دارەجەنگە و کوومڵگەی ئمڕووژ / فردەوس هاشمی
کوومە چیرووک کوردی دارەجەنگە لە مەسعوود قەنبەری، چاپ کریای ساڵ 1399 لە چاپەمەنی باشوورە. ئێ کوومە چیرووکە دوانزە چیرووک لە ناو خوەێ دێرێ ک وە ڕەوایەتگەری بەهێز و ڕەنگینێگەو وەردەنگ نیشنێدە پای قسەی خوەێ. تایبەتمەندی دڵبقرچێ ک لە ئێ کوومە چیرووکە فرە پڕڕەنگ وە چەو تیەێ، بابەتەیل کوومڵایەتی گرنگ کوومڵگەی ئمڕووژن. ئڕای نموونە، کورتە چیرووکەیل “بەردەنگ”، “پشی، گەماڵ، ئاێەم”، “جنازە”، “گوڵ فرووش”، “مەخش” و… هه‌رکه ده‌س نانه له بان مژار گرنگێگ له گیچه‌ڵه‌یل کوومڵگه‌ی ئمرووژ جوور ته‌نیایی، نادادگه‌ری، فساد ئابووری، گیچەڵ ئابووری و… ؛ لە ئێ نۊسمانە کورتە چیرووک “گوڵ فرووش” باس کریەێ؛ چیرووک مناڵەیلێ ک تۊش گیچەڵ ئابووری کوومڵگەی ئمڕووژ هاتنە و لە کوومڵگەی خوەمان کەمیش نیێن و هەر ڕووژ پەسای فرەترەو بوون.
وە وتەی سوومرز و گیبسون، دنیای کوومڵایەتی خوەێ یەی جوور داستانە؛ وە ئێ مانا ک داستانەیل و چیرووکەیل دەور دانەسەلیمان و هایمنە ناوڕاسێان.
جارجارێگ هەر ئێ هەڵکەفتەیل ڕووژانە ک هەرکام ئڕا خوەێان چیرووکێگن، تۊەنن یەی سەرچاوەی کوومڵایەتی و کەلتووری بوون تاگه‌ر خەڵک لە ڕێ ئێ چیرووکەیلەو دنیای دەور وەر خوەێان بناسن و لەلێ سەر درارن؛ چیرووکەیلێ ک وەگەرد جهان هەر ڕووژانه‌ی خەڵکەو پەیوەندی دێرن. هەڵکەفتەیل و چیرووکەیلێ ک لە جهان نۊسەر و وەردەنگ هەبۊنێان هەس.
دیسان، چیرووک “گوڵ فرووش” تواێ هەست و هاودەردی وەردەنگ بوەێ وەرەو مناڵەیلێ ک لە جهان ئمڕووژ ئڕا وەردەنگ دیاری و ناسیاێن.
وە وتەی ڕیکور، ئەدیب ناسیاگ فەرانسەوی، داستانەیل تەنیا لە ئلمانەیل ناو خوەێان و بەشەیل خوەێان دروسەو نیەون، بەڵکوو لە گەردش و جەریان پەیوەندیەیل بەین داستان، نۊسەر و وەردەنگ و ئێکەش لە ناوەڕووک چوارچوەیل وڵاتی دروس و یەکپارەوا بوون.
هەر ئەو جوورە ک ڕیکور ئۊشێ، شڕووڤەی هەڵکەفتەیل دۊاین، دەسکەفت هەڵکەفتەیل سەرەتایی داستانە؛ هەم نۊسەر و هەمیش وەردەنگ لە ئێ پرۆسەی پەیوەندیە دەس دێرن و ئێ دەس داشتنە لە ڕێ هاوبەشی کەلتووریەو ئەنجام گرێ.
گاهەس چیرووک دۊەت گوڵ فرووش بابەت تازەێگ نەو؛ یە وە ئێ مدووە بۊە ک نیەتۊەنیمن داستانێگ ڕەوایەت بکەیمن ک هۊچ سەرچاوەی نێاشتوودن و دەوێ لە سەرچاوەیلێ بوون ک دەسڕەسی وەپێان داشتیمنە؛ ئەمان، جووراجووری و جیاوازی له شێوه‌ی سازکردن چیرووکه‌گه ڕیشگ لە نووڕگەیل جووراجوور و جیاواز دێرێ.
