هەڵپەڕگەی وشکەوشەیل لە بان سن تیاترخانە / مازیار نه‌زه‌ربه‌یگی
نووڕستن وە بنچینە، چۊنیەتی و دەرۊن ناسی رەخنەگری لە ناو ئەدەبیات ئێمڕوو
مازیار نەزەربەیگی
نۊشت
هەنای ناو ئەدەبیات تێد، سێ پەل سەرەکی وەل خوەیا تیەرێد، نۊسەر، وەردەنگ و رەخنەگر. فرەتر ئێ نووڕگە جی کەفتێیە، «زانستی ئەدەبی تەنیا مەرج ئەڕای بۊن یەی رەخنەگر پڕهازە!»، ئەمان دیاریە گ ئێ نووڕگە دی نیەتۊەنێد ئیمە وە ئاکامێ گ بایەس بڕەسنێد، وە تایبەت یەگ لە سەردەمێگ ژیەیم گ قوڕنەی پەساساختاری، دنیای ئیمە گرتێیە لە وەر؛ لە سەردەمێ ژیەیم گ زانستیەگان وە یەک هەوەجە دێرن و لە فرە جی وەل یەکا پەیوەندی گرن، سە مەرجەیل فرەیگ ئەڕای وە دی هاتن یەی رەخنەی ئازا و یەی رەخنەگر پڕهاز گ بڕیارە دەسمیەت بەێدن بایەس بوود تا بتۊەنیم وە ئاکام درسێگ لە ئێ باوەتە بڕەسیم. ئێ مەرجەیلە ئەڵبەت تەنیا تایبەت وە رەخنەگر ئەدەبیات نییە و تۊەنیم لە مژارەیل ترەکیش ئێ شێوە بۊنیم، سە تۊەنیم بۊشیم رەخنەگری جیا لە دەوەرە بردن، یەی کانسپت یا یەی کەڵێن-ئامانجێگ لە بیرەوەریە گ رێ و سەر شوونێگ واز کەێد و تۊەنێد خوەی لە هەر جی نیشان بەێدن. ئەڕای رەسین وە ئێ بەرە، بایەس رێکڵاش رەخنە و هووش و هاز دەرۊن رەخنەگر شییەو بوود گ ئەڵبەت ئێ شیکاریە جیا لە نۊسەر و وەردەنگ نییە، یا خاستر لێواسە گ بۊشیم ئێ سێ پەلە لە یەک جیا نیین و هەنای توایم لە سەر یەکێگ لە یانە گەپ بەیمن، ئەو دوانەگەیش ملەخڕی کەن و تیەنەو نوا، سە لە ئێ نۊسمانە تێکووشیمە باسەگە لە بان رەخنەگر و چۊنیەتی رەخنە گل بخوەێد و هەنای هەوەجە بۊ، ئەو دوانەگەیش تیەن گ خوەیان وە ئیمە بناسنن.
وشەیل دیاری: رێکڵاش رەخنە، هووش و دەرۊن رەخنەگر، کەڵێن-ئامانج لە رەخنە، ساختار پووشریای
رەخنە وە شێوەی ساختاری و پەساساختاری خوەی وە ئیمە ناسانێیە، لە شێوەی ساختاری هەر بوودە ئەو بەرەی کڵاسیکە گ یەی بڕ تایبەتمەنی دیریم و ئەو بەرهەمە لووایلوو یانە هەڵسەنگنیمن و ئێکەش ئۊشیم ئێ بەرهەمە لە ئێرە کیشە دێرێد یا لە ئێرە درسە. ئێ شێوە خاسیەیل خوەی دێرێد و ئەڵبەت گەنیەیل خوەی. خاسی ئێ شێوە یەسە تایبەتمەنیەگان دیاریە، ئەڕای نموونە دیاریە گ ئیکس چوەسە، ئێگرگ چوەسە و رەخنەگر هە لە رۊ یانە پێش چوودن و گیچەڵێ کەمترە و ئەڵبەت لەوای یەی کەمپیووتر، رەخنەگر پیلان خوەی دێرێد و ئەر فرە خاس هۊردەو بوود تۊەنێد ئەو پیلانە وە خاسی ئەو کار بوەێد و دەسکەفت دۊزایدۊزێگ داشتوودن. ئەمان گەنی ئێ شێوە یەسە رەخنەگر بوودنە یەی رۆبات و تەنیا لەوای ئەو پیلانە گ ئەڕای دیاری بۊە کار کەێد و یە یانێ نیەتۊەنێد خەڵاقیەت لە بێز چەو بگرێد و هاتێ ئەو چشتە گ لە ناو پیلانەگێ، یەی چشت نادیار یا گەن وە ژمار هاتێیە، خوەی یەی گام خاس ئەڕای وەر ئەو نوا چێن ئەدەبیات لە بانان خوەی بوودن.
ئەڕای نموونە هەنای بۊشیم پیلان یەسە گ هەرچێ شێعرە بایەس ئەرووز داشتوون، رەخنەگر بوودنە یەی رۆبات گ نووڕێد و دۊنێد گ شێعرێگ لە «ئۆکتاڤیو پاز» ها لە وەر دەسێ ئەمان ئەرووزی نییە و زۊزی چراخەگێ سوورەو بوود و خەتێگ کیشێدە مل ئەو شێعرا، ئێ شێوە هەڵەس. یا ئەڕای نموونە، فرە ساڵ لە ئێران، رەخنەگرەیل لە بەرایبەر شێعر سپید، چراخ سوور نیشان دان و لۊت گرتنە ئەولا (ئەڵبەت هێمانیش ئەڕای فرە کەس لێواسە)، چۊن شێوەی گ ئەوان ئەڕای رەخنەگری خوەیان هەڵویژانۊن، شێوەی ساختاری بۊ، یەی بڕ تایبەتمەنی داشتن و دۊزایدۊز و لە بان هێڵ ئەوانە وەر ئەو نوا چێن و یە بۊ گ مەننە جی و مەژبوور بۊن وە شوون ئەدەبیات ئڕووپا و ئامریکا بچن.
