خۊن‌دەوان ئەدەبیات کوردی له کرماشان / مازیار نەزەربەیگی
لە هەر شارێگ ژیامه، نووڕگەیل ئەڵاجەۊێگ لە بارەی شار کرماشان شنەفتمه، بڕێگ لەلێ وە ناوناس شار پاڵوانەیل هۊر لەلێ کەن، بڕێگ لەلێ گەپ لە سەر ژینگه و مێژوو کرماشان دەن، بڕێگ لەلێ گ وەل سیاسەت و هۆنەر و ئەدەبیاتا ئاشنان، ناو چەن کەسایەتی گەورای کرماشان تیەرن، ئەمان بڕێگیش لەلێیان تا ناو کرماشان تێد چمان قەرت باوگێیان مەنسه کووڵ کرماشان و ئێ بڕه ئەڵبەت فرەتر کەسەیلێگن گ یا یەی چشتەیلێگ شنەفتنه، یا یەی هەڵکەفت گەنێگ ئەڕایان وە مدوو ناو شار کرماشان پێش هاتێیە.
شار کرماشان لە دریژەی مێژوو شار گەورایگ بۊە، مەردم فرەیگ لەتێ ژیانه، کارێگەری فرەیگ له بان دەسەڵات و بەرەیل دیرووک رامیاری داشتێیە و ئێسەیش فرەتر له یەی میلیون ئایەم لەتێ ژییەید، جیاوازی شار کرماشان وەل شارەیل ترەک گ هانه لا شان رووژاوای ئێران هەریەسە، لانکەم سێ چوار بەرایبەر شارەیل ترەکە، و دیاریه هەنای شارێگ لێوا گەورا بوود و پەسای تەقەڵا کێد وەرەو مۆدڕنیته بچوود، هەوەجە وە بەرپرسایەتی فرە پڕهازێگ دێرێد، هەم لە لایەن فەرهەنگ ئابووری، هەم فەرهەنگ شاروەندی و هەم کوومەڵایەتی، چۊن لە شارەیل گەورا گیچەڵ فرە هەس، مرۆڤەیل ناساز فرە هەس، و بایەس یەی مکانیسم خاسێگ بوود تا بتۊەنێد یەی گەوراشار لەوای کرماشان وە درسی ئەوڕێ بووەید، مکانیسمێ گ وەداخەوە فرە ساڵە لە کرماشان نیەۊنیم و ئێ شاره تۊش گیر و گرفتەیل کوومەڵایەتی هاتێیە.
یەکێگ لە گیر و گرفتەگان هەڵگەردێدەو وە هۆنەر و ئەدەبیات، هۆنەر و ئەدەبیات لە کرماشان جیەگای تایبەتێگ داشتێیە، ئەمان وە مدوو نەۊن هەر ئەو مکانیسمه، ئەو جوور گ بایەس پەل نەوەشانێیه و فرە له شاعێرەیل و نۊسەرەیل ئێ وڵاته هێمان ئەڕای وەردەنگ ئەدەبیات ناشناسن، کەسەیلێگ لەوای “نەقی خان ئازاد” گ هەم شێعرێ و هەم پەخشانێ بەرایبەری کێد وەل گەورایل ئەدەبیاتا، ئەمان کەفتنەسە پەراوێز، چۊن شار و ئێکەش پارێزگەی کرماشان چەن دەهەس کەفتسه پەراوێز، شارێ گ لە ئێ چەن دەهە له ناوناس یەی شار تایبەتی و خاس، وەرەو یەی شار ئەڵاجەۊ و پەشێو چێیه.
گاجار هەنای دۊنیم گ ئەو مکانیسمه وە دەسمیەت دەسڵاتدارەیل ئەودی نیەتێد، مەژبوور بۊمن خوەمان وە ناوناس مەردم ئێ دیاره بایمنه مێدان و پەلێگ له چالاکی ئەدەبی و فەرهەنگی بگریمنه دەس و بکووشیم تا یەی جمشت پڕ هاز له ئێ ناوچه بکەفێدەو رێ.
