جادەیلێ گ بوو مەرگ دەن! / مازیار نەزەربەیگی
لە ناو ئێ چەن ساڵە بێجلە مەرگ و میر کورونا، کارەساتێ گ بۊەسە مدوو لە کیس چێن گیان مەردم، تەسادفەیل ناو جادەیل بۊە. وە تایبەت لە پارێزگەی کرماشان گ هەر ساڵ چەن سەد نەفەر وە مدوو تەسادف گیان خوەیان لە دەس دەن. هەنای بەرپرسەیل لە ئێ باوەتە قسیە کەن یەی جار گەپ لە گیچەڵ ماشینەگان دەن، یەی جار بختێ کەنە مل شێوەی رانەندگی مەردم و یەی جاریش لە رێ‌بان و گیر و گرفتەیل جادەگان رەخنە گرن. ئەو جوورە گ دیارە هەر سێ یانە هەس، یانێ هەم ماشینەگان وە کار نیەتیەن، هەم شێوەی رانەندگی مەردم گیچەڵ دێرێد و هەم یەگ جادەگان بوو مەرگ دەن. ئەمان یەگ رێکار چوەسە، یەی پرسیارە گ تێکووشم لە ئێ وتارە جواوێگ ئەڕای بۊنیمنەو و لە بانێ فکرەو بکەیم.
دیاریە گ سیستم هات چوو ماشینەگان یەی سیستم تەک لایەنە نییە گ تەنیا یەی سازمان خەریکێ بوود، فرە لە سازمانەیل کارێیان پەیوەندی دێرێد وەل ئێ گەپا، سە کیشەی سەرەکی یەسە گ پەیوەندی‌دەر خاسێگ لە ناوێن ئێ سازمانەیلە نییە گ ئەگەر بۊاتاد، یانە بایەس کار خوەیان وە خاسی وە پەرتخ بڕەسانیاتان.
هەر نەۊن ئێ جوور پەیوەندی دیاری و پڕ هازێگ بۊەسە مدوو یەگ هەرکە ئەرک و کار خوەی بخەێدە مل سازمان ترەکا و هەنای تەتیەیمنە هەڵکەفتێگ، هەر کام لە سازمانەگان بختێ بکەنە مل سازمان ترەکا تا کارەگە هەر لە شوون خوەی بمینێد.
مدوو سەرەکی ئێ جوور هەڵکەفتێ یەسە گ ئیمە هێمان هەزەو سیستم ئەخڵاقمەداریم. فکر کەیم لەوای هزار ساڵ پێش گشت چشت لە بان هێڵ ئامووژیاری پێش چوود. گشت چشت وە شێوەی گرەو نان رێش و سێول پێش چوود. گشت کەسەیل کار خوەیان وە شێوەی ئەخڵاقی و شەرعی وە ئەوڕێ بەن و ئەگەر نەوەن، خودا یەخەیان گرێد و دۊزەخ جییانە؛ ئەمان دیارە گ دی لەێوا نییە، وە ئێ شێوە دی نیەود پێش بچیمن. سیستمەیل ئەخڵاقمەدار ئەڕای وەختێ خاس بۊە گ ژیان مەردم سادە بۊە، چەن نەفەر لە دەور یەک کووەو بۊنە و وە شێوەی سادەیگ کارەگە پێش بردنە، گشت لەوای یەک بۊنە و باوەڕێیان لەوای یەک بۊە، ئەمان ئێمڕوو نیەود، ئێمڕوو ئەگەر بڕیارەیل و داتەکەیل کوومەڵایەتی نەون، گشت لە سەر و کووڵ یەک چنە بان، هۊچکە کار خوەی وە درسی وە پەرتخ نیەڕەسنێد، و ئاکام ئێ هەڵکەفتە ئێمڕوو لە ئێران و وە تایبەت لە پارێزگەی کرماشان دۊنیمن.
فرە جار خوەنیمن یا شنەویمن گ ئۊشن مەردم ئێران نەفامن یا گیچەڵ فەرهەنگی دێرن، یا ئۊشن ئەخڵاق نەمەنێیە، هەرکە ها فکر خوەی و لە ئێ قسیەیلە. بایەس بۊشم ئەگەر مەردم ئاڵمانیش ئەڕای ساڵێگ لە بێ قانوونی بژیەن، هەر بوونە ئێ مەردمانە گ ئیمە هەیمن، جیاوازیێگ نییە، مرۆڤەیل لە ناو هەر سیستمێگ پەروەردە بوون، هەر لەوای ئەو سیستمە وەپێیان تیەێد.
