد و ئه‌نستیتوه‌یل ئه‌ده‌بی و کومه‌ڵناسی تر له ئێران، نواێ فره‌یگ له کاره‌یل گیریا و نیوسه‌ره‌یل ئێرانی و قه‌ڵه‌م ئێرانییه‌یلیش فێشتر که‌فته وه‌ر چه‌و و ڕفرنسدان وه کتاوه‌یل و مه‌قاڵه‌یل ئێرانییش فێشتره‌و بیو.
له دۊاێ دامه‌زریاێن ئێ بنکه‌یله، زانکوه‌یل ده‌یشت هه‌ڵگه‌ردینه‌و وه‌ره‌و بنکه‌یل ناو ئێران و قسه‌یل بنکه‌یل ئێرانی ئڕایانبیوه سه‌نه‌د قورسێگ ک بتۊه‌نێ بووگه بنه‌چه‌ک و بنچینه‌ێ بته‌وێگ ئه‌ڕا موتاڵعاتێان له سه‌ر کۆمه‌ڵگا و ئه‌ده‌بیات ئێرانی.
ئێ هه‌ڵگه‌ردیان و ڕۊکردن وه بنکه‌یل ئێرانییه بۊه‌سه باێس ئه‌وه ک قسه‌ێ نۊسه‌ره‌یل ناو ئێران بکیشرێده ده‌یشت وڵات. ئڕا نموونه تیوه‌نم ”بونیاد ئیرانیکا” ناو بوه‌م ک وه ده‌س پروفسور یارشاتر دامه‌زریا و بۊه‌گه‌وره‌ترین ناوه‌ند جی باوه‌ڕ و ئیعتبار ئێران‌ناسی له ده‌یشت ئێران. یارشاتر ک ئمساڵ ئمر خودا کرد، خوه‌ێ ئێرانیۊ و ئه‌و بونیاده ڕێ و ڕه‌وش فکری ئه‌و پیا په‌یڕه‌وی کردیا.
له به‌ش ئه‌ده‌بیات و کومه‌ڵناسی کوردی ئه‌ی رخنه داشتیم ک ناوه‌ند و بنکه‌ێ بته‌وێگ ئه‌ڕا ڕه‌سانن ده‌نگ درس و زانستی کوردی وه دونیا نێاشتیم. دامه‌زریاێن توێژێنگه‌ی کوردستان‌ناسی له‌ێ چه‌ن ساڵ گوزه‌شته و دامه‌زریان به‌شه‌یل زانستی و چاپ کردن فێشتر له چل کتاو و تمام کردن ته‌رحه‌یل په‌ژووهشی فره‌ێگ له باوه‌ت زوان، ئه‌ده‌بیات، فه‌رهه‌نگ و زانست کوردی له یه‌ک لا و چاپ کردن یه‌ێ گۆڤار مه‌خسووس زوان و ئه‌ده‌ب کوردی بۊیه‌سه باێس ئه‌وه ک هه‌ر که‌س ک له بتواێد کارێگ له سه‌ر ئه‌ده‌بیات کوردی ڕووژهه‌ڵات بکه‌ێد یه‌کم شوونێگ ک په‌یجوور بوود و تیه‌ێده تاقبێ، هه‌ر ئه‌ی توێژینگه‌ی کوردستان‌ناسیه بووگ.
وه خوه‌شاڵییه‌و تۊیه‌نیم بۊشیم توێژینگه‌ێ کوردستان‌ناسی و به‌ش زوان و ئه‌ده‌بیات کوردی زانکۆی کوردسان له زه‌مان هاوچه‌رخ موعته‌به‌رترین ناوه‌نده‌یل موتاڵعات کوردی له ئێرانن و دونیاش باوه‌ڕ وه پێیان کردێه و په‌یوه‌ندیه‌یلمان وه‌ل ئه‌نستیتوه‌یل ده‌یشت وڵات بته‌وه.