ئەمان لە ئڕووپا و ئامریکا لە ئێ بەرە زۊتر دەرهاتن و ئەڕای رەخنەگری لە شێوەی پەساساختاری کەڵک گرتن. ئێ شێوە وە ئەوان دەسمیەت دا گ دو کار گەورا لە ناو رەخنەگری بکەن، یەکێگ یە بۊ گ تایبەتمەنیەگان هەیتاهەیت گۊەڕانن و هیشتن لە ناو ئەدەبیات ئازمانەیل نوو ئەو کار بچن و نوای نەگرتن و دوێم یە بۊ گ سەر لە خوەیان نەشێوانن، چۊن گۊەڕانن تایبەتمەنیەگان بەرە وە بەرە بۊ.
هۆنەر و ئەدەبیات جیا لە ساختارەیل کەمپیووتریە و ئەڕای خوەی رۆح دێرێد، هەر ئەو جوورە گ «مۆریس دنی» نەقاش و نۊسەر فەرانسەوی ئۊشێد، بایەس وە هۊرمان بوود گ یەی پەردەی وێنەگەری وەرجلە یەگ وێنەی ئەسپێگ نیشان بەێدن یا مەتەڵ ژنێگ، یا کارسات تر، لە بەرەی یەکم یەی پەردەی سفێد و چووڵە گ لە رزار دیاریێگ لە رەنگ داپووشیاس و رۆح دیەسەو، یانێ یەکم هۆنەر لە بان ئەو بنەڕەت خوەیە وسێدە پاوا و نە چشت تر، لە نەقاشی یە رەنگەیلە گ بنەڕەتە و لە ئەدەبیات یە وشەیلە گ رۆح دەنە پێ، نە ساختارەیل بێ نز و دواژە.
ئەمان یەگ چۊ تۊەنستنە وە ئێ بەرە بڕەسن لە ناو فەلسەفەی پەساساختاری خوەی شاردێیەسەو. پەساساختاری وە مانای بێ ساختاری نییە، چشتێ گ وە داخەوە لە ناو کوومەڵگای ئەدەبی وڵاتەیلێگ لەوای خوەمان جی خوەی کردسەو گ پەساساختار یانێ بێ ساختار! ئەمان ئەو چشتە گ فەلسەفەگێ وە ئیمە ئۊشێد یەسە، پەساساختار لە نوای ساختارەیل کۊەنە وسێد ئەمان بێ دەر و پێکەرەو نیەود، ساختارەیل کۊەنە هەیتاهەیت جی خوەیان دەنە ساختارەیل نوو چۊن باوەڕ دێرن گ ساختارەیل کۊەنە دۊای ماوەیگ، گشت چشت دواژەوە کەێد و نوای خەڵاقیەت و هەڵپەڕگەی زەین گرێد.
لێرە وشەی هەڵپەڕگە هات و تۊەنم بۊشم لە کوردستان شێوەی هەڵپەڕگە کردن هەر ئەو چشتەسە گ تۊەنێد یەی نەخش سادە لە فەلسەفەی پەساساختاری وە ئیمە نیشان بەێدن! ژن و پیا دەس یەک گرن و شان وە شان یەک هەڵپەڕگە کەن، یانە هەیتاهەیت پا نەنە شوون پای ئەوانە گ وەرجلە خوەیان بۊنە، یانێ ئایەم نوو جی ئایەم کۊەنەگە گرێد و هارموونی خوەیش دێرێد، یانێ درسە گ هەیتاهەیت جی خوەیان دەنە ئەوە گ پسای تێد ئەمان بێ دەر و پێکەرەو نیەود و سەر لە خوەیان نیەشێونن. لە ناو فەلسەفەی پەساساختاریش لێواسە، ئەو ساختار کۊەنە لە یەک داچەکیەێد و ساختار یا ساختارەیل نوو تیەن شوونێ گرن و یە ئەڕای خوەی هارموونی و شێوەیگ لە ساختار دێرێد گ تۊەنیم وەپێ بۊشیم «ساختار پووشریای». ئێ سەر و شکڵ گرتن ساختارەیل نووە لەوای هەڵپەڕگە تۊەنن لە ساختارەیل وەرجلە خوەیان یای بگرن و ئەڵبەت تۊەنن چشتەیل نووێگیش وەپێ زیای بکەن، ئێ چشتەیل نووە هەم ئەڕای خوەی یەی هارموونی دێرێد و لە دنیای گ لە تێ ژیەێد رێکار گرێد، ئەڕای نموونە، هەنای مووسیقاگە تن‌ترەو بوود، ئەو کەسە گ لە ناو هەڵپەڕگە پا نەێدە شوون کەسێ گ وەرجلە خوەی چێیە، تۊەنێد تن‌تر هەڵپەڕگە بکەێد و ئێ هارموونیە بەێدە ئەو کەسە گ پسای تێد، یا هەنای ریتم گۊەڕیەێد، شێوەی هەڵپەڕگە بگۊەڕنێد. لە فەلسەفەی پەساساختاریش لێواسە، هەنای جەهان ئیمە وەرەو نووخوازی چوود، دی ئایەمەیل نەتۊەنستن لە بان ئەو هێڵە گ سەردەم کڵاسیک ئەڕایان دیاری کردۊد رێ بکەن، هەوەجە داشتن گ ساختارەیل بگۊەڕیەن، ساختارەیل ئەدەبیاتیش هەر وە ئێ مدووە گۊەڕیاد.
چۊ تۊەنیم لە ئێ سەردەمە یەی رەخنەگر خاس بۊمن؟
پرسیار فرە گرنگێگە، ئەڕای یەگ وە ئێ پرسیارە جواو بەیمن یەکم بایەس بزانیم ئامانج ئیمە لە رەخنە گرتن چوەسە، ئێکەش بایەس شێوەی تایبەت وە ئەو ئامانجە هەڵویژنیم گ بتۊەنێد ئیمە وە ئەو چشتە گ توایم بڕەسنێد.
