ئەوڕەسین لە چۊنیەتی پێناسە / مازیار نەزەربەیگی
نووڕستن وە مانای پێناسە لە ناو چەن دەسگای فکری و زانستی ئەڕای ئەوڕەسین لە شێوەی وەدی هاتنێ
پێناسە (هویەت) جیا لە مانای وشەێ گ بوودە تایبەتمەنیەیل هەبۊن و خاکەڕا گ دەسمیەت دەێد خوەمان یا کەسەیل ترەک بناسیمن، لە هەر نووڕگە و دەسگای فکری و زانستی ئەڕای خوەێ تاریفێگ دێرێدن، ئەڕای نموونە لە دەسگای رامیاری، پێناسە وە دو شێوە وە دی تیەێد، یەی شێوە زوورەکیە و داتەکەیل و نیرووەیل نزامی هانە پشتێ، ئێ شێوە یانێ وە دی هاتن مکانیسم دەوڵەت-ملەت، هەنای نەتەوەێگ یا نیشتمانێگ تۊش سنوور و دەوڵەتێگ هاتێە، ئەو مەردمە تۊش پێناسەی تایبەت وە ئەو رزار یا سیستمە هاتنە.
هەنای ئۊشیم مەردم کورەی باکووری، یانێ بۊن یەی سیستم گ لە تووێ مەردمێ وە ئێ پێناسە ناسیانە، و دی بوونە مەردم کورەی باکووری. هەرسەی هاتێ فرە لە مەردم کورە ئێ رزارە نەتوان، ئەمان دی جارێ بڕیاسە پایان و تا هەنای ئەو رزارە هەس، مەردم هەر وە ئەو ناوە ناسیەن. ئێ ناو ناینە و ئێ دیاری کردنە هەر بوودە ئەو پێناسەی رامیاریە گ دۊای وە دی هاتن ناسیوناڵیسم پڕ رەنگەو بۊە، یانێ لە سەدەی بیستم. ئەڵبەت تەنیا سنوورەیل و دەوڵەتەیل نیێن گ پێناسەی رامیاری دیاریەو کەن، یانی تەنیا وە زوور نیە، بڕێگ لە نەتەوەیل هەر هەمیشە وەل یەکا بۊنە، ئەڕای نموونە مەردم ژاپۆن هەنای نیشتمانێگ نانەسەو دی جیاوازی فرەێگ لە ناوێن یەک نەێرن، ئەو رزار و سنوورە دی پووڕیایە و زۆرم مەردمێ قەبووڵێ کردنە، گاجاریش هاتێ دەوڵەت یا سنوور دیاریێگ نێیاشتوون
ئەمان هەمیش وە مدوو رامیاری، مێژوویی و زوانی تۊەنن ئەڕای خوەێان پێناسەی تایبەتێگ دیاریەو بکەن، ئەڕای نموونە خوەمان کوردەیل لەێوایمنە، هەم پێناسەی رامیاری ئەو نیشتمانە دیریمن گ هایمنە تێ، و هەم پێناسەی کوردی خوەمان. ئەر بچیمنە تورکیە و لەورە کوردێگ بۊنیمن، هەست کەیم ئاشناس و وەل یەکا یەی پێشینەی مێژوویی داشتیمنە.
لە قەوڵی «ژاک رانسیێر»، بیرەوەر فەرانسەوەی، گاجار قازاشت یا بەرژەوەنی کوومەڵایەتی بوودە مدوو وە دی هاتن سووژەی رامیاری ئەڕای یەگ ئەو سووژە بتۊەنێد دۊاخر خوەێ بڕەسنێدە یەی پێناسەی دەرەقەتدار و ئێکەش لە بان ئەو پێناسە ئەڕای مەردم یەی بڕ ئەرزش و ماناێ نوو درس بکەێد. گاجار ئێ شێوە لە مکانیسم دمۆکراتیک کەڵک گرێد، یانێ ئەو ساختار سیاسیە نووڕێدە تایبەتمەنیەیل ئەو کوومەڵگا و کووشێد وەل وە دی هاوردن یەی سیستم چەن لایەنە، دیاری، زانا و کارا، زەینیەت و فەرهەنگ مەردم وە شێوەی ئۆرگانیک لە ناو کانال و هێڵ درسێگ بکەفێدەو جۊلە.
