نعمه‌ت زه‌حمه‌تکش: ئەدەبیات گورانی وە درێژایی هەزارساڵ وە پاێ بەڵگە تەمەن دێری
صدای آزادی: نعمه‌ت زه‌حمه‌تکیش له چالاکه‌یل و فه‌عاڵه‌یل کولتووری کرماشانه. وه‌تاێبه‌ت له سه‌ر ئه‌ده‌بیات گوورانی کار کاێد و له سه‌ر ئایین یارسانیش سه‌ڕژده‌ێ خاس خوه‌ێ دێرێ. ئێ دو گه‌پ گرینگه بایس بۊ گ ئه‌ول ئێ عه‌زیزا هاوگه‌پ بۊمن. خوه‌ێ له باره ێ خوه‌ێ ئۊشی: «لەداڵک بیی وەڵگەی داڵەهو و نیشتە جای تێهرانم. لە دەوران سەرەتایوە ناسیایم وەل ئەدەبیات ئایینی و حەماسی گوارنیا بیە. وە بونەی ئی ئاشنایوە. لە دهەی شەست وەیلاوە خولیای ژیانەوەو جەمەوکردن دەسنۊسە کوردیە کان کەفتەسەرم .
تا ئیسە توانستمە دەێان دەسنۊیس لەفەوتیان رزگار بکەم و بخەمەیانە سەرێنۊس کوردی تازە. زیاتر ئەودەستنۊسەیلە کوردی گورانین. وەلەبارەی ناوڕوک ئی دەستنۊسەیله دەیان وتار لە گوڤارە کان وەزوان کوردی وفارسی وڵاوەکردمەو تائیسەیش لە سەر ئی ڕیبازە وەردەوامم. بیشترچالاکی وزانیاریم لەسەر زوان وتاریخ ئەدەبیات ئاینی وحەماسی کوردی گورانیە.» ئه‌ولمانا بوون و ئێ وه‌ت و وێژه شوون بگرن:
ئه‌گه‌ر خوه‌شدان باێ، توام له سه‌ر ئه‌ده‌بیات گورانی و حه‌ماسه‌یل کوردی به‌س بکه‌یمن. ئڕاێ په‌ێ شروو باسمان وه پیمان بۊشن «ئه‌ئه‌بیات گورانی» چوه‌س؟ و له نووڕگه‌ێ جنابده‌و چ جیگه‌ێگ دێرێ؟
وە نەزەر بەندە مەبەست لە ئەدەبیات گورانی بن‌کول ئەو شێعرەیلەسە ک لە جوغرافیاێ پان و بەرینیگ لە ڕوژئاوای ئیران و باکورو ڕوژهەڵات وڵات عەراق و تا کوردستان عەراق سرودیایە. وە درێژایی هەزارساڵ وە پاێ بەڵگە تەمەن دێری. وە برێتیە لە ئەدەبیات ئاینی یارسان وە سەدان داستان حەماسی و دڵداری وعرفانی وە شان وە شان ئەدەبیات فارسی خزمەت وە ئایین و عرفان و حەماسەی ئی ئاو و خاکە کردێە. کونجێ له ئەدەبیات حەماسی ، ئاینی عرفانی دڵداری ناوینی ک ئەدەبیات گورانی شاهکارێک بێ وێنە لەبارەێوە نەیاشتوود.
فره خاس!. وه بریار جنابدان نه‌خش ئایین یاری له ده‌سمیه‌تدان وه مانایی ئه‌ده‌بیات گوورانی چه‌نێگ گرینگ بۊیه؟
وه راس ئەدەبیات گورانی نەود لە سەد ئەدەبیات کوردی لە درێژایی هەزار ساڵ تەمەن خوەی پێک تێری. ئەگەر ئیمە بنوڕیمە دو کتاو تاریخ ئەدەبیات کوردی وە ک لە لاێەن دو نۊسەرکوردوە نۊسیاس، یەکی کتاو مێژوۆ ئەدەبیات کوردی پروفسور «مارف خەزنە دار»وە وە دوێمی مێژوۆ وێژەی کوردی «دکتور سدیق سەفی زادە»وە، دۊنیم نەوەد لە سەد ئی کتاوەیلە شێعر شاعێرەیل کورد گوران زوانن.