١) ئامانج: هەر رەخنەگرێگ تۊەنێد ئامانجەیل خوەی داشتوود گ پەیوەندی دێرێد وەل زەین، وەل ئەو جییە گ لە تووێ ژیەێد، وەل کتاوەیلێ گ خوەنیە و وەل ئەو چشتەیلە گ لە بانێیان هۊردەو بۊە. سە لێرە تۊەنێد ئامانج هەر چێ بوو، تۊەنێد خاپوورە کردن یەی چشتێگ بوود، تۊەنێد دەسمیەت دان بوود، تۊەنێد لە شوون ناو دەر کردن بوود، تۊەنێد لە رۊ نەخوەشی دەرۊنی بوود و ئەڕای ئاڕامشت و هزاران ئامانج تر گ رەخنەگر تۊەنێد داشتوود، سە یە نیشان دەێد گشت تۊەنن رەخنەگر بوون، ئەمان ئێ چشتە وە مانای یە نییە گ گشت رەخنەگان درسە و بایەس گشت ئەوانە لە گووش بگریم. ئیمە هەوەجە نەیریم گووش بەیمنە قسیەی گشت و بۊشیم تو راس ئۊشید، ئەمان یە وە مانای یەیشە نییە گ لە رەخنە دۊر بگریم چۊن نیەزانیم ئامانج رەخنەگر چوەسە!
رەخنە و رەخنەگر بایەس بوون و کار خوەیان بکەن و ئەڵبەت ئیمە رزگاریم گووش بەیمن یا نەیمن، ئەمان ئەر گووش بەیمن یەی بڕ خاسی دێرێد، یەی بڕ گەنی. خاسی یەسە گ هاتێ ئەو رەخنە دەسمیەتمان بەێدن و چشتەیلێ بشنەویم گ تا ئێسە لە بانێ هۊردەو نەۊمنە و یە تۊەنێد دەسمیەت ئیمە بەێدن گ وەر ئەو نوا بچیمن، گەنی یەسە گ هاتێ ئەو رەخنەیلە هەڵە بوود و دەسمیەت ئیمە نەێدن گ هۊچ، وەر چەومانیش بووەسێد و رێ گوم بکەیمن. لێرە ئێ گەنیە وە دو شێوە تۊەنێد بسڕیەێدەو، یەکم یەسە گ رەخنەیل تریش بشنەویم و بخوەنیم، دوێم یەسە خوەمانیش بێکار نەوسیم و هەیتاهەیت زانستی خوەمان فرەترەو بکەیم، وە ئێ دو شێوە تۊەنیم لە خسارەیل رەخنە و رەخنەگرێ گ رێ وە هەڵە چێنە بکەفیمنە لا. ئەمان ئەر پیەک رەخنە نەود و گووش وە رەخنەگر نەیمن، ئەو وەختە هۊچ دەرفەتێگ ئەڕای ئازمان نوو نەیریمن، یانێ کەفیمنە یەی چووڵیێگ و یە تۊەنێد خسار فرەیگ وە ئیمە بڕەسنێد. سە خاستر یەسە ئیمە وە جی ئەوسڕین رەخنە، بچیمنە پێشوازێ و وە خاسی لەلێ کەڵک بگریم. سە ئیمە وە ناوناس وەردەنگ، هەوەجە نەیریم گ بزانیم ئامانج رەخنەگر چوەسە، هەرسەی گ ئەگەر بتۊەنیم لە دەرۊن ناسی کەڵک بگریم، تا ئاست بانێگ تۊەنیم بفامیم، ئەمان هەوەجەیگ وە ئێ کارە نەیریم، ئیمە تۊەنیم وە ئەو شێوەیلە گ لە چەن لەت بانتر وەتیاس خوەمان لە شەڕ رەخنەیل گەن بخەیمنە لا.
ئەمان رەخنەگر خاسترە وەل خوەیا دپیەک بکەێد گ ها لە شوون چوە، چۊن گاجار ها لە شوون دەسمیەت دان، ئەمان چۊن زەینێ ئاپدەیت نییە، چۊن زانستی خوارێگ دێرێد، چۊن نەخوەشی دەرۊنی دێرێد، سەر لە وەردەنگیش شێونێد بێ یەگ خوەیش بزانێد. ئیمە لەێرە تۊەنیم لە کەڵێن ئامانج گەپ بەیمن، کەڵێن ئامانج یانێ جیاوە بۊن لە ئامانجەیل تایبەتی، یانێ جیاوە بۊن لە ئامانجەیل دەرۊنی، ئەڕای رەسین وە یەی ئامانج سەرەکی گ وە کار ئەدەبیات و کوومەڵگا باێد. سە رەخنەگر بایەس هەنای کەڵێن ئامانج دیاری کردێیە و توای دەسمیەت بەێدن لە شێوە تایبەت وە ئەو ئامانجە کەڵک بگرێدن، لێرەسە گ دەرۊن ناسی وە کار تێد و تۊەنێد دەسمیەت رەخنەگر بەێد گ بتۊەنێد وەر ئەو خاسی بچوود و دەسکەفت بێشترێگ داشتوود هەم ئەڕای کار خوەی و هەم ئەڕای کەسەیلێ گ ئەو رەخنە خوەنن یا گووش دەنە پێ. جیا لە زانستیەیل گ مەرج یەکمە، یەی بڕ رێکار دەرۊن ناسی هەس گ تۊەنێد وە ئیمە دەسمیەت بەێدن گ بتۊەنیم ئامانج خاسێگ هەڵویژنیم.
- i) یەکم یەسە گ رەخنەگر نەبایس فکر بکەێد عەقڵ کولە و گشت زانستیەیل زانێد و لە گشت چشت ئاگاس، ئەر لێوا فکر بکەێد هاتێ ئەو بەرهەمە یا ئەسەرە وە خاسی نخوەنێد یا نەنووڕێدە پێیەو، ئەر لێوا بکەێد خوو دیاریە گ نیەتۊەنێد رەخنەی خاسێگ بگرێد، ئێکەش هەنای کەسێ خوەی وە عەقڵ کول بزانێد، دی هەوەجەیگ نیەۊنێد بچوودە شوون زانستیەیل ترەک و ئێکەش زەینێ و ئاگاداریەیلێ وشک ئەڵاید و یە ئەڕای یەی رەخنەگر فرە خراوە. دیاریە ئێ جوور رەخنەگرەیلێ خسارەیلێ گ رەسنن فرەترە تا دەسکەفتێ گ دێرن.