ئەمان هەمیشەیش لەێوا نیە، گاجاریش دەسەڵاتدارەیل کووشن بڕێگ ئەرزش یا مۆتیڤ یا تەنانەت بەرژەوەنی کوومەڵایەتی وە شێوەی دوڕی و دیکتاتوری بپووڕنن، و ئەو ئەرزشەیلە نە وە مدوو یەگ لە ئەو کوومەڵگا جیەگا دێرێد، تەنیا وە مدوو یەگ ئەڕای بڕێ گ لە دەور ئەو سیستمە کووەو بوون، دەرەقەت و پۊل وە دی تیەرێد، دامەزریەێد و دریژە دۊنێدەو؛
هەر ئەو جوورە گ هابز وە مدوو هەڵکەفتەیل سەردەم خوەێ لە کتاو لێویاتان ئۊشێد، وە مدوو هێمەناتی فرە لە تایبەتمەنیەیل سرۆشتی و مێژوویی ئایەمەیل تۊەنن فەدا بوون. ئێ نووڕگە فرەتر لەوای یەی بۊنەوەر یا داشتەمەنی نووڕێدە مرووڤ گ ئەر وە زووریش بۊە بایەس بکەفێدە بان ئەو هێڵە گ رزار دەسەڵاتدار تواێد، چۊن گرنگ نیە ئەو ئایەمە لە خاکەڕای خوەێ چەنێگ وەنەرخە، گرنگ یەسە ئەڕای رامیاری و ئیدەی ئەو دەسەڵاتدارە چەنێگ وە کار تیەێد و چ نرخێگ ئەڕاێ لە بێز چەو گرێد.
سە وەرە وەرە هەر ئێ ئەرزشەیل بەدەڵی (مەسنەوی) ئەو رزارە بوودە پێناسە گ هەبۊن بڕێگ لە مەردم گرێد لە وەر و تەنانەت ئێ بڕە گورجن تا ئەڕای ئەو ئەرزشەیلە زگ ئەودۊای مەردم گ جوور ترەک فکر کەن بێڕن، چۊن باوەڕ دێرن گ ئێ بڕیارەیلە هەر لەێوا پێش نیەچەن، هەوەجە وە شمشێریش دێرن، سە لەێواسە گ بنیەی پیناسەی فاشیستی وە دی تیەێدن و گشت ئەو کوومەڵگا گرێد لە وەر و لە بڕێگ لە نیشتمانەیل ئێ شێوە دۊنیمن.
سە جیا لە رامیاری، پێناسە لە دەسگای کوومەڵگاناسی یانێ هاوسڕشت بۊن وەل ئەو کوومەڵگا گ تۊەنێد بەشێگ لەلێ مێژوو بوود، تۊەنێد هاو زوانی بوود، تۊنێد هاو فەرهەنگی بوود یا داشتن بڕێگ داتەک، ئاداب و رێ و رەسم ژیان، و یا تەنانەت بەژەوەنی و ئەرزشەیلێ گ لە ئەورە وە دی هاتێە. ئەڕای نموونە هاتێ یەی کورد بچوودە سوێد، لەورە ئەڕای ماوەێگ بژیەێد، هاتچوو بکەێد، دیاریە وەرە وەرە ئەو فەرهەنگ و داتەکەیلە گ لە ئەورە هەس، پێناسەی نووێگ ئەڕای ئەو کوردە لە لوو ئەو پێناسە گ خوەێ داشتێە نەێدەو، ئەڕای نموونە هاتێ لەێرە فرە رێز ژن نەگرتۊد ئەمان لەورە هەنای تەتیەێدە داتەکەیل و ئەرزشەیل کوومەڵایەتی نوو، دی ڕەسێدەو گ هەڵە کردێە و شێوەی ترەک لە پێش بگرێدن، سە هەم وە مدوو ئەرزشە و هەم وە مدوو ئەو داتەک زانستیەسە گ لەورە وە دی هاتێە.
ئەڵبەت گاجاریش هاتێ ئەو فەرهەنگە پیەک پیرووز بوود، و ئەو پێناسە گ وەرجە خوەێ بۊە پیەک لە کیس بچوود، سە لە دەسگای کوومەڵگاناسی، پێناسە چشت سەقامدارێگ نیە گ هەمیشە یەی چشت بوود، ئەگەر ئەو کوومەڵگا ئاڵشت بوود، ئەو کەسایەتیە هەم تۊەنێد تۊش پێناسەی ترەک باێدن.
