«هووز لەک» ڤە پادشاهی زەند تا پەراوێز کەتن دویست ساڵە / پدرام ئەسەدی
هفته نامه صدای آزادی: پێشەکی: عەشایر لەک بەش کەڵینگ ڤە مەردم پاریزگال کرماشان، ئێلام، لوڕستان و هەمەدانن ک دریژای رووێ سەیمرە نامدڵ خاک ئی مەردمە ڤە حساوە مای. پادشایی ئێل لەک زوون زەند تکان مێژویی قورسێگە مەیە ئەساس کوومەلایەتی و ئێلی لەک، ک ئەگەر پادشایی زەندەل دوما کەریم خان ڤە دەس نمەچیا هاتێ لەک جێگای جێوازە ڤەگەرد جێگای ئێمروژێ وژ بیاشتا .کینە و کوومەڵ کوشی قاجارەل و ئاوارە کردن لەکەلێ سپای زەند فرەتر ئە سەد ساڵ ئی مەردمە تۊش گرفتاری و عەزاوە مارێ. دوما دژایەتی خاندان قاجار،ڤەگەرد سەرکار هاتن رەزا خان پەهڵەوی بارودووخێ سیاسی لەک خاستر نمەو ک هووچ و هووکار ڕوشد شارنیشنی لە سەردەم دەسڵات پەهڵه وی و سرکوب و زلم و زوورێ ک رەزا خان ڤە سەر ناوچە لەک نیشنەل هاوردێ مەردم لەک و ناوندیتی شارنیشن زاگرس دۊرە مەکۊن. بەش بەش کردن پانتای خاک لەک نیشن لە نامراس چووار پاریزگا ماوە هووکار ئەوە ک شارێ لەک نیشن ڤەگەرد جعمیەت فرە پا نگرێ.
کلیل وشە: لەک، زەند،کورد، قاجار
ئێ دوما کوشیان لوتفعەلی خان زەند و سەرهێزدان ئاغامەحەمد خان قاجار پڕوسە پەخش و پۊنە کردن و خاپوور کردن شوناس و زوون و هەرچێگ پەوەندی ڤەگەرد لەک داشتێ دەس ڤەرینێ کریاس و هەر تا ئیمڕوژیش ئی ئاگرە نەکوشیاس.
جەر و داخەدلی ک قەجەر ڤە لەک داشتێ هەرە بێ ڕێزی ک ئاغامەحەمەد خان ڤە لەش و قێۊر کەریم خان کردێیەسێ دیارییە ک رەحمە سێخانەل کەریم خانیش نەکرد و ڤە قێۊر هاوردانە دەیشت تا ڤە ژێر تەخت شای وژ ڤە تاران چال کردێ.
ڤە ئێل و هووزێ لەک زوون هەرکام کەتنە دەس قاجار ئاوارە و شارڤەدەر کریان و هەرە خوراسان و مازەندەران و گیلان بگر تا ڤەرامین و کرمان و… هووچ شوون و پاریزگای پیدا نمەکیمن ک بەشیگ ڤە لەکەل ڤە سەردەم سەفەوی تا پەهلەوی ئاوارە ورە نیڤۊن.
جەرێ ک ئاغامەحەمد خان قاجار ڤەخاتر کوشیان باوەی ڤە لەک ئەدڵ داشتێ بییە بایس ئەڤە ک نەتنیا ڤە دۊرە دەسڵات داری وژێ ک دوما کوشیان شا قاجار ڤە دەسڵاتداری جانیشێنەل ئاغامەحەمد خانیشەم هەم دوارە لەک بین تاوان باری بو.
ڤەی خاترە بەش فرەیک ڤە لەکەلێ ک ڤە شێراز بین یا کوشیان یا کووچ دریانە سەر شارەل دۊر و نادیاری یا ڤە دەس سپا قاجار هەیواین و پنابر کۊی و بیاوان بین و شوون وژان گوم کردن تا نکۊینە دەس و ئەبەشە ک تۊنستن دۊارە بانە ناوچە کورد نیشێنەلە دی ئە هاز و زوور ئەسکە نیاشتن.
هەڵکەفت و ڕووداوە سیاسی دۊرە قاجار نیشانە مەی ک ئێل لەک وی هووکارە ک نامڕوک و بەش ناوەندی پادشایی زەند بییە دوژمن و خۊنی تۊنی قاجارەل و شمارە مات و ئێسکە ک قاجارەل دوما شەڕ و دەرگیری فرەیگ تۊنستۊن هیز کوردان ڤە سەرکەردگی پادشای لەک[لوتفعەلی خان]بشکنن ڤە شوون یە بین ک قەلار بنچینە زەندەل بارن ک نەکەی هامباز هەرەشیگ ڤە سەر دەسڵات وژیان بۊنن.