بەختەوەرانه له باوەتی ئەدەبیات دۊنیمن گ چەن ساڵه نۊسەرەیل و چالاکەیل کرماشانی پەسای وەرە وەرە جمشت پڕ هازێگ خەنەو رێ و بایەس وێ زۊ چەوەڕێ خۊن دەوانن له ناو لەش کرماشان بۊنمن، خۊن‌دەوانێ گ هاتێ وەل ئەدەبیاتا سەرەتا بگرێد، ئەدەبیاتێ گ ئامیته له گشت چشتە، لە فەرهەنگ و ناسنامە گیریاس، تا ژیان و له شوون دنیای نووێگ بۊن.ئەمان له ئێ خۊن‌دەوانه بایەس چەن ئاماژەی گرنگ له بێز چەو بگریم، تا بتۊەنیم لە ناو ئێ رێیه وە دەسکەفت خاسترەکێگ بڕەسیم.
وەرجه هەر چشت، بایەس بزانیم مدوو تەقەڵا کردن ئەڕای ئەدەبیات چوەسە، ئایا تەنیا توایم ئاگر دەرۊن خوەمان بکوشنیمنەو، توایم وەل ئەدەبیاتا سەر خوەمان بخەڵەتنیم، یا ئامانجەیل فەرهەنگی و کوومەڵایەتیش دیریم؟ چۊن هەر کام له ئێ ئامانجەیله ئەڕای خوەیان یەی بڕ دەسکەفت دێرێد گ هاتێ وەل ئەو چشته گ له بێز چەو گرتیمنه جیاواز بوود، هەر کام له ئێ ئامانجەیله شێوه و پرووسەی تایبەت وە خوەی دێرێد گ وەرجه کار بایەس وەل ئەوانه پەیوەندی بگریم و ئاشناوە بۊمن.
ئەگەر توایم وەل ئەدەبیاتا دەسمیەت بەیمن وە فەرهەنگ و کوومەڵگای گ لەتێ ژیەیم، بایەس لە فەکتورەیل تایبەت وە ئێ ئامانجە کەڵک بگریم گ گرنگ ترین فەکتور، هەر ئەو بنەمای زوانەسە، زوانێ گ ئەڕای نۊسان ئەدەبیات لەلێ کەڵک گریم. له ناوچەی کرماشان، ناسنامە و مێژوو مەردم دیاری داس گ زوان کوردی بایەس فرەتر لە ئێ چشته گ هەس لە بێز چەو بگریەید، نۊسەرەیل و چالاکەیل کرماشانی بایەس فرەتر هەمیەت بێیەن وه ئێ زوانه، ئەڵبەت ئەگەر ئامانجێیان یەسە گ دەسمیەت بێیەن وە کوومەڵگا و شارێ گ لە تێ ژیەین، ئەگەر بزانن و رەسۊنەو گ یەکێگ له مدووەیل سەرەکی پەشێو بۊن کرماشان، پەشێو بۊن زەینی و زوانیه، ئەگەر لە ئێ مژاره بڕەسیمنەو، دیاریه گ تەقەڵا کردن ئەڕای زوان و زەین بوودنه یەی ئامانج گرنگ له ئەدەبیات.
ئاماژەی ترەک گ فرە گرنگه، پێش چێن وەرەو یەی مکانیسم پروفشناڵه. له ناو دنیای ئێمڕوو نیەتۊەنیم وە شێوەیل کۊەنە پێش بچیمن و چەوەڕێ بۊمن بڕەسیمنه شاخیش. ئەدەبیات یەی پەل سەرەکی دێرێد و ئەوە پەل وەردەنگە. نۊسەر نیەتۊەنێد لە ناو ژیان ئێمڕوو، ماڵ وە ماڵ بچوود و بگەردێد و لە شوون پێیا کردن وەردنگ بوود، سه بایەس شێوەیل نووێ گ هاتێیە وە درسی لەلێیان کەڵک بگرێد.