ئێ عەقڵ کول بۊنە تۊەنێد بوودنە مدوو نارسیسیسم گ خوەی لە نووڕگەی کەسەیلێ لەوای «ژاک لەکان» دەرۊن ناس فەرانسەوی بوودنە دو بەش سەرەکی، بەش یەکم یەسە گ ئەو کەسایەتیە لە ناو چۊزمان زەینی خوەی یانێ ئەو چشتە گ لە ناو زەینێ ریک و پیکەو بۊە، بن‌ئاو بوود و تەنیا هەر ئەوە دۊنێد و ئەودۊای چشتەیل نیەۊنێد، ئەڕای نموونە لە ناو زەین کەسێگ، تەنیا ئێ رواڵەتە بوود گ چیرووک بایەس وە شێوەی هێڵی و یەی دەنگی پێش بچوود و بێجلە ئەوە دی چیرووک نییە یا وە کار نیەتێد، لێرە ئێ چۊزمانە گ لە ناو زەین ئەو رەخنەگرە سەر و شکڵ گرتێیە، نوای زەینێ گرێد و نیەیلێد شێوەیل تر بۊنێد. بەش دویم یەسە گ نارسیسیسم وە شێوەی جەنگەری٢ خوەی نیشان دێد، ئەر رەخنەگر وە ئێ بەرە بڕەسێد، نە تەنیا چشتەیل بێجلە ئەو چۊزمانە گ لە ناو زەینێ هەس، لە وەر چەوێ نیەتێد، بەڵکۆ وە گشت چشتەیل تریش هێرش بەێد و تواێد گ ئەوانە لە بێن بووێد، ئەڕای نموونە هەنای یەی رەخنەگر خوەشێ لە یەی نۊسەر باێد و تەنیا ئەۊ وە خاس بزانێد و وە ئەودۊای چەرەن بۊشێد و ئەوانە لە ژمار نۊسەرەیل نارێد، یا تەنیا یەی رێکڵاش و شێواز لە وەر چەوێ بوود و ئەودۊای وە هۊچ بزانێد، وەرە وەرە تەنیا لە یەی گوڵەشوون گیر کەفێد و نیەتۊەنێد وەرەو ئیلاو ئەولای خوەی گام هەڵگرێد.
- ii) دوێم یەسە، رەخنەگر درسە گ نەبایەس خوەی وە عەقڵ کول بزانێد، ئەمان بڕیاریش نییە خوەی دەس کەم بگرێد و خوەی-رەوزی یا خوەی‌باوەڕی نێیاشتوود، رەخنەگرێ گ خوەی-رەوزی نێیاشتوود نیەتۊەنێد گشت چشتەیلێ گ زانێد وە وەردەنگ بڕەسنێد چۊن ترسێد، چۊن لە ناو کووم کردن و ئەمان و ئەگەر گیر تێد، چۊن نیەتواێد بوودە مدوو تووریان کەسێگ، لە باوەڕ «ئالفرد ئادلر» دەرۊن ناس ئۆتریشی ئێ جوور کەسێگ بێشتر لە رۊ هەستیاری پێش چوود، چۊن فکر کەێد لێوا تۊەنێد یەی تووکڵاش هێمن ئەڕای خوەی درس بکەێد. یانێ تۊەنیم بۊشیم بەشێگ لە نارسیسیسم، بزووکە، گ «هەینز کۆهات» دەرۊن ناس ئۆتریشی وەپێ ئۊشێ «نارسیسیسم مۆسبەت یا ئازا»، ئەڕای رەخنەگری وە کار تێد. سە وە مدوو یەگ رەخنەگر کارێ وە خاسی پێش بووێد بایەس باوەڕ وە خوەی داشتوود، بایەس بزانێد گ پسای چوە کەێد، بایەس ئێستراتژی دەرۊنی خوەی لە ناوڕاس {عەقڵ کول} بۊن و {دەس کەم گرتن خوەی}، بمەزرنێد تا لێوا هەم دەرۊنێ مۆک میزان بوود و هەم نوای ئاپدەیت بۊن خوەی نەگرێد و هەمیش رخێ نەچوود، تا دۊاخر لە گشت دەرەقەت هووشی خوەی کەڵگ بگرێد و ئەو چشتەیلە گ زانێ بۊشێد.
«ئستەنلی کووپرئسمیت» دەرۊن ناس ئامریکایی باوەڕ دێرێد گ چوار بەرە ئەڕای رەسین وە خوەی-رەوزی و پەرمیان (ئزەت نەفس) هەس گ ئایەمەیل بایەس یانە لە بێز چەو بگرن، یەکم یەسە گ چەنێ وە ئەو کارە نزیکیم و لە ناو ئەو کارە رێزداریمن و قەبووڵمان دێرن. ئێ بەرە فرە گرنگە، هەنای لە یەی کوومەڵگای رەخنەگر وە ژمار نارن (یا وە ئایەم هساوێ نەکەن!)، دیاریە گ ئاست خوەی-رەوزی ئەو کەسە تێدەو خوار. دویم یەسە گ چەنێ لە ناو ئەو کارە پێش چیمنە و دەسکەفت خاسێگ داشتیمنە، یانێ ئازمان و دەسکەفت تۊەنێد دەسمیەت بەێدن گ وە خوەمان باوەڕ داشتۊمن، سێیم یەسە گ هەر ئەوقەرە گ پێش چیمنە و ئازمان و دەسکەفت دیریم لە خوەمان تەوەقۆ داشتۊمن نە بێشتر نە کەمتر، و چوارم یەسە گ چۊ وەل هەڵکەفتەیل دژوار یا پرسیارەیل و رەخنەیل وەردەنگ تا بکەیم، یانێ هەنای گیچەڵێگ پێش تێد چۊ لەلێ بکەفیمنە لا گ هەم ئازمان تازەیگ بوود و هەم خوەی-رەوزیمان ئەو خوار ناێد گ یە هەوەجە دێرێد وە یەگ هەمیشە گورج بۊمن و لە ئەو بەرە گ کار کەیمن زانا و ئاپدەیت بۊمن. «ناتانیێڵ برەندن» دەرۊن ناس کانادایی وە گەپەیل کووپر ئسمیت دو چشت تریش زیای کەێد، یەکێگ بەرپرس بۊنە لە بەرایبەر کارێگە گ کەیمن، یانێ زانستن نرخ ئەرکێگە گ گرتیمنەسە مل؛ هەنای بەرپرس بۊمن و نرخ کارمان وە خاسی بزانیمن، ئەو کاریشە وە خاسی پێش بەیمن. و دوێم ئەویندار بۊنە، یەگ وە دڵ و گیان بچیمنە پێشواز ئەو کارە و لەلێ هەز بووەیمن؛ سە دیاریە هووش و مەیل دەرۊنی بایەس وەل یەکا ئامیتە بوون تا کارەگە وە خاسی پێش بچوود.