وەو خاترەسە پروفسورمارف خەزنە دار لە کتاو مێژوۆ ئەدەبیات کوردی خوەیا ئۊشی:« ئەدەبیات گورانی خوەی وە شێوەی جیا نیاز وە نۊیسین مێژوۆ ئەدەبیات خوەی دێری» وە ئەدەبیات گورانی وە دەوڵەمەنتەرین ئەدەبیات زاراوە کوردیە کان زانێ. هەرچەن بەندە باوەڕم ئیەسە ک فرە لە زاراوەکوردیە کان لە سازین کاخ ئەدەبیات گورانی بەشداربینە.
وە شاێەتیش لە ویەردەی دۊر زوان گورانی زوان ویەردەی فرە وەی زاراویل کوردیە بیەسە وە پاێ ئەوەیکە شاعێر هەرکام وەی زارەویلە دۊنیم لە ویەردەی دۊرونزیک وە زوان کوردی گورانی شێعرداناس. وە شون زوان گورانی وە ئەدەبیات گورانی لەزار گویشوەر فرە لەی زاراویلە دۊنیم.
چ په‌ێوه‌نێگ وه دیاری و ئاشکرا له سه‌ر ئه‌ده‌بیات یاری و گورانی تۊیه‌نێ له وه‌ر چه‌ورمان بوو؟
سەرەتایی ئەدەبیات گورانی و تەنانەت ئەدەبیات کوردی و فارسیش لە زاگروس و مەیان ڕودان هەڵگەردیەتەو ئەرا سەردەم «باوەخوەشین» وە دێرینە تەرین دەق یارسانی ک نزیکەی هەزارساڵ تەمەن دێری، دەفتەر دەورەێ باوە خوەشینە. باوەخوەشین ئەرا یەکەمجار زوان گورانی ئەرا وه‌ت و وێژ نەزمی بەین خوەی و یارانێ هەڵوژنی. ئیە وەی ماناسە ک زوان گورانی زوان زکماکی بیە. هەرچەن بڕێک سرودەێ هامێتە گورانی فارسی هەم لەی دەورە ئەرامان وە یادگارماێه.
ئەما چەندین دەورەتر ئاینی یارسان ک دوماێ باوەخوەشین هاتنه . گشت سەرودەکانیان وە زوان گورانیە. وە هەر وەێ شێوە پیروزی بەخشینەسە زوان گورانی. وەختێک دۊینیم ئەرماێ پیران و ێاسای ئاینی یارسان وەی زوانەسە، پەس پیروزی بینی هاشاهەڵنەگرە. وە نزێکەی هەشت بارگاە یاقاپی و نزیکەی دوانزە دەورە کڵامی یارسان وە زوان کوردی گورانیە وە داناین دەستورات ئاینی یارسان وە زوان گورانی و وت و ویژ پیرەیل وە گشت پەیرەوەیل ئایین یارسان لە ویردە، وە تەنانەت رازونیاز کردن لە لای یارسانەیل ئی سەردەمیشە وە زوان گورانی، بیە سە بایس دەس میەت دان ئەرا پاریزیان ئەدەبیات ئاینی زوان گورانی، هەرچەن زوان گورانی وە خاتێر هەڵوژێانی ئەرا زوان ئاینی لە لاێەن پیران یارسانوە.
لە سەدەیەیل ویەردە بی رەحمانە کەفتە وەر هەڕەشەو پلان ناڕەواێ عوسمانیەکان. ئەما خوشبەختانە تائیسە و لەی سەردە میچە ها لە خزمەت ئایین و عرفان و تاریخ حەماسی وڵاتەکەمان.
زانم گ ساڵه‌هاێ ساڵه له سه‌ر ڕه‌زمنامه‌یل کوردی کار که‌ید و قه‌ڵه‌م خاسدانیش له‌ی باوه‌ته‌و خاس گه‌واهی ده‌ێد. چ رابته‌ێگ ها له به‌ێن ئایین یاری و ئه‌ده‌بیات حه‌ماسی کوردی؟
پەێوەندی بەین ئەدەبیات ئایینی یارسان وئەدەبیات حەماسی ئیران تەنیا زوان گورانی نیە. ڕاسە هەردک یەێزوان ئەدەبی دێرن وە ناود وەلێ هاشا بکەی لە گشت گرنگتر باوەڕهاوبەش ئاینیی لە بەین یارسان و تاریخ حەماسەی ئیران قەدیما. وەتاێوەت پەێوەندی هزری وباوەڕی لەبەین جام جەمشیری و دەفتەرەکان یارسانا. هەرچەن لەی مەجاڵ کوتا ناوود ئی باسە وە تەمامی بەخیمە وەرچەو خوەنەر عەزیز. ئەما توانیم چەن ئاماژەێ کوتا وەی پەێوەندیە داشتۊیمن.