پرسێار گرنگ‌ترمان ئه‌وه‌سه ک ئه‌ڕا ته‌نیا زانکۆی کوردستان، بنکه‌ێگ زانستی ئه‌ڕا کوردستان‌ناسی و زوان و ئه‌ده‌بیات کوردی دێرێد وه‌ڵێ زانکۆه‌یل تر له پارێزگایل کورد زوان تر نه‌تیوه‌نستنه قه‌ده‌مێگ له‌ی باوه‌ته‌وه هه‌ڵ بگرن؟
جوواو ئه‌ی پرسیاردانه قۊل و چه‌ن لاینه‌س. من له زانکۆی ئیلام ده‌رس خوه‌نسمه، فره‌ێگ له ئه‌ندامه‌یل زانستی زانکۆی ڕازی کرماشانیش ک پێشتر له زانکۆی ئیلام بۊنه ناسم، له ئورووپا ده‌رس خوه‌نسمه، ئێرنگه‌یشه له کوردستان ده‌رس ده‌م. بیل له ئورووپاوه ده‌س وه پێ بکه‌یم! له ئورووپا که‌ش‌و‌هه‌وای زانکۆ جوورێگه ک ده‌سه‌یل ده‌یشت له زانکۆ نیه‌تۊیه‌نن ده‌س بڕه‌سننه فه‌زاێ فکری و زانستی ناو زانکۆ.
مه‌به‌ستم ئیه‌سه، موحه‌قق یا توێژه‌ر زانکۆی ئورووپایی خوه‌ێ ئه‌ڕا فکر کردن و پرسێار کردن سانسور نیه‌که‌ێ چۊن ک زانێ ک زانکۆ فه‌زاێگه ئازاد و جیێگه ئه‌ڕا پرسێار کردن و که‌سێگنواێ پرسێار توێژه‌ر و مامۆستا نیه‌گرێ.
وه راسیش زانکۆ جیێگه ئه‌ڕا فکره‌و کردن و پرسێار کردن بێ چرچ و بێ ترس. وه‌ڵێ له وڵات خوه‌مان زانکۆه‌یل هانه ژێر شێوه‌ێگ له هژموونی ئیدئۆلۆژیک ک ده‌س توێژه‌ر به‌سێگه‌و ئه‌ر بتواێ پرسێار ڕیوت و بێ چرچێگ بکه‌ێد و فره‌جار دۊنیم ک پرسیاره‌یل ئه‌ساسی و نه‌زه‌رییه‌یل زانستی و فکری و فه‌لسه‌فی هه‌ر له ده‌یشت سنووره‌یل وڵات ئیمه وه به‌ر نیشن و گوڵ ده‌ن و جوواو گرن. له‌ولایشه‌و، ئوڵگووی مه‌سره‌ف و نزام ئرتقا و پیشڕه‌فت ئوستاده‌یل دانشگاه له ئێران چیونه ته‌رتیب دریاس ک ئه‌ڕا پیشڕه‌فت بایه‌د حه‌تمه‌ن له فیلتره‌یل ئیدئۆلۆژیک و ئه‌خڵاقی دیاریکریاێگ بوگزه‌رید.
ئه‌ی ڕه‌وش سه‌رکه‌فتن و ڕقابه‌ته له ناو زانکۆ جوورێگ خودسانسوری تێه‌رێده عه‌مه‌ڵ ک بێ ئه‌وه ک ئه‌ندامه‌یل زانستی زانکۆ بزانن، که‌فنه ناوێ و مه‌جبوور خوه‌ێان وه شکڵ و شه‌مایل ئه‌و چووارچووه نیشان ده‌ن. ئه‌ی چووارچووه‌یله له گیشت زانکۆه‌یل ئێرانی هه‌ن وه‌ڵێ له کرماشان و ئیلام زه‌ق تر و قۊل تر دیارن! ئه‌گه‌ر بنووڕیمنه ئه‌ندازه‌ێ ته‌ئسیرگوزاری کاره‌یل زانستی زانکوه‌یل رووژئاواێ ئێران (ئیلام، کرماشان، کوردسان و ورمێ) له سه‌ر ئه‌ده‌بیات فارسی، تۊه‌نیم بۊشیم زانکۆه‌یل ئه‌ی ناوچه‌یله که‌مترین ته‌ئسیر له سه‌ر ته‌وسعه و گه‌شه‌ی زانست ئه‌ده‌بیات فارسی داشتنه.