«مانوئڵ کاستڵز»، کوومەڵگاناس ئسپانیایی لە کتاو «سەردەم ئاگاداریەیل و دەرقەت پێناسە» ئێ باوەڕە دێرێد گ پێناسە یەی فەرایەندە سە هەنای وە دی تیەێد گ تایبەتمەنی یەی فەرهەنگ یا کوومە فەرهەنگێگ بتۊەنێد لە سەرچەوەیل ترەک بکەفێدە نوا و پیرووز بوودن، ئەو وەختەسە گ ئەو پیرووزیە خوەێ بوودە مدوو بنیە نان پێناسە ئەڕای ئایەمەیل لە سەردەم ترەک، سە تەنیا وە مدوو هەستیاری و یەگ وە زوور چەن کەس بنەنە لای یەکەو ئەڕای هەمیشە سەقام نیەگرێد، بەڵکە هەوەجە وە دیرووک و پێشینەی فرەێگ دێرن تا ئەو مەردمە بتۊەنن وەل یەکا بژیەن و تۊش ئەو دەرەقەت فەرهەنگیە بان. لە دریژەی مێژوو لە ئێ پێشهاتەیلە داشتیمنە.
ئەڕای نموونە هەنای ئەرەوەیل هێرش تیەرن وەرەو فڵات ئێران، لە ئەو سەردمە یانێ هزار و چوارسەد ساڵ پێشە تۊەنن لە کەم هازی دەسەڵاتدارەیل و مەردم کەڵگ بگرن و پیرووز بوون و هەر ئێ پیرووزیە بوودە مدوو یەگ فرە لە مەردم ئەو نیشتمانە تۊش فەرهەنگ و ئائین و تەنانەت پێناسەی ترەک بان و ئەو پێناسە گ وەرجە ئەوە داشتنە لە کیس بێەن. چۊن هەم ئەو پۆتانسیڵە داشتنە و هەم یەگ لە قەوڵی زەڕین کووب وە هەر هەرهاڵ دەس زووریش بۊە. تەنانەت ئێ سەرکەفتنە جوورێگ بۊە گ دۊای فرە ساڵ شاعێرەیل فارس لەوای شەفیعی کەدکەنی وە هاتن ئێ پێناسەی نووە شانازی کەن، یا کەسێگ لەوای مەلک شۆعەرای بەهار ئۊشێد «گەرچێ عەرەب زەد چۆ حەرامی ب ما، داد یکی دین گرامی ب ما».
سە دیاریە گ دی فرە کەس قەبووڵێ کردنە و پیەک چێنەسەو ژێرێ. یا هەنای زوان فارسی بوودە زوان رەسمی و دەرباری ئێران، وە مدوو یەگ دەرەقەت گرێد، تۊەنیم بۊشیم تۊش پیرووزی فەرهەنگی هەم تیەێد و ئەو دەسەڵاتە گ لە پشتێ بۊە، بۊەسە مدوو یەگ وەرە وەرە زوانەیل ترەک لە ئێران لەوای کوردی بکەفنە پەراوێز. هەر ئێ پیرووزیە خوەێ بوودنە مدوو وە دی هاتن شێوەی ترەک لە پێناسە گ لە ناو دەسگای دەرۊنناسی خاستر شیەو بوود.
هەنای مەردم بۊنن، ئەڕای ئەمرێگ فرەتر بانگەوازی کریەێد، یا بەرژەوەنی و ئەرزش وەلا تیەرێد یا کڵاس (پووشەبەنی نوو کوومەڵایەتی) دێرێد، کەم کەم وەرەو پێ چن و فکر کەن یە هەر پێناسەی خوەیان بۊە یا بایەس بوود و خاسترە بچنەو ژێرێ تا بتۊەنن وە خاسی بژیەن.
سە فرە گرنگە گ بزانیم ئێ پرووسە ئایا ئۆرگانیکە یا ناجسن (نائەسڵ)، گشت گیچەڵەیل لە ئێرەو دەسەپێ بوود. ئەر وە شێوەی ئۆرگانیک بوود، دەرۊن و دەیشت ئایەمەیل وە درسی شکڵ گرێد و چفت بوود، ریاکاری و دوڕۊیی کەمەو بوود، دروو دان کەمەو بوود، ژیان مەردم دی نەمایشی نیە، مەردم دی کڵاو نیەنە سەر یەک، دی هەوەجە نیە ئەڕای نموونە یەی کورد وە تار یەی فارسەو بکەێد تا ماف فرەترێگ گیرێ باێد، هەوەجە نیە وە دروو خوەمان لە ناو ئائینێگ نیشان بەیمن گ وەپێ باوەڕ نەیریمن و ئەو ئائینیشە دی خراو نیەکەیمن.