ئەگەر یەی ئاڵمانی تەنانەت سات سێ نسفە شەو، هەرسەی زانێد هۊچکەیش وە دەیشتەو نییە، لە پشت چراخ سوور چەوەڕێ وسێد، وە مدوو یە نییە گ ئایەم فرە فەرهەنگدار و ئەخڵاقمەدارێگە! وە مدوو یەسە گ پانزە گلە دۊربین پەسای لەلێ فیلم گرێد و دی هووکارە بۊە وە یەگ ئێ کارە درسە و کار درس ئەڕای هەمیشە درسە، و ئەگەر کار هەڵەیگ بکەێد، قانوون وە شێوەیل زانستی و درسێگ، کارێگ وەپێ کەێد گ هەنای چراخ سوور دۊنێد چمان مڵایکەت دییە.
لە ناو ئێران فرە لە گواهینامەگان گ دانەسە دەس مەردم، لە راس لەوای بەڵگەی قەتڵ مەردمە، فرە لە ئێ کەسەیلە گ گواهینامە دێرن، لەلێیان بپرسیم ئامانج چراخ سوور چوەس، هەر نیەزانن! لەلێیان بپرسیم کەێ بایەس بووق بێیەیم، وەل خوەیانا فکر کەن شێت بۊمنە گ پەسای لەێوا پرسیمن؛ تەنیا یەی چشتێگ شنەفتنە، لە ناو زەینێیان نەهادینە نەۊە، و هەنای تیەنە ناو خێیاوان، ئەگەر بۊنن کەسێگ نییە، فرە هاسان لەلێ کەفنە لا. ئەگەر لە سەد نەفەر دە نەفەریش بکەفنە لا، چواران لەلێ بوونە مدوو تەسادف، ئەو رووژە پێش ناێد، لە جی تر پێش تیەێد. لێرەسە گ دی گرنگ نییە فەرهەنگ و ئەخڵاق چوە ئۊشێد، ئەگەر لە سەد نەفەر، نەوەد و نوو نەفەریش ئەخڵاقمەدار بوون (گ لە ئارمانشاریش لەێوا نییە!)، ئەو یەی نەفەرە وە تەنیا تۊەنێد قەتڵ گشتێیان بووڕێدەو.
جیا لە یە، هەنای قانوون نەود، ئەو کەسە گ ماشین سازێد، کی تواێد بنووڕێدە کارێ؟ چوارگە پڵێت و ئاسن شڕە نەێدە قێ یەکەو، چوار گلە تایر خەێدە ژێرێ و بووقێگ نەێدە بانێ، و تازە وە شێوەی سەرڕاسیش نیەفرووشێدێ، دەێدێ دەس دەڵاڵ گ ئەۊ وە نرخ دو بەراێبەر بفرووشێدێ تا مەردم ئەڕای سەف بووەسن.
هەرکەیش خوەشێ ناێد وەپێ ئۊشن ئەڕای خوەد بچووە نیشتمان ترەک، ئێرە گشت چشت لە رۊ ئەخڵاق و ئائین پێش چوود و هەرکە گەپ لە قانوون بێیەێد لە ئیمە نییە و گیانێ هالە ناو گیرفان ئیمە! کیشەی ترەک لە ئێ باوەتە، کارەیل فەراقانوونیە گ ئەڕای بڕێگ وە مدووەیلێگ هەڵکەفتێیە، یانێ لە ئەو جیە گ قانوون بایەس دۊزایدۊز بوود، نییە، واز تیەرێد، ئەڕای نموونە کەسێگ نیەپرسێد هەر ئێ ماشینەیلە چۊ سازیەن، هێمەن هەن، نیین، چۊ فرووشیەن، لە کوو فرووشیەن! ئەمان هەنای یەکێگ جاجگێگ دزێد، لەورە دی مەگەر وە هاسانی وێڵێ کەن، تا نەکەنێ وە یەی گن جاجگ و خاس نەجانێ، دەس لە یەخەی وێڵ نیەکەن.
هەر ئێ کارەساتە لە بان جادە سازینیش هەس، لە ناو پارێزگەی کرماشان هەنای خڕ خوەیمن، یەی گلە جادەی ئستاندارد نیەۊنیم، مدووێ چوەس؟ مەگەر کەم مهەندس و ئایەم زانا لە ئێ باوەتە دیریم؟ مەگەر بەرجەوەنی نەیریم؟ مەگەر نەفت و قیل و خاک و کوچگ فرەیگ نەیریم؟ مەگەر ئەمزار نەیریم؟ ئەگەر نەیریم، خوەی یەی گیچەڵە گ ئڕا نەیریم! ئەگەر دیریم، سە ئڕا جادەگان لەێوانە؟ ئەڕای نموونە جادەی شاباد وە شیان گ هەر ساڵ فرە کەس لە ئەورە کوشیەن، یەی جادەی باریکە، نە هێڵ‌بەنی دیاریێگ دێرێد، نە چراخێگ، نە تابڵەوێگ دێرێد، چمان ئەڕای خەر سواری درس بۊە، هەرکە شەوانە وە ئەو جادە هاتچوو بکەێد هەر تا مانگێگ خەوف گرێدێ.