٢) رێکڵاش: هەنای رەخنەگر ئامانج و ئێستراتژی دەرۊنی خوەی دیاری کرد و تۊەنست وە کەڵێن ئامانج رەخنەگری نزیکەو بوود، ئێکەش بایەس بچوودنە شوون رێکڵاش تایبەت وە ئەو ئامانجە. ئەو کەسە گ تواێد تەنیا دەرۊن خوەی چووڵ بکەێد لە نەخوەشیەیل و کوروورەیل، یا تەنیا ئێ ئامانجە دێرێد گ وە ئاڕامشت بڕەسێد، ئەڕای نموونە وە هەرکە رەسێد گ باوەرێ زێز وە باوەڕ خوەیە، بڕێگ خراو دەێد یا کوچگەفڕی کەێد، و نیەتۊەنێد دیالۆگ داشتوود. یا ئەو کەسە گ ئەڕای یەگ خوەی بخەێدە وەر چەو، یا وە مدوو یەگ بۊشێد بەرهەم من خاسترەکە، رەخنە گرێد، چوود نیشێدە ئەو بانە و فرەتر تێکووشێد فۆرم یا چۊزمان تیتاڵێگ ئەڕای قسیەیل خوەی درس بکەێد ئەمان هەنای گووش تەکنیم، دیاری بوود گ قسیەگانێ ناوەڕووک نەێرێد و مێژگێ تەک ئەتۆمیە. یا ئەو کەسە گ رخێ چوود، یا هالە شوون هێڵ رامیاری یا ئیدئولوژی خوەی، تەنیا یەی دەسماڵ گرێدە دەس و تەمیسکاری بەرهەمەیل و کەوش نۊسەرەیل هەزەو ئیدە و باوەڕ خوەی کەێد! سە یانە هەرکام ئەڕای خوەیان شێوەی تایبەت وە خوەیان دێرن، ئەمان ئەو کەسە گ تواێد دەسمیەت بەێدن و هالە شوون کەڵێن ئامانج، گشت چشت لە بێز چەو گرێد، تێکووشێد چشتێ گ تواێد بۊشێد، چەن جار لە بانێ هۊردەو بوود تا سازە و چوارچوو درسێگ بۊنێدەو، یا ئەر تواێد رەخنەیگ بنۊسێد، تێکووشێد گشت چشت لە بێز چەو بگرێد و زەین خوەی ئاپدەیت بکەێد، تەنیا لە باوەڕەیل خوەی نەۊشێد، تێکووشێد لە ئەو بارە بخوەنێد و وەل زانستی رووژ دنیاوە ئاشناوە بوود، ئێکەش لە زوان و فۆرم وە درسی کەڵک بگرێد، نیەیلێد گ بوودنە ژێر دەس یانە و بن‌ئاو بوودن، هاز یە دێرێد گ خوەی بنەێدە شوون ئەو کەسە گ پسای لەلێ رەخنە گرێد تا بتۊەنێد فرەتر وەل ئەو بەرهەمە یا ئەسەرە پەیوەندی بگرێد و لێواسە گ تۊەنێد دەسمیەت خاسترێگ بەێدن.
ئەڕای یەگ یەی رەخنەگر بتۊەنێد شێوەی خاسێگ هەڵویژنێد، ئەو بەرەی یەکمە فرە گرنگە یانێ ئامانج و ئستراتژی دەرۊنی، ئێکەش هەنای ئەوانە وە یەی ئاستێگ رەسین، رەخنەگر بایەس ئێ ئامانج و ئستراتژی دەرۊنیە وە خاسترین شێوە وە وەردەنگ خوەی بڕەسنێد. ئەڕای هەڵویژانن خاسترین شێوە، هەوەجە هەس گ رەخنەگر زانستی بانێگ داشتوود و جیا لە ئەو مەڵوەن فکری یا کاریە گ پسای لە سەرێ کار کەێد، لە مەڵوەنەیل تریش بخوەنێد و ئاگایی داشتوود، دو مەڵوەن زانستی گ فرە دەسمیەت دەێد، دەرۊن‌ناسی و کوومەڵگاناسیە. ئێ دو زانستی نووە وە مرۆڤ ئێمڕوو فرە دەسمیەت داس و تۊەنیم بۊشیم ژیان مرۆڤایەتی دۊای پڕهازەو بۊن ئێ دو زانستیە فرە گۊەڕیاس و ئەر بۊشیم گ مانای مرۆڤایەتی و ژیان کوومەڵایەتی لە نوو وە دنیا هاتێیە، قسیەی فرە ناڕیکێگ نەکردیمنە.
رەخنەگری ئەدەبی
رەخنەگری بنگەیل فرەیگ دێرێد، ئەمان یەکێگ لە گرنگ‌ترین بنگەیل، رەخنەگری ئەدەبیە. ئەدەبیات تەنیا یەی مەتن یا بڕێگ وشکەوشە نییە گ لە پشت سەر یەک هاتۊن تا یەی تیاترێگ ئەڕای وەردەنگ بخەنەو رێ! ئەدەبیات، دەسەڵات زەینی مەردم یەی وڵاتە، دەرەقەت فەرهەنگی یەی نیشتمانە، دەسەڵات سیاسی و زوانی یەی گەلە گ تۊەنێد خوەی لە ئێ رێیە نیشان بەێدن، لە رێ ئەدەبیات! سە فرە گرنگە گ لە ئێ مەڵوەن مرۆڤایەتیە، رەخنەگری داشتۊمن تا هەیتاهەیت وەر ئەو نوا بچیمن و لە یەی شوون نەوسیەیمەو. هەر ئەو تایبەت‌مەنیەیلە گ ئەڕای رەخنەگری وە شێوەێ کولی هاوردیمن ئەڕای رەخنەگری ئەدەبیش هەس، کەڵێن ئامانج، ئێستراتژی دەرۊنی و رێکڵاش.