سە هەنای ئێ پرووسە ئۆرگانیک بوود، مەردم تۊش پێناسەی ئازاێگ تیەن، ئەمان ئەر ناجسن و مەسنەوی بوود، تۊش شەڕ ئەخڵاقی و دەرۊنی تیەن و ئێ گیچەڵە دۊاخر مل ئەو کوومەڵگایشە گرێد.
لە ئێ باوەتە تئوری بورک گ یەی تئوری ناسیای لە کوومەڵگاناسیە، وەپیمان ئۊشێد هەنای لە ناوێن تایبەتمەنیەیل پێناسەیی مەردم و جیەگای کوومەڵایەتی، ناڕیکی، نەوەکامی و ئەمر پارادۆکسی وە دی باێدن، ئەو کوومەڵگا لە یەک داچەکیەێد و مەردمێ تۊش ئسترس و فشار دەرۊنی فرەێگ تیەن، چۊن سەرچەوەی دیاریێگ نەێرن گ بچن لە تووێ خوەێان بۊننەو، گومەشوون بوون و یانە دی گورجن وەرەو هەر کارێگ بچن، گەنەکاری بکەن، شەڕ بنەنەو.
ئەڕای نموونە ئەر بنووڕیمنە کوومەڵگای کرماشان، مدوو سەرەکی یەگ مەردم هەر نیەزانن پسای چوە کەن، هەریەسە گ نیەزانن کیێن، هۊچ دوون و ناوەڕووک دیاریێگ لە بێز چەو نیە، مەردم نیەزانن لە کوو هاتنە، ئەڕای کوو پسای چن، چمان هانە ناو خەو خەیاڵ، تۊش وەم هاتنە، هەر نووڕنە دەم یەک.
بڕێگ فارسی ئۊشن گ لەلێان بپرسی ئڕا فارسی ئۊشی دۊز نیەزانن مدووێ چوەسە، یەی بڕ مدوو بانگەشەیی تیەرن گ بنیەی زانستی نەێرێد، تەنیا گەپ بەرژەوەنیە، بڕێگ کوردی ئۊشن ئەوانیش نیەزانن ئڕا کوردی ئۊشن
بڕێگ واقێان پەڕیە، بڕێگ وافووڕێگ ها دەسێانەو، بڕێگ کیەردێگ ها لە گیرفانێان، نە مێژووێگ دیاریە، نە وەردەنگ ئەدەبیاتێگ کەفتسەو رێ، نە هونەر جیەگا دێرێد، نە سیستم ئابووری تایبەت وە ئێ وڵاتە دیریمن، بڕێگ کارمەند و کارگەر شەوەکی چنە سەر کار، شەو تیەنەو، ئەر لەلێان بپرسی چوە پسای کەی، نەوەد لە سەدێان هەر نیەزانن ئامانج ژیان چوەسە، تەنیا زانن تیکەێگ نان بایەس بوود و گوپێگ ئاو. یە وەپێ ئۊشن داشێویان و داچەکیان کەسایەتی گ وەرە وەرە ئەو کوومەڵگا سڕەو کەێد، لەوای مەواد سرکەڕ، وەرە وەرە زەینیەت و دەرۊن گشت ئایەمەیل ئەو کوومەڵگا لە کار خەێد.
لە ناو دەرۊن ناسی هەم ئێ مژارە خاس شیەو بوود، لە ئێ باوەتە یەکمین جار فرۆید ئێ ناوەڕووکە وە کار بەێد تا پەیوەندی زەین و دەرۊن و کوومەڵگا نیشان بەێدن. لە باوەڕ فرۆید، پێناسە هەر ئەو مەچیرەسە گ ئێ سێانە وە یەک پەیوەندی دەێد و کارێ کەێد تا مرووڤەیل بتۊەنن وەل یەکا بژیەن و وەل یەکا پێش بچن
سە نەبایس وە شێوەی زووری و نەمایشی پێش بچوود چۊن دۊاخر شەڕ مل ئەو کوومەڵگا گرێدن، ئایەمەیل بایەس بتۊەنن لە بان بەستەر درسێگ وە ئێ پێناسە بڕەسن تا لە یەک نەداچەکیەن. لە ناو دەرۊن ناسی پێناسە بوودە دو بەشەو، بەشێگ لەلێ وە ناوناس کەسایەتی تەکی (فەردی) دیاری بوود و بەشێگ لەلێ وە ناوناس کەسایەتی کوومەڵایەتی.