سەرەتا لە دیوان گەورە وە عەنوان دیرینە تەرین دەفتریارسان ک نەودنولەسەدی وەزوان گورانیە. ئەڕا یەکەمجار دۊنیم لە دەورەی باوە ناووس هەوڵ دریاس ئەڕا ژیانەوەی موسیقی حەماسی و رەزمەیل حەماسی، وەپیروزی بەخشریەتە پاڵەوانەیل شانامە ،بێجگە بەهمن شاە کوڕ ئسفەندیار. ئی پیروزی بەخشیانە خەیدەمانە هۊر شانامەی حەکیم فەردەوسی ک فرە لە پاتشایەل و پاڵەوانەیل و خاوەن فەڕ ئیزەدی ناوبەی
ئی فەڕ ئیزەدیە لە دەفتەریارسان بودە زات خوایی یا زات هەفتەنی. سەرەتایی تەرین زات دارەیل سەررۊ زەوی لە باوەڕ دەفتەریارسانی پاڵەوانەیل وپاتشایەیل حەماسی وڵاتمانن ک ئەوانیچ خاسکەردەیل دەوران پێشدادی و کەیانین
هەرچەن ناوییک لە دەوڕەێک وەناو پێشدادی لە دەفاتر یارسانی نەهاتێە، وەدەفتەریاری پێشدادی و کیانی وە یەک دەورە زانی. ئەما پاتشاو پاڵەوانەکان ئەودورە وزاتدار وخاسکەردە ناوبەێ.بیین باوەڕ وەزات داری،فر ایزدی، ئەرا پاڵەوانەیل حەماسەساز پێشدادی وکەیانی. جور کەیومەرس و سیامەک و شاە جەمشیر . فەریدون ، ئیرەج، کاوە، کەێ قوباد، زاڵ وروسەم ، سیاوەخش وکەێخەسرەو هتد… لەبەین ئەدەبیات یارسانی وەئەدەبیات حەماسی، ک هەردو وەیە زوانن. لەبەرجەستەتەرین خاڵەیل پەیوەندی بەین ئی دو مژارنە
ئەما چەوگیرتر لەی باسە،دیدگاە جەم چلتەن ئاسەی براکەی گورانە ک ئی جەمە وە جەم جەمشیری ناوبەی. وە گەواهی دەن ک جام جەمشیری ویەردەی پڕلە شانازیانە. وەلەێرە هەوڵ دەن ئەو ساختار جەم پرلە عەدڵ شاە جەمشیریە بژیننوە. وەئەرا ئسپات ئی دیدگایلە دەها گەواهی دەفتەر جەم چل تەنی دیریم. لە فورسەتێک تر ئامادەی نیشان دایین گشت ئەو گواهی چلتە نیە هەم. چۊن ئیسە وەخت کەمەو بەندەیش رۊگر کردین. ئەما لە درەفت و وەختێک تر هامە خزمەتان وە کەماڵ مەیل
قسه‌ێ ئاخردان له ناو ئێ وت و وێژه ئه‌ژنه‌ویمن!
ئەرا حوسن خەتام باسەکەمان وە نیشان داین دەلیلیک ئەرا پەیوەندی بەین باوەڕ زاتی لە بەین ئەدەبیات یارسانی وە ئەدەبیات حەماسی،ئی چەن خشتەلە کڵام گەوهەربار جەم چل تەنی ئاسەی براکەی گوران پێشکەش کەمە پیتان
جوفت جەمەنان
جام جەمشیدی جوفت جەمەنان
بادسەحەرخیزگوڵ وە دەمەنان
پەروانەی پابوس پاێ شەمەنان
دوشکان ناپاک خڵت خەمەنان
زاتان زولال خاتێر جەمەنان
مزەێ میزان کیش قەپاندارەنان
مەندەر ماهی مەست یارەنان
زینەتم ذرهێ شەم ژارەنان
بتۊن مابەین چل عەیارەنان
دەلیل زهور زولفەقارەنان
ماچو بوانه نەو بەهارەنان
بولبولم نه بوی گوڵش مەستە نان
مزگانی خەڵات نەو رەسەنان
نه جومڵەێ جەمشید یاران جەمە نان
دیوان دوسەر پای ئەوشەمەنان
کەریم سەحەرخیز گوڵ وە دەمە نان
جام جەمشیدی جوفت جەمە نان
فره له لیدان مه‌منوونیم
انتشار در هفته نامه صدای آزادی / شماره 644