ئی گرفتە ئەڕان قاجار ئەخنکە گرینگ بی ک مۊنیمن قاجارەل بەرچەپ دەسڵات سەفەوی و نادرشا ڕێ ڤە ئێلەل زاگروس نمەن ک ڤەنام دەسڵاتیان بەش دار بۊن و شار کرماشان ک تەخت شاهی ناوچەل زاگروس بی و کەلینگترین بنکەی شاری کوردەل ڤە سەردەم دەسڵات قاجار بییه ڤە دەس حاکم کوردە مەسینێرێ و نۊنەر بنەمالەی قاجار یانێ دەولەتشا مەنارن کرماشان ک دەسڵات ئە شارە بگرێ دەس.
ڤەگەر هاتن هیز قاجار ڤە کرماشان لەک زیاتر ڤە سیاسەت و بنکەل شاری زاگروس دوورە مەکۊێ چون ئێلی ک میراتدار پادشایی وەرین بییە بایس ڤە په ڕاویز بیاتا ک دەسڵات قاجار دڵەڕێکە ئەڕا دوارە سەرهزدان دوشمەنەل دیرین وژیان نیاشتان.ئی سیاسەتە ماوە هووکار ڤە پەڕاویز کەتن لەکەل ڤە نام دو شارێ کەلینگ زاگروس یانی کرماشان و خورم ئاوە.
بەش فرەیک ڤە پاشمەنە لەکەل ک ڤە گیر و گرفت و ئاوارەگی فرەیگ تۊنستون قە چنگ قاجار بەیوان و ڤە شێراز بانە دوما، ئیسکە هەم جەمعەیت ئێلیان کەما بۊ هەم دەسیان پەتی بی و ژار و بێ چەک مەنۊن.
ترس ڤە دەسڵات قاجاریش ماوە هووکار ئەڤە تا ڤە ناوچەل و شوونەل پەرت و دۊرێ ک دەس برەس نین نیشتەجێ بوون ک بەشکەم کشت و کالیش ئەڕانیان سەختترە ما و بێجز دەیمە کالی پەسداری و ئێمات چارەوا ڕێ تر ئەڕا ژیاین نیاشتن.
کارێگەریەل پادشایی کەریم خان
کووچ و شارەدەر کردن لەکەل جوور ئێلەل ترەک کورد هەرە سەردەم سەفەوی دەس ڤەرینێ کریاوی و ڤە سەردەم پادشایی نادرشایش ئی شارەدەر کردنەلە دڕیژە داشتێ کەریم خان وژ ڤە لەکەلی بییە ک ڤە دۊرە نادر ڤەگەر کووچ و بەچ چینەسە خوراسان و دوما کوشیان نادرشا کەریم خان ڤەگەرد خەفەت فرەیک مەتۊنێ ئێل و بنەماڵە وژێ ڤە خوراسان هەڵگیردنەی کوردستان.
چێیگ ک ڤەسەر مێژوو دیارە وەرجە پادشایی کەریم خانیش لەکەل ئێ دەس دەسڵاتدارەل فرە ئاوارە و پەخش پوونە بینە.
ئەما ڤە تەخت نیشتن کەریم خانیش هەم کاڕێگەری فرەی ڤە بان جاوەجا بین عەشایر لەک داشتییە، لەک ئەڕا پادشایی کەریم خان تاوان فرەی داسێ و هانە نێڤییە ک لەکەل و ئێلەل کوردتر هام پیمان کەریم خان ڤە ئاسانی تۊنستۊن دەسڵات بگرنە دەس.
کەریم خان دوما کوشیان نادرشا نزیک ۱٦ساڵ ڤەگەرد مدادارەل پادشایی ڤە مەحەمەد حەسن خان قاجار و ئازادخان ئەفغان بگر تا عەلیمردان خان بەختیاری شەڕ و ئاژاوە داشتێ ک ڤە نام ئە ساڵەلە فرەجار تا دەم کوشیان چییە چەن گێل سپا و لەشکەر ڤە دەس داسێ تا دوماجار مەتۊنێ ڤە شێراز پادشایی وژ دامارزنێ.