رەخنەگری ئەدەبیش لەوای بنگەیل تر، ساختاری و پەساساختاریەو بۊە. لە سەردەم ساختاری دۊنیم گ کەمترین گۊەڕیان هەس، هزاران ساڵ شکڵ و شێوەی ئەدەبیات هەر لەوای یەک بۊە و فرەتر شێعر ریتمیک (نەزم) وەتیاس. ئەمان وەرە وەرە رۆمان هاتێیە، چیرووک کوڵ و شێعرەیل نوو هاتنە. یانە گشت دەسکەفت رەخنەگری ئەدەبی بۊە، ئەڵبەت گ هەمیشە هەوەجە نەیریم گ رەخنە یەی چشت جیا لە بەرهەم ئەدەبی بوود، یانێ یەی بەرهەم ئەدەبی خوەی تۊەنێد وە ئەو شکڵ و شێوەی نووە گ وە خوەی گرتێیە، یەی رەخنەگری دەرەقەتدار بوود لە بەرهەمەیل وەرجلە خوەی! ئەڕای نموونە کتاو کۆمدی ئلاهی لە دانتە تۊەنێد لە بەرهەمەیل وەرجلە خوەی رەخنە بگرێد یا کتاو دۆن کیشۆت سروانتس، هەم لە باوەتی فۆرم و هەم لە باوەتی ناوەڕووک تۊەنست رەخنە بگرێد. هەنای نووڕیمنە پرووسەی وە دی هاتن ئەدەبیات نوو، رەسیمنەو لە سەدەی نووزدە و بیست، ئێ شێوە فرەتر وە چەو هاتێیە و کەسەیلێگ هاتنە و بەرهەمەیل ئەدەبی نووێگ نۊسانە گ خوەی بۊەسە سەرچەوەیگ ئەڕای رەخنەگری و ئەڵبەت وەل خوەیانا مانیفست و مەکتەبیش هاوردنە، لە رئاڵیسم گرتێیە تا سوڕئاڵیسم، لە دادائیسم گرتێیە تا ئگزیستانسیالیسم، گ هەرکام ئەڕای خوەیان ئورگان نوو و مکانیسم تایبەتێگ وەلا هاوردنە.
سە لە ئەدەبیات، دو شێوە دیریم ئەڕای رەخنەگری، یەی شێوە لە خود ئەدەبیات تێد، لە خود بەرهەمەیل ئەدەبی و یانە خوەیان بوونە سەرچەوەی رەخنەگری، بەش تریش، بەش نۊسمانەیل ژوورناڵیستی و زانستیە گ یانەیش ئەڵبەت وەل بەش یەکما پەیوەندی نزیکێگ دێرن و کووشینە گ لە ئێ بەرهەمەیل ئەدەبیە کەڵک بگرن و ئەڵبەت لە زانستیەیل نوو تا بتۊەنن وە ئەدەبیات دەسمیەت بێیەن. سە لێوا تۊەنیم بۊشیم نۊسەرەیل ئەدەبی خوەیان تۊەنن رەخنەگرەیل فرە خاسێگ بوون و تەنانەت هەوەجەیش نەێرن گ ئێ کارە جیا لە کار ئەدەبی خوەیان پێش بووەن و تەنیا هەوەجە دێرن بەرهەم ئەدەبی خوەیان وە خاسترین شێوە گ لە بانێ کار کردنە وە پەرتخ بڕەسنن و ئەو بەرهەمە ئەر کار نووخواز و پڕ هازێگ بوود خوەی بوودە رەخنەگری لە بەرهەمەیل وەرجلە خوەی.
ئەڵبەت گ لە بەش دوێم رەخنە گرتن هەم هەوەجە نییە گ رەخنەگر خوەی نۊسەر ئەدەبی بوود و تەنیا تۊەنێد لە دەسکەفت ئەدەبیات و زانستی نوو کەڵک بگرێد و پرووسە رەخنەگری خوەی وەر ئەو نوا بووێد. ئی دو بەشە وە یەک هەوەجە دێرن، وە مدوو یەسە گ بایەس بۊشیم رەخنەگر و نۊسەر هامشوو فرە نزیکێگ وەل یەکا بایەس داشتوون، چۊن هەنای نۊسەر بەرهەم نووێگ نۊسێد وە مدوو یەگ وەردەنگ بزانێد چوە کردێیە و چ گامێگ ئەڕای ئەدەبیات هەڵگرتێیە، هەوەجە دێرێد وە رەخنەگر تا ئەۊ باێد و یە شییەو بکەێد، سە رەخنەگر ئەدەبی لە دنیای ئێمڕوو نە تەنیا کارێ رێکار دانە، گ کارێ شییەو کردنیش هەس، یانێ تەنیا زووم نیەکەێدە بان یە گ بزانێد نۊسەر چوە نەکردێیە، لە بان یەگ چوە کردێیە هەم کار کەێد و تەقەڵا کەێد ئەوانەیشە بۊشێد (چشتێ گ لە رەخنەگری ساختاری کەمتر دیمنە و مدوو وە دۊا مەننێ هەریەسە)، سە رەخنەگر بوودە ناوجیکەر نۊسەر و وەردەنگ؛ بوودە یەی کەسایەتی گ دەس نۊسەر ئەڕای وەردەنگ رۊ کەێد و وە وەردەنگ دەسمیەت دەێد گ وەل ئەدەبیات نوو ئاشناوە بوود و وەرە وەرە زەینێ پڕ هازترەو بکەێد تا چشتەیل نوو لە وەر چەوێ یا لە ناو زەینێ ئەڵاجەۊ نان. رەخنەگر لە قەوڵی برەندن لە گەنیەیل ئۊشێد، یا گەنیەیل دۊنێد تا خاسیەگان زاقەو بکەێد و خاسیەگان دۊنێد و وەپێیان ئاماژە کەێد تا گەنیەگان لە بێن بچن. یە هەوەجە دێرێد گ رەخنەگر وەل دنیای نووخواز ئاشنا بوو سە بایەس وەل