هونەر نۊسەر لە ئێ چیرووکە هەست هاودەردیمان هێژنێ و دەسمیەتمان دەێ بتۊەنیمن وەگەرد کەسەیلێگا هاوزات پنداری بکەیمن ک گاهەس شێوەی ژیانێان لە ئیمە جیاواز بوودن ئەمان ژیان دەرۊنیێان جوور ئیمەس. مەسعوود قەنبەری لە چیرووک گوڵ فرووش، لە جیاتی یە ک وە ئیمە بۊشێ چەنێ ژیان یەی دۊەت گوڵفرووش دژوارە، وەپێمان ئۊشێ، ئەر دۊەت خوەدان بوودن و ئێجوور ژیانێگ داشتوودن یاگەر لە ئێجوور هەڵوومەرجەێگ بوودن پێدان خوەشە چۊن وەگەردێا ڕەفتار بوو یاگەر چۊن وەپێ بنووڕن.
تۊەنیمن بۊشیمن کارێگ جوور چاڕلز دیکنز، کارێ کردێە وەردەنگ لە ئایەمەیلێ ک هانە ڕەنج و وە دژواری ژیەن خوەشێ باێدن، دیسان، خوەشێ باێ لە ڕەنجێانیش هاوبەش بوودن، له خوه‌شی خوه‌ێ هاوبه‌شێان بکه‌ێ و وەگەردێانا هاوزات پنداری بکەێ.
ڕاوی کتاوێگ دەێگە دۊەت گوڵ فرووش ک ئڕا ڕووژانو سەنێە؛ ڕووژانو تۊەنێ دۊەت خوەێ بوودن یاگەر کەسێ ترەک وە هەر حاڵ لە نزیکەیلێە و لە ئێرە دۊز دیاریشەو نەکریاێە. دۊاێ ئێ کارە، ئێ ڕەستە تیەێ:
“دۊەت بوود وە ڕووژانو…!”
یانێ نۊسەر دی له وه‌رده‌نگ نیه‌تواێ جوور دۊەت خوه‌ێ وه دۊەت گوڵفرووش بنووڕێ، بەڵکوو ئۊشێ هه‌ر خوه‌ێه و لە خوارتر دۊنیم دی هەر وە ناو “ڕووژانو” ئاماژە وە کەسایەتی گوڵ فرووش کەێ:
“ڕووژانو نووڕێد وەپیم. پا نەمە بان گاز و کەفمە ڕێیا… یەێ‌هەو ڕووژانو چڕێد…”
لە ئێرە دۊنیمن نۊسەر وە هونەرمەندیەو دۊەت گوڵفرووش نەێ لە جی عەزیزێگ لە خوەێ تاگەر وەردەنگ کەسێ ک ئڕاێ عەزیزە وە شێوەی ئێ دۊەتە بۊنێ و وەگەردێا هاودەرد بوودن و وە نووڕگەێ ڕەنگینترێگەو وە گوڵ فرووشەیل و گشت مناڵەیل کار بنووڕێ.
کتاوێ ک ڕاوی ئڕا ڕووژانو سەنێە و پێشکەشێ کەێ وە دۊەت گوڵ فرووش، داستان “دۊەتڵەێ کرمیت فرووش” ـە. نۊسەر لە داستان “دۊەتڵەێ کرمیت فرووش” که‌ڵک گرێ تا زەێن وەردەنگ بوەێ وەرەو ئاکام تیەڵ مناڵەیل کار.
چشتێ ک لە ڕاسیەت لە کوومڵگەی ئمڕووژ دۊنیمن یەسە فرە لەلیمان مناڵەیل کار وەگەرد تاسووکەرەیلا هاوتا زانیمن، ئەمان لێوا نییە و مەسعوود قەنبەری لە ئێ چیرووکە لە دۊەت گوڵ فرووش یەی کەسایەتیێگ سازێ ک ئێ تایبەتمەندیە وە وەردەنگ نیشان بێەێ، هەنای کتاوەگە پێشکەش کەێ وە دۊەت گوڵ فرووش، ئەویش پۊل گوڵەگان دەێدەو و پۊل لەلێ نیەسینێ:
“ـ عەموو تو کتاو دایدەسەپیم… منیش پۊل گوڵەگە نیەوەم…”
لە ئاخر چیرووکەگه ئەوقەرە ئێ دۊەت گوڵ فرووشە وەگەرد مناڵەگەی خوەێا هاوتا زانێ و دڵنگرانێ بوو ک ئۊشێ “خوەزیەو لە جی دۊەتڵەێ کرمیت فرووش کتاو ترەک بۊاد”.
وە ئێ ڕەستە دو کار کەێ؛ هەم دڵنگرانی خوەێ خاس نیشان وەردەنگ دەێ، لە کاریگەری ئێ داستانە لە سەر هەست و نووڕگەی دۊەت گوڵ فرووش، ک دی دۊەت خوەێه، ترسێ و هەمیش یەی شوکێگ دەێ لە وەردەنگ و بەێدەێ فکرەو ک ئەر هۊردار مناڵەیل کار نەۊمن هاتێ ئاکامێان جوور دۊەتڵەی کرمیت فرووش بوودن…
انتشار در هفته نامه صدای آزادی شماره 619