ڤەگەرد سەقام گردن پادشایی کەریم خان بەش فرە کەڵینگ ڤە ئێڵەل کرماشان ک هامپیمان خان زەند بینە ڤەرێ پاریزگای فارس کووچە مەکەن فرینەی ئی مەردمە عەشایر لەک بینە ئێڵ کەڵهور ڤە باوەت یەکێ قەدەم خەیر خانم دت سەر ئێڵ کەڵهور ژن کەریم خان زەند بییە شمار فرەیک ڤە نام سپا زەند داشتیە.
ئێڵ زەنگنە یەکێک تر ڤە ئێڵەل کرماشانە ک ڤەگەرد کەریم خان هام پیمانە مەون ک ڤەرجە ڤە تەخت نیشتن شا زەند ڤە نام شەڕ و ئاژاوەل کوردستان ک قڵای نادری کرماشان ڤە دەس سەردارەل غەیر کورد نادرشا بیتێ ئێڵ زەنگنە و کەڵهور و سپای زەند ئە قڵا دۊرپیچە مەکەن.
نیشتەجێ بین زەند ڤە شێراز کارێگەری مەنییە بان دموگرافی کوومڵایەتی زاگروس ڤە چیێ ک مێژوو نوساسێ فیشترە سەد هەزار بنەماڵە ڤە کوردستان ئەڕا پشتگیری ڤە کەریم خان مەچنە شێراز.
ئی کووچ کەلینە سەرەنجام خاسیگ ئەڕا هام پیمانەل زەند و هووزەل لەک نمارێ، دوما مردن کەریم خان بنەماڵەی شایی زەند تۊش ئاژاوە و برا کوشی فرە گەنیکە مای و ڤە نام دە ساڵ جانیشنەل کەریم خان مەکۊنە گیان یەک و هەرکام و بۊنە پادشایی، ئەواکان مەکوشێ. زەکی خان،ئەبوڵفەتح خان،مەحەمد عەلی خان،سادق خان،عەلی موراد خان،سەید مورادخان و جەعفەر خان سەردارەل لەک جانیشن کەریم خان بینە کە ڤە نام دە ساڵ دوما مەرگ کەریم خان هەرکام تاویک مەنیشنە تەخت و ڤەدەس ئاموزال ڤە بینە مەچن.
ئی دە ساڵ برا کوشییە هەم سەقام ئێڵی خاندان شایی مەتوچنێ ڤە سپا زەند بێ ئازە مەکەی هەم ماوە دەرفەت خاسیگ ئەڕا ئاغا مەحەمەد خان قاجار تا ڤە نام ئێڵ وژێ سقام بگری و سپا قەجەری ئەڕا هیرش هاوردن ڤە سەر زەندەل یێ دەست بکەی .
هەرچێ کەریم خان ڤە دۊرە شایی وژ پشتگیری ڤە خەڵق کردیۊتێ و هەوڵ و تەقڵا دا ک ڤە سەر مەردم سەخت نگرێ دوما مردن خان زەند ڤڵات ڕشیا یەک و مەردم ڤە نامراس شەڕ شایی جانیشنەل کەریم خان تۊش خەفەت و سەختی هاتن.
شەڕ نام ماڵەی زەند ڤەگەرد یەکتری و هیرش سپای قاجار ک چەن ساڵ ڤە ئێسفهان و شێراز تا کرمان و بەم دریژە داشت زوور ئێڵی لەک کەمتر و کەمتر کرد تا دەس ئاخر نوبە ڤە لوتفعەلی خان زەند ڕسییە و شای جووان زەند هەرچەن و باقی جانیشنەل کەریم خان دەسڵاتداری خاسترێ ڤە وژ نیشان داسێ ئەما سپای پۊترکیای زەند ک ڤە جەنگەل چەن ساڵان نام وژ و دەرگیری ڤەگەرد قاجارەل تازە هناس، هناسەی گیریاوی ڤە ئەرگ بەم کرمان ڤە پا کەت و پادشایی زەند دوما ٤٦ساڵ کەتە دەس تورکەڵ قاجار.
ئەسیر بین لوتفعەلی خان ماوە سەرتا کوومەڵ کوشی هەرچێ ک نزیکی ڤەگەرد زەند و لەک داشتیسێ، ئاقا مەحەمەد خان قاجار هانە جەرێ و دڵ بییەسێ ک ڕەحم و ئەسب و چارەوا زەندیش نمەکەی و داستان برین قاچ و قول ئەسب لوتفعەلی خان ڤە فرمان خان قاجار ڤە مێژوو نوسریاسێ.