لە باوەڕ «ژاک لاکان»، دەرۊن ناس فەرانسەوی، ئایەمەیل تۊش دو جوور ئەوڕەسین لە باوەتی پێناسە تیەن، یەی شێوە لە ئەوڕەسین «ئەو یەکی بۊچگە» و یەکێگ ئەوڕەسین «ئەو یەکی گەورا»، ئەوڕەسین ئەو یەکی بۊچگ هەر ئەو کەسەسە گ فکر کەیمن هەیمن، هەر ئەو کەسەسە گ وە بوونەێ نووڕستن وە جامەک و بازتاو دەرۊن خوەمان وەپێ رەسیمن گ تۊەنێد خەیاڵی و تەنانەت ناڕاس بوود، شێوەی ترەک، ئەوڕەسین ئەو یەکی گەوراس گ نوون وە نوون و نەمادین وە دی تیەێد، و وە مدوو زوان، فەرهەنگ و داتەکەیل یا قەوانین دامەزریەێد.
سە زۆرم دەرۊن ناسەیل باوەڕ دێرن گ مرووڤەیل هەم تۊش شێوەێگ لە پێناسەی تایبەتی تیەن گ تەنیا وە مدوو ئازمان ژیان تایبەت ئەو کەسە وە دی تیەێد و هاتێ وەل کەسەیل ترەکەو جیاواز بوود، و شێوەی ترەک لە پێناسە هەر ئەو پەیوەندی کەس (فەرد) و کوومەڵگاس گ یەی پێناسە و کەسایەتی کوومەڵایەتیش دەێدە پێ.
ئێسە هاتێ فرە لە ئایەمەیل وە مدوو ئازمانەیل هاوبەش، لەوای مێژوو، جەنگ، جۆقرافیا، زوان، ئەدەبیات، مەتەڵەیل و هۊردە فەرهەنگەیل، تۊش ئازمان هاوبەش بان، و ئەو پێناسەی کوومەڵایەتیە گ دینەسەو وە یەک نزیکەو بۊد، ئەو وەختەسە گ ئەو کوومەڵگا تۊش پێناسەی هەقەتی کوومەڵگایی و رامیاری تیەێد گ تۊەنێد چۊزە بەێدن
یانێ دی وە زوور نیە، وە مدوو پەڵپ هێمەنایەتی وە دی ناتێە، وە مدوو یەگ لەوای یەی داشتمەنی نووڕسیمنەسە ئایەمەیل وە دی ناتنە، ئەو ئایەمە لە بان یەی هێڵ ئۆرگانیک پێش چێە و پەروەردە بۊە تا لە ناو ئەو کوومەڵگا بژیەێد. یانێ دی لە یەک نەداچەکیانە، گشت چشت دیاریە، مێژوو دیاریە، زوان دیاریە، فەرهەنگ دیاریە، داتەکەیل دیاریێن، مەردم زانن کیێن و پسای چوە کەن.
سە هنای گشت ئێ تاریفەیلە لە ناو دەسگای خوەێان لە بێز چەو گریمن، تۊەنیمن بڕەسیمنە ئێ ناوەڕووکە گ پێناسە هەم وە مدوو رامیاری و بۊن دەوڵەت وە دی تیەێد، هەم وە مدوو پیرووزی فەرهەنگەیل و سەقام گرتن ساختارەیل نوو و هەم وە مدوو ئازمان و مێژوو هاوبەش و رێداگرتن بڕێگ ناوەڕووک زەینی و کارێگەری دەرۊنی. سە لە باوەڕ دەرۊن ناسەیل و کوومەڵگاناسەیل، پێناسە یانێ ئەو تایبەتمەنیەیلە گ ئیمە یا لە کەسەیل ترەک جیاوە کەێد، یا بوودە مدوو یەگ وەل کەسەیل ترەکەو پەیوەندی بگریمن سە یەی گەپ بەسەبەنی و هێڵبەنی شۆدەێگ نیە، لە دریژەی زەمان ئاڵشت بوود، تیکەڵ بوود، چشتەیل نوو تیەن و چشتەیل کۊەنە لاچن و ئەو چشتەیل نووە خوەێان بوونە پێناسەی نوو.