شێوەیل بڵاو بۊن ئەدەبیات ئێسه دو پەل سەرەکی دێرێد، یەی پەل بڵاو بۊن کتاو یا کۆڤار وە شێوەی قاقەزیه، و پەل ترەک فایلەیل تایبەت وە ئینترنتە گ تۊەنێد پی دی ئف بوود یا یەی ویدئو. هەر کام له ئێ دو شیوەیشه جیەگا و تایبەتمەنی خوەیان دێرن.
ئەڕای کەڵک گرتن له بەش قاقەزی یا هەر ئەو بڵاو کردن کتاوە، هەوەجە وە کەسەیلێگ هەس گ زانست ئابووری داشتوون، تەنیا دڵسووزی ئەڕای ئەدەبیات نیەتۊەنێد کارەگە پێش بووێد. بڵاو کردن کتاو و کتاو فرووشی یەی پێشەس گ پەیوەندی قۊلێگ وەل زانستی ئابووری، برەندسازین و دەنگەودان دێرێد. سه بایەس ئایەمەیل تایبەت و ئاگا وە ئێ کاره، لە ئێ رێیه بانەو مێدان و دەسمیەت ئەدەبیات و فەرهەنگ ناوچەی خوەیان بێیەن، چەن جار وەتیاس و لەنوو بایەس بۊشیم، چالاکی فەرهەنگی تەنیا شێعر وەتن نییه، و هەوەجە نییه وە مدوو یەگ دڵمان سزێد، بنیشیم بێت مەشکه بۊشیم، هزاران رێ ئەڕای دەسمیەت هەس گ هاتێ پتانسیل ئیمە له ناو رێ ترەک بوود، سە بایەس ئەو رێیه بۊنیمنەو و له ئەو رێیه ئەڕای کوومەڵگای خوەمان بکووشیم.
له بەش ئینترنتی، چۊن گیر و گرفتێگ نییه و یاسای دیاریێگ نەیرێد، هەر ئەوقەرە گ تۊەنێد خاس بوود و دەسمیەت بێدن، تۊەنێد خساریش بڕەسنێد. خسار هەنای رەسێد گ یەی هژمونی پڕ هاز له پشت سەر یەی مۆتیڤ هەڵە بووسێدە پاوا. دنیای مەجازی دەرەقەت فرە بانێگ ئەڕای درس کردن یەی مەوج پڕ هاز و گەورا دێرێد، مەوجێ گ تۊەنێد بووده لاف‌ئاو و گشت چشت وەل خوەیا بووێد، سە شێوەیل کەڵک گرتن لە ئینترنت ئەڕای رەسانن ناوەڕووک ئەدەبی بایەس وەرەو شێوەیل زانستی و پروفشناڵ بچوود، سە هەم هەوەجە وە کەسەیلێگ هەن گ له ئێ رێیه بانەو مێدان و دەسمیەت بێیەن، کەسەیلێ گ ئاشنان وەل دنیای کەمپیوتر و ئینترنت، و تەنانەت تۊەنێد بووده بەشێگ له پێشەوەری، سه هەم لەنوو لێره بایەس ئاماژەی بکەیم گ چالاکی تەنیا وە زوور شێعر وەتن نییه.