لە راس هەم مەردمن گ پەسای خوەیان پارێزنن، وەگەرنە هەر لە ئەو یەی گوڵە بایەس لەش هزاران ماشین و نەفەر کووەو بۊاتاد. بەرپرس ئێ کارەساتە کییە؟ کی بایەس لە شوونێ بوود؟ کی جواو بنەماڵەیگ دەێد گ باوگێ لە دەس داێیە، داڵگێ لە دەس داێیە، مناڵێ لە دەس داێیە؟
کیشەی ترەک گەپ ئابووریە، هەنای کار نەود، هەرکە ماشینێگ سێنێد، وەپێیەو چوار نەفەر جی وە جی کەێد، وە تایبەت لە پارێزگەی کرماشان، هاتێ لە سەد نەفەرێ گ ماشین دێرن، لانکەم نەوەد نەفەرێ ئێ کارە کەن، وە تایبەت ئەوانە گ پراید دێرن، چۊن هاڵ و رووژ ئابووری لە ئێ ناوچە ها ژێر لەت سییە.
دیاریە یە یانێ چوە، یانێ یەکم سیستم هاتچوو ئیمە گیچەڵ دێرێد، دوێم، مەردم مەژبوورن چۊن سیستم ئابووری ئیمەیش گیچەڵ دێرێد، و راسیەتێ یەسە گشت چشت لە بنەڕەتەو گیچەڵ دێرێد! یەی جار یەکێگ لە بەرپرسەگان بنیشێدە کووڵ یەکێگ لە ئێ پرایدەیل کرایەکیشە، وەپێیەو بچوود تا جیێگ، ئەگەر تا ئەورە پانزە کیلوو لە توودەی چەوریەگانێ کەمەو نەۊ، تۊەنێد مل قوت بگرێد و بۊشێد کیشەیگ نییە. نیشیە ناو پراید، چمان دۊز نیشتیەسە بان ئاسفاڵتەگە، مینێدە ماشین چووینەگان گ لە سەردەم مناڵی درس کردیایم، تەختەیگ هاوردیایم، چوار گلە قڕقڕە وە میخ کوتیایمنە ئیلاو ئەولایا، و لە بان یەی سەرەوخواری نیشتیایمنە بانێ، تا خوار چێیاد. ئەو کەسە گ کرایەکیشە دی بەرجەوەنی نەێرێد بتواێد خەرج ماشین بکەێد، رووژ وە رووژ بەترەو بوود، ئمێد وە ژیانێیان کەمە، هەر هانە ناو فکر و خەیاڵ. دیاریە گ یانە پتانسیڵ لە کیس چێن دێرن، هۊچکە وە فکرێیان نییە، لە بەرپرسەیلیش پێجوو بۊمن، ئۊشن کورە مەردم خوەیان خاس زانن چوە بکەن، کار خوەیان خەنەو رێ!
یا ئەڕای نموونە، بەشیارەیل بیمە گورجن ئەڕای یەگ دییە بێیەن، ئەمان هاتێ وە دو کوت ئەو پۊلە بتۊەنن وەرجە هەڵکەفتەگە دەسمیەتێگ بێیەن وە یەگ لانکەم چوار گلە چراخ بنەنە بان سەر جادەگان، چوار لەت هێڵ سفێد بکیشنە مل جادەگان، سەر پیچەگان ریکەو بکەن.
ئیمە تەنیا یای گرتیمنە بۊشیم، مەردم بایەس بپارێزنن، یەی جار وەل خوەمانا نیەۊشیم چوە بپارێزنن؟ هەنای پا ئەڕای ترمز بەن، دۊنن ماشینەگە نیەۊسیەێد هۊچ پەسای هەڵپەڕگەیش کەێد، چوە بپارێزنن؟ هەنای جادەگە چەنە نوای ماشینەگە نییە، چوە بپارێزنن؟ هەنای یەکێ گ بەڵگەی قەتڵ گرتێیە و پەسای لە نوایا تیەێد و فکر کەێد پەسای درس تیەێد، ئێ دەرمەنە گ پەسای رێ خوەی چوود، چوە بپارێزنێد؟
ئیمە هەنای تۊەنیم وە مەردم بۊشیم بپارێزنن گ گشت چشت لە شوون خوەی بوود، ماشینەگان هێمەن بوون، جادەگان ئستاندارد بوون، وە درسی پەروەردەی مەردم کردۊمن، وە درسی قانوون پێش بووەیمن، گشتمان یای بگریم گ هۊچکە لە قانوون بانتر نییە و نەبایەس بوود! ئەو وەختە تۊەنیم بۊنیم گ ئەخڵاقیش پەسای چۊزە دەێد، تۊەنیم بۊەنیم فەرهەنگ پەسای دەرەقەت گرێد، ئەو وەختە تۊەنیم ژیان رەنگینێگ داشتۊمن.