دەرۊن ناسی و کەسایەتیەیل کوومەڵگایش ئاشنا بوو و لێوا تۊەنێد خاستر پێش بچوود. ئەر رەخنەگرێگ باێد و لە بان یەی هێڵ دیاری رێ بکەێد، ئەڕای نموونە بۊشێد یە قافیە نییە و یە هەس، یانێ لەوای رۆبات کار کردێیە و یە ئەڕای زەین مرۆڤ ئێمڕوو دڵگر نییە چۊن یەی کەمپیووتریش بوود پیلان بەیمە پێ و ئێ کارەیلە لەلێ بتوایم و خاستریش دەس وەپێ بوود، یەی بڕ دادە گرێد و یەی بڕ دەسکەفت دێدە پیمان؛ ئەمان رەخنەگر پڕهاز تەنیا ئێ کارە نیەکەێد و تێد گشت ئەو چشتەیلە گ لە دەور و وەر ئەو بەرهەمە و وەردەنگە هەڵکەفتێیە شییەو کەێد، چشتەیل نووێ گ دێرێد، ئەر هەوەجە بوود لە سیاسەت و ئابووریش ئەولا نیەکەفێد و کووشێد گ دنیای نووێگ لە ئەو بەرهەمە دەربارێد تا بتۊەنێد وە کەسەیلێ گ کار ئەدەبی کەن دەسمیەت بەێدن تا وەرەو نوا بچن. وە ئێ مدووەسە گ دۊنیم لە سەردەم ئێمڕوو، رەخنەیل و شیکاریەیل دەرۊن ناسی و کوومەڵگا ناسی، لەوای مارکسیستی، فمینیستی و بەشەیل تر لەوای یانە فرەتر لە شێوەیل فۆرماڵیستی هان لە بێز چەو، چۊن فۆرم دی چشتێگ نییە گ سەربەخوەی بوود، وە تایبەت لە ناو ئەدەبیات ئێمڕوو. نە یەگ بۊشیم فۆرم گرنگ نییە، ئەمان ئەو چشتە گ فۆرم وە ئیمە ناسنێد، پەیوەندیێ وەل ناوەڕووکە، پەیوەندیێ وەل دنیای گ لە تووێ وە دی هاتێیە و ئەڵبەت دنیای گ نۊسەر سازیە.
یەسە گ رەخنەگر ئەدەبی بایەس ئامانج و ئێستراتژی دەرۊنی خوەی دیاری بکەێد و بناسێد و ئێکەش شێوەی خاسێگ ئەڕای هەڵویژنێد، خەتکەشێ گ ناس یا نانەسە ناو مێژگێ هۊرد بکەێد و وەل دنیای رزگار ئێمڕوو ئاشناوە بوود، لە فۆرمالیست بۊن رۊت دەرباێدن تا بتۊەنێد بەرەیل تر بۊنێدەو، لە بان ئەوانە کار بکەێد، بزانێد گ لە کوو ژیەێد و هەوەجەیل سەردەم ئێمڕووێ چوەسە، گ یانە گشت هەوەجە وە زانستی رووژ دێرێد، وە خوەنستن، وە ئاگاهی، وە بێرەوەری. جیا لە یانە، لە لایەن دەرۊن ناسی، برەندن باوەڕ دێرێد گ هەنای رێز خوەمان بگریم و وە ئەو چشتە گ ئۊشیم باوەڕ داشتۊمن و ئەو چشتە وە رێزەو بۊشیمنێ، فرەتر تۊەنێد کارێگەری داشتوود و ئەڵبەت خوەمانیش هەست خاسترێگ دۊنیمنەو تا یەگ بتوایم لە نووڕگەی بان وە خوار بنووڕیم و یە نیشانەی کەم هاز بۊن هووش و دەرۊن خوەمانە گ توایم لە پشت جەنگەری بۊن و دژایەتی کردن بشاریمنەوێ.
«ئەلکساندر گیرەو» نۊسەر فەرانسەویش باوەڕ دێرێد گ هەر بەرهەمێگ یەی دەسکەفت زەینی ئەڕای وەردەنگ وەلا تیەرێد و ئیمە تەنیا تۊەنیم ئەوە شییەو بکەیم، یانێ ئیمە نیەتۊەنیم دۊز بۊشیم گ نۊسەر چوە تواستێیە بکەێد و چوە لە ناو سەرێ بۊە، ئەمان تۊەنیم کەم تا کوت بفامیم گ چ کارێگەری لە بان زەین وەردەنگ ناس یا نەێد و یە تۊەنیم شییەو بکەیم و لەلێ رەخنە بگریم و مدوو ئێ کارێگەریە بۊنیمنەو. سە رەخنەگر، ناوجیکەر نۊسەر و وەردەنگە و ئەر کار خوەی خاس وە پەرتخ نەڕەسنێد هاتێ نۊسەر و وەردەنگ لە یەک بتووریەن یا وەل یەکا دژمەنی بکەن. و ئەڵبەت گ گشت مرۆڤەیل بایەس ئەڕای شنەفتن رەخنە گورج بوون، هەر ئەوقەرە گ دەرۊن ناسی رەخنەگر گرنگە، کار کردن لە بان زەین وەردەنگیش گرنگە تا بتۊەنێد ئەڕای ئەژنەفتن و فامستن رەخنە گورجەو بوود و لە لایەن دەرۊنی لە بان خوەیان کار بکەن تا بتۊەنن وە ئێ دەسکەفتە بڕەسن گ هۊچکە بێ هەڵە نییە و ئەر هەڵەێگ لە ئایەمەگان سەر دەێد نیشانەی گەنی و لە کیس چێن گشت چشت نییە، تەنیا یەی هەڵەس گ ئەر لە زوانی رەخنەگر بشنەویمنێ تۊەنیم بفامیمنێ و جار تر دواژەێ نەکەیم، سە هەڵە پێش تێد و ئەزموون وە ژمار تێد ئەمان هەنای نەزانیم ئەو کارە هەڵەس، هەمیشە خسار دۊنیمن.