ئه‌ر له جی کار کردن له سه‌ر ئه‌ده‌بیات فارسی ک وه داخه‌و فره‌یش ته‌ئسیرگوزار نه‌ۊیه، ئوستاده‌یل ئه‌ێ ناوچه‌یله له سه‌ر زوان و ئه‌ده‌بیات کوردی کار بکردان، هه‌م خوه‌ێان زۊتر و فێشتر پیشڕه‌فت کردۊن و هه‌میش ده‌نگ ئاکادمیاێ کوردی به‌رزتره‌و بۊگ و حاڵ و ڕووژ زوان و ئه‌ده‌بیات کوردی فره خاستر له ئه‌لانمان بۊ.
ئوڵگووێ مه‌سره‌ف ئاکادمیک و په‌روه‌رده‌ێ ئیمه جوورێگ داڕشیاس ک کوردی وه ئه‌رزش نه‌زانیم و وه داخه‌وه نیه‌زانیم! به‌ش گه‌ورێ له ده‌لیل ئه‌ی بێ ناز که‌فتن زوان کوردییه له پارێزگاێل کرماشان و ئیلام ئه‌وه‌سه ک ئیمه له حه‌ق و حوقووق خوه‌مان خه‌وه‌ر نه‌یریم. هه‌ناێ ئاێه‌م که‌متر بزانێ، فێشتر ئێحساس ئازادی که‌ێد و هه‌رچگ فێشتر بزانێ فره‌تر گیر و به‌ن ئێحساس که‌ێد! زوان کوردی حه‌ق شه‌رعی، حوقووقی، ته‌بیعی و به‌شه‌ری ئیمه‌س!
خوه‌نین وه زوان کوردی و زانیاری له میژوو حه‌ق ئیمه‌س، وه‌ڵێ نه خه‌وه‌ر له لێ دێریم، نه موتاڵبه‌ی که‌یم وه نه نگه‌ران ئه‌وه‌یمنه ک داواێ نیه‌که‌یم. ئوڵگووی مه‌سره‌ف ئێمه وه داخه‌وه ها له ناو گیژاو موتاڵبه‌یل ئقتسادی، سیاسی و باس بێکاری وه‌ڵێ گه‌په‌یل مه‌عرفه‌ت ناسیمان له ڕیشگا که‌نیانه‌سه‌و و هشک بۊنه.
یه‌کمین و گرینگ‌ترین کار و وه‌زیفه‌ێ زانکۆ، مه‌عرفه‌ته ک وه داخه‌وه زانکۆێ کرماشان له بووار مه‌عرفه‌تی هیوچ ته‌ئسیرێگ نه له جوغرافیا و کۆمه‌ڵگای خوه‌ێ گرتێه و نه‌یشه له سه‌ر ناوه‌ند جوغرافیایی خوه‌ێ ناێه! رخنه‌ێ بنه‌ڕه‌تیێگ ک م له زانکۆی ڕازی دێرم ئه‌وه‌سه ک له گرێنگ‌ترین و پڕ ئه‌رزشترین جێ دونیا له باوه‌ت ته‌مه‌دون دامه‌زریاس وه‌ڵێ وه داخه‌وه که‌مترین ته‌وه‌جوهێگیش وه پێ نه‌ێرێد! گێشت دانشجووه‌یل و شاگرده‌یل ئێران‌ناسی له دونیا ئاوات ئیه دێرن ک بانه کرماشان و که‌تیبه‌کیوه‌نه‌گه‌ێ بێستیون بیونن، وه‌ڵێ نیه‌زانم چه‌نێگ له دانشجوه‌یل زانکۆی کرماشان له سه‌ر ئه‌ی که‌تیبه موتاڵعه‌کردنه و ته‌ولید زانستی داشتنه؟