ئەمان هۊچ بۊنەوەرێگ لە ناو زیقاو وە یەی ئاکام رەنگین نەڕەسییە و نیەڕەسێد، دنیای راسگانی وەل دنیای شێعر جیاوازە. وە دڵنیاوە ئۊشم، هزار ساڵ تریش ئێ رێیە دریژە بێیەین، رووژ وە رووژ بەترەو بۊمن گ خاسترەو نیەۊمن، دەس لە نووڕگەیل پارادوکسیکاڵ و تیتاڵ لاوەن، رێ درسێگ لە پێش بگرن، یە ئەرکدانە.
ئەڵبەت هەنای گەپ لە قانوون دەیم، فرە کەس فکر کەن یانێ مەژبوور کردن، دەس زوور، کوشتن و زندانی کردن! لەێوا نییە، مەژبوور کردن و دەس زوور یەی جار جواو دەێد، دە جار نیەێد، ئەگەر کوتەڵ کوو مەردم بکەیم، لە ناو خێیاوان شەلاخێیان بێیەم، چ قازاشتێگ دێرێد؟ چ پێخامێگ دێرێد؟ ئێ شێوەیلە هاتێ دو هزار ساڵ پێش وە کار هاتۊد، هاتێگیش ناتۊد، ئەمان ئەڕای سەردەم ئێمڕوو ئیمە دی وە دڵنیاوە ئێ شێوەیلە وە کار نیەتیەن، گ ئەگەر باتان ئەقەرە گەنە کاری فرەوە نەۊ، بنووڕنە ئامارەگان، دیاریە گ پەسای وەرەو بان زوور کەێد.
شێوەی درس یەسە گ قانوون و رێ‌بان هەڵدان قانوون لە ناو کوومەڵگا لە بان هێڵ زانیاری بوود، ئەڕای نموونە هەنای کەسێ دزی کەێد، وە جی یەگ دەسێ بووڕیمنەو یا بخەیمنێ ناو وتاخێگ، یەکم جار بایەس بزانیم ئڕا ئێ کارە کردێیە، بایەس بزانیم ئێ ئایەمە لە لایەن دەرۊنی ئازاس یا نە، ئەگەر دەرۊنێ گیچەڵ داشت گ بایەس دەرمان بوود؛ ئەگەر گیچەڵ ئابووریە، تۊەنیم یەی کار بەیمنە پێ ئەمان دەسمزێ تا ماوەێگ، دو کوت یا سێ کوت بوود، ئێ کەسایەتیە هەم یەی کار یای گرێد، هەم قازاشتێگ ئەڕای کوومەڵگا دێرێد، هەم رەسێدەو هەنای کەسێگ زامەت کیشایە نەبایەس هەقێ پاکوت کرد و ئێکەش دۊای ماوەێگ یەی کار دێرێد و لەوای گشت کەسان ترەک پۊل سێنێد و ژیەێد.
هەنای مەردم بۊنن زامەتێ گ کیشن بەراێبەر ژیانێگە گ دێرن دی کەمتر رێ هەڵە هەڵویژنن، ئەمان هەنای دۊنن بەراێبەری نییە، وەز ئابووری خراوە، رانت و فساد هەس، دیاریە گ هاتێ رێ هەڵەیگ هەڵویژنن. ئیمە بایەس لە فکر ئەوسڕین گەنەکاری بۊمن، نە گەنەکار! ئیمە تەنیا یای گرتیمنە مل گەنەکار بگریم و چنگ بنەیمنە قوڕگێ، ئەمان گەنەکاریەگە وێڵ کردیمنە، لە شوون یە نییمن گ لە بنەڕەتەو بنووڕیمنە پێیا، بزانیم ئڕا ئێ ئایەمە لەێوا کردێیە، ئڕا ئێ ماشینە لەێوا سازیاس، ئڕا ئێ جادە لەێواسە، تا نوای گەنەکاری بگریم.