ئاماژەی ترەک گەپ هاوماڵی کردنه، یەکێگ له مدووەیل سەرەکی پێشکەفتن ئەدەبیات له هەر وڵاتێگ هاوماڵی کردنه، ئەمان هاوماڵی کردن شێوە دێرێد، ئەگەر ئێ مۆتیڤه بوودنه دژمەنی و دژایەتی، ئەو وەختە ئەدەبیات ئەو وڵاتە خسار دۊنێد. کەسایەتی ئیکس و ئیگرگ گ کار ئەدەبیات کەن، تۊەنن له یەک رخنه بگرن، تۊەنن له رێکارەیل نووێ گ دینەسەو ئەڕای یەک گەپ بێیەن، وە کار یەک ترەکی بنووڕن و بکووشن گ هەم خوەیان وەرەو نوا بچن و هەم کەسەیل ترەک وەرەو نوا هەوڵ بێیەن. قازاشت ئێ کارە تەنیا ئەڕای ئەدەبیات نییه، ئەڕای خود نۊسەریش هەس، نۊسەر ئیکس هەنای بۊنێد نۊسەر ئیگرگ کار نووێگ داسەو دەیشت، وە مدوو هەست هاوماڵی گ زۆرم بۊنەوەرەیل دێرن، مەیل وەرەو نوا چێن پێیا کێد، ئەمان ئەگەر کەس له لووایلووێ رێ نەکێد، کەم کەم له رێ کردن وسێدەو. سه هاوماڵی کردن کیشەیگ نەیرێد، ئەمان رێ و رەوش خوەی دێرێد گ یەیش ئەڵبەت هەڵگەردێدەو وە ئامانجێ گ دیریم.
بەشێگ له هاوماڵی کردن تۊەنێد تن و تێژ بوود و خوەی لە ناو رخنە گرتن نیشان بێدن، ئەگەر کەسێگ لە ئیمە رخنە گرێد، ئیمەیش تۊەنیم گووش بتەکنیم و ئەگەر مدووەیل زانستی و دەسمیەتدەرێگ داشت، کەڵک بگریم، له بانێ هۊردەو بۊمن، هەوەجە نییه لە بەرایبەر رخنه گرتن دێیان بووەیمە ریچا، یا گورزێگ لەلێ هیز بەیمن، چۊن گەوراترین نۊسەرەیل دنیایش گ هاتێ ئێمڕوو زینێ نەون، رخنە لەلێیان گیریاس و هەمیش گیریەید، هاتێ فره لە ئێ رخنەیله درس بوود، هاتێ هەڵە، گرنگ یەسە هەر نۊسەرێ خوەی ئەوقەرە بکووشێد و بخوەنێد گ بتۊەنێد له جیاوازی رخنەی بێ مدوو و رخنەی دەسمیەتدەر بڕەسێدەو. مرۆڤ، وە تایبەت مرۆڤێ گ ها شوون ئافراندن و پێش چێن له ناو دنیای ئێمڕوو، هەوەجەی فرەیگ وە شنەفتن دێرێد، گووش تەکانن وە گشت دەنگەیل.
ئەگەر ئێ ئاماژەیله فرەتر لە بێز چەو بگریم، تۊەنیم دریژە بەیمنە ئێ رێداگرتن خۊن تازە گ پەسای وەرە وەرە گیان دوجاره دێده ئەدەبیات کرماشان، و لە لوو گیان گرتن ئەدەبیات، چەوەڕێ هاتن وەرز وەهار له بەشەیل تر کوومەڵگایش بۊمن و لەنوو بڕەسیمنە ئەو رووژەیله گ هەر کەسێگ وە مەیل بانێگەو بایده ناو کرماشان و له یەگ ئێ شاره دیه سەرکەیف بوود.
لە دۊاخر ئێ نۊسمانه بایەس یەی ئاماژە بکەم وه گەل شارەیل کورد ترەک لەوای ئیلام، سنه، شاباد، گیەڵان و …، ئیمه ریشەمان وە هەر کام له ئێ شارەیله بڕەسێد بایەس بزانیم کرماشانیش شار ئیمەس، کرماشان جیا له ئیمە نییه، لەوای مناڵ یەتیم وەلێیا رۊەڕۊ نەۊمن گ هەرکه رەسیه یەی لەقە داسه لێ و لە خوەی تاڕانسێ! کرماشان ناوەند شارەیل کورده و هەنای دۊنیم نه زانستگه ها فکرێ و نه بەرپرسەیل و ئدارات ترەک ئێ پارێزگه، خوەمان بایەس ئەڕای پێشکەفتن ئێ شاره بکووشیم و دۊاخر دۊنیم قازاشتێ ئەڕای گشت گەل و گشت شارەگانە.
انتشار در هفته نامه صدای آزادی / شماره 599