بهه‌ێشت ئێران‌ناسی ڕووژئاواێ ئێرانه و سه‌رگوڵ ڕووژئاوا، کرماشانه! وه‌ڵێ ڕشته‌ێ ئێران‌ناسیمان له کرماشان ها کوو؟ ڕشته‌ێ زوانه‌یل باستانیمان ها کوو؟ که‌سێگ تا ئێره‌نگه له زانکۆێ رازی پرسیه وه‌زیفه‌ێ ئۊیه چوه‌س؟ و دیرین وه‌ره‌و کوو چین؟ زانکۆ کوردسان خاس یا خراو، له بووار ته‌ئسیر کۆمه‌ڵگایی له ڕه‌نکینگ ناودار تایمز ٢٠٢٠، ئمتیاز +200 هاوردێه، ک ئمتیاز فره فره خاسێگه، دیاره ئه‌ی زانکۆه ئه‌ڕا مه‌ردم جوغرافیای خوه‌ێ کار که‌ێد، وه‌ڵێ ئمتیاز زانکۆێ ڕازی له ڕه‌نکه‌یل ناسرێاێ جه‌هانی یا له چه‌و مه‌ردم کرماشان چه‌نێگه و چیونه؟
له پارێزگه‌ێگ ک وه ناو دوێمین شار گه‌وراێ کوردنشین ناسریه‌ێ ئڕا وه ئه‌نازه‌ێ دو واحد ده‌رسی، ئه‌ده‌بیات کوردی نیه‌خوه‌نریه‌ێ؟ نه ته‌نێا ئه‌ی ڕخنه له سه‌ر زانکۆێ ڕازی هه‌س به‌ڵکه‌م ئداره‌ێ ئامووزش په‌روه‌رش کرماشانیش هه‌ر ئه‌ی ڕخنه‌یله وه پێوارده.
له فره‌ێگ شارسانه‌یل پارێزگه‌ی کوردستان کتاو کوردی ئڕا مناڵه‌یل مه‌دره‌سه ئاماده بۊه و مه‌رکه‌زه‌یل ڕه‌سمی ئێرانیش قه‌بوولێان کردنه و بۊنه‌سه بنه‌ڕه‌تێگ ئه‌ڕا یاێ‌گرتن و ئاشنایی وه‌ل زوان و ئه‌ده‌ب کورد و تا ئێره‌نگه‌یش بێ هۊچ گێچه‌ڵ و ده‌درسه‌رێگ خزمه‌ت فره‌ێگ وه مناڵه‌یل کورد ئه‌و پارێزگا کردنه. له کرماشان تا ئێره‌نگه کارێگ ئێجووره بۊه یا ته‌کانێگ ئڕا ئه‌ی کاره وه خوه‌ێان دانه؟
وه بێ گومان بنکه‌یل فه‌رهه‌نگی و زانستی کرماشان هانه خه‌و! وه باوه‌ڕ م بنه‌کیلمان ده‌س دانه‌سه‌و ده‌س یه‌ک تا میرات فه‌رهه‌نگی و زوان و ئه‌ده‌ب کوردی و ئێرانیمان له کیس بێه‌ن. دونیای ئێرانی وامدار نزام مه‌عرفه‌تی زاگروسیه! ئه‌گه‌ر کاروه‌ده‌سه‌یل ئێمه خه‌وه‌ر له ئه‌ی به‌شه نه‌ێرن یا چه‌ویان له ڕۊ ئه‌ێ واقعیه‌ته‌یله قۊچاننه، دێرن حه‌ق مه‌ردم ئێمه له کیس ده‌ن! له‌و لایشه‌و ئه‌گه‌ر مه‌ردم ئێمه خه‌وه‌ر له‌ێ گه‌نجینه‌ێ گرێنگه نه‌ێرن نه ته‌نێا حه‌ق خوه‌ێان به‌ڵکه‌م حه‌ق مناڵه‌یلیشیان له کیس ده‌ن.