دەسکەفت
هەر کەسێ گ تواێد رەخنە بگرێد بایەس وەرەو کەڵێن ئامانج رەخنەگری بچوود تا بتۊەنێد دەسمیەت بەێدن. کەڵێن ئامانج لە رەخنەگری یەسە گ هەم دەسمیەت خاوەن بەرهەم بەێدن ئەڕای کارەیل ترەک، هەم یەی ناوجیکەر بوود لە ناوێن خاوەن بەرهەم و وەردەنگ. کەڵێن ئامانج یانێ تێکووشین ئەڕای فامستن تایبەتمەنیەیل نوو بەرهەم تا بتۊەنێد رێ نووێگ ئەڕای بانان وا بکەێد، نە یەگ تەنیا یەی هێڵ و ساختار کۊەنە لە بێز چەو داشتوود و گشت چشت بەرهەمەگە لە رۊ ئەوە هەڵسەنگنێد، یە بوودە مدوو سەرکوت بۊن بەرهەمەیل نوو. رەخنەگر بایەس بزانێد گ هەر وەردەنگێگ هاتێ لە بانان بوودە یەی خاوەن بەرهەم، ئەگەر رەخنەێ گ گرتێیە رێ وە هەڵە نیشان داۊد، تۊەنێد بوودە مدوو یەگ ئەو کەسە بکەفێدە بان رێ هەڵەێگ، هاتێ ئەو کەسە وە جی یەگ وەرەو نوا بچوود و جەهان ئەدەبی نووێگ بنەێدەو یەک، هەڵگەردێدەو وە پانسەد ساڵ پێش و یە یانێ خسار رەسانن، یانێ لە کیس دان ژیان و پتانسیڵ ئەدەبی یەی ئایەم. هەنای یەی رەخنەگر تۊەنست بڕەسێدە کەڵێن ئامانج، هەنای رەسیەو گ رەخنەگری یانێ چوە، و دەسکەفتێ چۊنە، ئێکەش بایەس بچوودە شوون رێکڵاش ئێ ئامانجە، بایەس گیچەڵەیل دەرۊنی خوەی کەمەو بکەێد، بایەس زانستی خوەی لە ئەو باوەتەو فرەوە بکەێد، تەنیا تەک ئەتۆمی پێش نەچوود، بکووشێد سەر دەر بارێد، فکر نەکەێد هەر چشتێ گ خوەی لەلێ نیەڕەسێدەو، سە دی هۊچکە لەلێ نەڕەسیەسەو، یا فکر نەکەێد هەرچێ گ خوەی لەلێ خوەشێ نیەتێد، سە دی ئەڕای گشت بایەس نەخوەش بوود و ئەگەر ئەڕای ئەوان نەخوەش نیە سە ئەوان سەرێیان نیەود و هۊچ نیەزانن! ئەگەر کەسێگ نیەتۊەنێد وە ئامانج و رێکڵاش درسێگ بڕەسێد، و نیەتواێد خساریش بڕەسنێد، خاستر یەسە وە جی رەخنەگری، بچوودە شوون پرسیارەیلێ، پێجوو بوود تا سەر دەربارێ، تا یای بگرێد. ئەگەر لە یەی بەرهەمێگ نیەڕەسیمنەو، گیچەڵێگ نییە، بپرسیم، پێجوو بۊمن، هەر ئێ کارە تۊەنێد دەسکەفتێ لە یەی رەخنەێ هەڵە فرەتر بوود. رەخنەگر ئەدەبی تەنیا وەل زانیاری ئەدەبی نیەتۊنێد یەی رەخنەی پڕهاز و ئازا بنۊسێد، خاستر یەسە گ لە زانستەیل مرۆڤایەتی بێ بەش نەمینێد. رەخنەگری ئەدەبی تەنیا لە بەش فۆرم و ساختار نییە، کەسەیلێ گ زانستیەیل مرۆڤایەتی لەوای دەرۊن ناسی و کوومەڵگاناسی دێرن، تۊەنن لە ئێ بەشە دەسمیەت بێیەن و ئەڕای وەردەنگ، ئەدەبیاتێ گ ئافراندە بۊە، شییەو بکەن، ئەدەبیات پڕهاز و نووخواز تۊەنێد سەرچەوەێ فرە لە دادەیل کوومەڵگا و کەسایەتیەگان بوود، و یە دەرفەت خاسێگە ئەڕای کەسەیلێ گ لە ئێ باوەتە پسای پتەکەنی کەن.
- ئێ وتارە ئەڕای یەکمین جار لە ژمارەێ دوێم وەرزنامەی ژ (ئاڵمان) بڵاو بۊە، ئێسە ئەڕای دوێمین جار وەل ویرایشت نوو و زیای بۊن چەن بەش، لەنوو بڵاو بوود.
پەراوێز
- وشەیل بێ رۆح
- Aggressiveness
سەرچەوە:
- برەندن، ناتانیێڵ، رەوان‌شناسی عزەت نەفس، هەڵگەردان مهدی قەرەچه‌داقی، نەشر نۆخۆستین، ١٣٩٤.
- قیاسی، مۆحەمەد تەقی، دەرامەدی بەر سەبک شناسی ساختاری، ئنتشارات شۆعلەی ئەندیشە، تهران، ١٣٦٨.
- کارۆڵ، نوئڵ، دەربارەی نەقد (گۆزەری بەر فەلسەفەی نەقد)، هەڵگەردان سالح تەباتەبایی، نەشر نەی، ١٣٩٦.
- هۆمر، شەون، ژاک لەکان، هەڵگەردان: مۆحەمەدعەلی جەعفەری و سەیدمۆحەمەد ئبراهیم تاهایی، نەشر قۆقنووس، ١٣٩٦.
- King, Robert, “Mirror Stage”, A Compendium of Lacanian Terms, Huguette Glowinski, etal (Eds), London: Free Associasion Books, 2001.
- Kohut, Heinz, The Analysis of the Self: A Systematic Approach to the Psychoanalytic Treatment of Narcissistic Personality Disorders Reprint Edition, University of Chicago Press; 2009.