ئەڕای نموونە لە سەردەمێگ، ژاپۆن وە کوومەفەرهەنگ ساموورایی شناسیان، یانێ فەرهەنگ شەڕوانی و شمشێرزەنی، ئەمان وەرە وەرە ئەو شمشێرەیل کۊەنە و دەم کولە نانە لا، وە جی یانە چێنە شوون تکنۆلۆژی، چێنە شوون زانستی و ئەو زانستی و تکنۆلۆژیە بۊە شمشیرەیل تێژێگ و گشت دنیا گرت لە وەر و ئیمە ئمڕوو ژاپۆن لە رۊ ئەو برەندەیل تجاریە گ دێرن ناسیمن، وەل برەندەیلێگ لەوای سۆنی و تۆیۆتا، سە ئەوان ئەو پێناسە گ داشتنە لە چۊزمان شمشێر و زگ یەک دڕین، کیشانەسەو دەیشت و لەنوو ناوەڕووک نووێگ دانەسە پێ و هێمانیش ژاپۆن هەر ژاپۆنە.
هێمانیش هەر وە مەردم ژاپۆن ئۊشیمن ژاپۆنی، هێمان زوانێان هەسێ، فەرهەنگێان هەسێ، هێمان تێکووشن، هێمان رێز یەک گرن، هێمان ئەو یەکەو گرتنە دێرن بێ یەک لە یەک داچەکیەن، هێمان شەڕوانن، هێمان خوەشێان تیەێد خاسترین بوون و هەنای هەڵەیش کەن، وە دژواری خوەیان بەخشن، سە کووشن کەمتر هەڵە بکەن. مدوو سەرەکی یەسە گ ئەو پرووسە یا هێڵە گ لە بانێ کەفتنەسەو رێ، پرووسە و هێڵ درسێگ بۊە.
ئەوان لە ناکاو پێناسەی خوەێان گوم نەکردنە، یا بڕێگ وە زوور ناتنە چنگ بنەنە قوڕگێان گ بایەس ئێ پێناسەی منە، ئێ ئەرزش و بەرژەوەنی منە هەڵگری وەنە کوشیەی، وەنە وە گولە نەمە پیدەو! سە لە ناکاو و وە مدوو دەس زوور و لە ژێردەس بۊن، ئەو مێژوو و ئازمان ژیانە لە کیسێ نێانە، تەنیا هاتنە وەرە وەرە لەوای جی وە جی کردن مۆهرەیل شەتڕەنج، چۊزمان تازەێگ دانەسە ئەو بازیە گ دێرن. سە ئەو بەستەر یا جیەگای پێناسە لەوای ئەو قوڕنەێ شەتڕەنجە فرە گرنگە، ئیمە بایەس هۊر بکەیمنەو ئەوە
ئەوەسە گ ئەگەر نەود، گشت لە یەک داچەکیەن، بایەس ئەو ئازمان و مێژوو هاوبەشە لە ناوێن مۆهرەگان بمینیەن و ئەو سیستمە بایەس بتۊەنێد وە درسی هۊر بکەێدە ئەو بەستەرە تا لە بان ئەوە، پێناسە دەرەقەت ئاپدەیت کردن خوەی داشتوودن. یانێ ناوەڕووک پێناسە هەنای تۊەنێد وە درسی ئاڵشت و ئاپدەیت بوود گ دوون یا قاڵبێگ ئازا داشتوود و لە ژۊەر دەس ئایەمەیل زانا و بەرپرسەیل ئاگا بوود. یە هەر ئەو مکانیسمەسە گ لە کوومەڵگاناسی و دەرۊن ناسی فرە گرنگە، هەر ئەو رێداگرتنە گ تۊەنێد وە درسی لە ناوێن زەین، کەسایەتی و کوومەڵگا هاتچوو بکەێد و ئیمە لە لوو ئێ پرووسە، تۊش پێناسەێگ پڕهاز و ئێمڕووژین بایمن.