له قانوون ئه‌ساسی ئێران، حه‌ق و حوقووقێگ ئه‌ڕا زوانمان دیاری کریاس وه‌ڵێ وه داخه‌و یه خوه‌مانیم ک شوونێ نه‌گرتیمنه‌و داواێ حه‌قمان نه‌کردیمنه. ئه‌ڕا وه‌‌دی‌هاتن ئه‌ی حه‌قه‌یله گێشت کاروه‌ده‌سه‌یل پارێزگایل کرماشان و ئیلام وه‌زیفه درێنک له حه‌ق مه‌ردم خوه‌ێان دفاع بکه‌ن و حه‌ق مه‌ردم بسینن. واقعه‌ن یه شه‌رم گه‌وراێگه ئه‌ڕا ئێمه ک له ناوڕاس بهه‌یشت ئێران‌ناسی و نه ناوڕاس گه‌نجینه‌ێ ئاسار باستانی و زوانه‌یل کیوه‌نه‌ێ ئێران، له کرماشان و له ئیلام، هۆچ شوون ئاکادمیکێگ ئه‌ڕا عه‌ڵاقه‌مه‌نده‌یل موتاڵعات کوردی، ئێران‌ناسی یا زوانه‌یل باستان له‌ێ شاره‌یله نییه.
وه بێ گومان یه له‌که‌ێ نه‌نگ و ڕه‌شێگ له کارنامه‌ێ ئیمه‌س ک نه‌تۊه‌نسیمنه ئه‌وجووره ک باێه‌د، خزمه‌ت وه وڵات و وه فه‌رهه‌نگ خوه‌مان بکه‌یم. هه‌ر جارێگ ک سه‌رێگ ده‌مه‌و مووزه‌یل گه‌وره‌ی جه‌هان جوور لووڤر و مووزه‌ی بریتانیا و مووزه‌یل ئاڵمان و ئه‌رمه‌نستان و ڕووسیه، له خوه‌م شه‌رم که‌م! شه‌رم له‌وه ک یانه گێشتێ وه ماڵ و سه‌رمایه‌ێ ئیمه درس بۊنه و خوه‌مان له‌لێان بێ‌به‌شیم! وه جورئه‌ت تۊه‌نم بیوشم ئاسار کۊه‌نه‌ێ زاگروس ڕه‌نگین‌ترین و پڕئه‌رزشترین شوون له مووزه‌یل جه‌هان دێرن. داخم ئه‌ڕا بێ ده‌سه‌ڵاتی و بێ ده‌نگی زانکۆه‌یل و مووزه‌یل خوه‌مان له ئیلام و کرماشان!
به‌شێگ له چالاکه‌یل ئه‌ده‌بی کرماشان و ئیلام باوه‌ڕێان ئه‌وه‌سه ئیمه نه‌باێس ڕێنۊس کوردی ناونه‌ته‌وه‌ئی ک ئه‌ڕا ته‌مام دونیا وه ناو ڕێنۊس کوردی ناسرێاس، وه کار بوه‌یم وه بوونه‌ی ئه‌وه ک زاراوه‌ێ ئێمه گه‌رد زاراوه‌ێ سورانی یا موکریان جاوازه. چه‌نێ ئه‌ی قسه تیوه‌نێد درس بوود؟
وه دڵنیاوه ئۊشم نه ئه‌ی قسه له هیوچ بنه‌ماێ مه‌نقی و ئاکادمیکێگ نه‌ێرێ و درس نییه! ئیمه له بووار هویه‌تیه‌و هێمان جوور مناڵ کوورپه‌ێگیم ک له ئه‌ندازه‌ێ وجوودی خوه‌مان خه‌وه‌ر نه‌یریم! دونیای ئه‌ده‌بیات کوردی ئێمه له ناوچه‌یل کورستان له یه‌ک جیا نین، ئه‌گه‌ر که‌سێگ ڕخنه بگرێد ک یه‌کم به‌ڵگه‌یل کوردی له قه‌ڕن هه‌یشت و نوو نۊسرێاس، باێس بزانێد وه بوونه‌ێ فشاره‌یل نه‌ته‌وه‌ئێ و سیاسی ده‌وره‌ی وه‌ره‌جه ئه‌و به‌ڵگه‌یله، ئه‌ده‌بیات وه‌زار (شفاهی) قورسێگ دێریم ک ئه‌ڕا پارێزان کولتوور و زوان ئه‌و ده‌وره وه دی هاتنه‌و سێنه وه سێنه گه‌ردێاس. له کاتێگ ک کورده‌یل ده‌س کردنه نۊسین ڕێنۊس، ریخت نۊسانێان جوور یه‌ک بی، فه‌رقێک له ماوه‌ێن کوردی کورمانج و موکریان و سوران و کوردی خوارێن نه‌یو.
خاسه بزانیم ک ئه‌لفباێ شه‌ریکی له به‌ێن چه‌ن وڵات دێریم وه‌ڵام ڕێنۊس شه‌ریکی له ماوه‌ێن چه‌ن زوان نه‌ێریم. ئه‌ڕا وێنه، له زوانه‌یل ئنگلیسی، فه‌رانسه‌و ئاڵمانی یه واحد شه‌ریکی زوانی وه‌کار به‌ن وه‌ڵام ڕه‌وشت وه کار بردن ئه‌و نیشانه‌یله ئڕا هه‌رزوانێگ تایبه‌ته. ئێره‌نگه زوان کوردی دو ڕێنیوس ئستاندارد دێری ک یه‌کیگێ راس چینه ک جوور فارسی و عه‌ره‌بی نیوسرێه‌ێد، یه ڕێنیوس چه‌پ چین دێرێد ک پیته‌یلێ لاتینه.
ئه‌ی ڕێنۊسه گشت زاراوه‌یل کوردی وه پێ نۊسریه‌ێد و هن هیوچ کامێان نیه! یه‌کیگ له به‌شه‌یل گرنگ و بنچینه دار زوان کوردی ئه‌وه‌سه ڕێنۊسێگ دیرێد ک ئه‌سڵ کولتووری خوه‌ێ له ده‌س نه‌ێاس، مه‌به‌ستم ئه‌وه‌سه له ڕاس نیوسرێه‌ێد و پیته‌یل شه‌ریکی عه‌ره‌بی و فارسی وه کار به‌ێد، وه‌ڵام له لاێگ ترو ئه‌ی ڕێنۊسه هێن هیوچ کام له زاراوه‌یل کوردی نیه به‌ڵکه‌م هێن گشت زاراوه‌یله ک تۊه‌نیم ئڕا نۊسان گشتێان وه کارێ بوه‌یم.
هه‌ر زوانێگ ده‌وره‌ێ کوونه‌و نوو خوه‌ێ دێرێد، هه‌ر ئه‌و جووره ک زوان فارسی و عه‌ره‌بی و ئنگلیسی و باقی زوانه‌یل له دریژاێ دیرووک گۆڕێانه، زوان کوردیش جوور گیاندارێگ گه‌ورا بۊیه، گه‌په‌یلمان وه یه‌ک نزیک بۊنه، رووژنامه و کتاو به‌ڵاو بوود و دونیامان وه یه‌ک نزیکو بۊه. ئه‌و که‌سه‌یله ک ئه‌ی گه‌په‌یله ده‌ن وه نوورگه‌ێ من قسه‌ێگ نه‌زانستێ و هه‌ڵه‌ێگ که‌ن ک توان هه‌ر له ده‌وره‌ێ قه‌دیمی و هه‌ڵه‌ێ خوه‌مان بمینیم و نیه‌توان باوه‌ڕ بکه‌ن ک زوان کوردی جوور باقی زوانه‌یل زنه وه دونیای مودڕن پا نێاس.
فره له لێدان ده‌س خوه‌شی که‌یم
انتشار در هفته نامه صدای آزادی / مهرماه 1398