قاجار ئە کرمان ڤە تاوان پشتگیری کە ئە شارە ئەڕا لوتفعەلی خان کردیۊن چەن هەزار چەم ژن و پیا کرمانی مارنە دڕێرا.
بنەماڵە و کەس کار زەند ئێعدامە ماون و هەر لەکی ڤە کرمان و فارس بکەتا دەس تورکەل قاجار مەکوشریا.
مێژوو نوس ئێنگلیسی سرهارفورد جونز ک ڤە دۊرە شایی لوتفعلی خان چەن گل ڤەگەرد خانێ زەند هەڵس و بنیش داشتیسێ و رووداوەل ئە دۊرە ڤە نام کتاوە وژی نووساس شروڤە پیاوەتی و مەردم داری شای زەند هاوردێیە و دوما چەن سال ک سڵسڵە زەند ڤە بەینە مەچو جونزمایه دەربار فەتحعەلی شا قاجار ڤە دەم شای قاجار مەشنۊێ ک کوڕە گوجرەی لوتفعلی خان ڤە نام خەسرو ک ڕووژگاری ڤەلیعەد شایی زەند بییە ئێسکە ئەختە کریاس و خاجە حەرەمسرا ژنەڵ قاجارە.
بڵگەل مێژوو نیشانە مەی ک ڤە سەرکار هاتن دەسڵات قاجار دەس قورسیگە مەی هیز و جمعیەت و تایفەل لەک و نەتنیا لەکەل فرەیک بەش بەشە مەکەن پاشمەنە ئەوانیش ک مەتۊنن بانە دوما مەکۊنە پەراویز و قاجارەل یێسەر ڤە شوون خاپوور کردنان بینە.
کرماشان ڤڵات و باوان زەند ڤە شمارە مات ک ڤە نووم ٥۰ساڵ دەسڵاتداری زەند هەرە دۊرە کەریم خان تا کوشیان لوتفعەلی خان ئێڵەل کەلینگ کرماشان جوور زەنگنە و کەڵهور و عەشایر وەند، گشت هامپیمان و یارمەتی دەر زەند بینە و ئێڵ زەنگنە ک ڤە دۊرە سەفوی دەس بان ڤە نووم شار کرماشان داشتییەسێ یەکیگ ڤە باڵەل زووردار دەسڵات زەند و کرماشان بییە.
دەسڵاتداری ئەلاقولی خان زەنگنە ڤە کرماشان و فرمانێ ک کەریم خان ئەڕا ئاوادانی دوارە کرماشان دوماجا ئاژاوەل مەرگ نادر داسە خان زەنگنە ئی پەیوندە نیشانە مەی.ڤە سەرکار هاتن دەسڵات قاجار ئەڕا گشت ناوچە کوردنیشنەل بییە بایس خەفەت و دۊرکەتن.
خاندان ئەردەڵان ڤە سنەدژ ک نام جا شەڕ و دەرگیری زەند و قاجار ڤە شارەل مەرکەزی ئێران تۊنست دەسڵات وژی ڤە زاگروس فرەتر بکی و خەسرەو خان ئەردەڵان ڤە جەنگی ک ڤەگەرد ئەلاقولی خان زەنگنە کرد، خان زەنگنە گوشت و تۊنست کرماشان و هەمەدان بگرێیە دەس ئی ڕووداوە هام پا بی ڤەگەرد شەڕ ئاغامەحەمەدخان و لوتفعەلی خان وەلی خان ئەردەڵان دوما سەرکەتن و پیروزیەلێ ک ڤە کرماشان و هەمەدان داشتێ ڤە ئێسفهان نواتر نەچی و ڤەگەرد خان قاجار پەیوەندی گرت و ڤە سوود قاجارەل وژ کیشا دوما و هاوگل کردە سنەدژ.
دوما دلنیا بین قاجارەل ڤە زاگروس ک هەرەشێ ڤە بابەت ناوچە کوردنیشنەلێ یارمەتی دەر شای زەند ڤە سەر سپا قاجار نییە تۊنستن کار لوتفعەلی خان ڤە کرمان یێ جارەکی بکن.
قاجار تا جا پا وژ ڤە تەخت شایی قورسا کرد ڤە دورو دەلەسە خەسرەو خان ئەردەڵان کیشانە تاران و سەم ڤەرێ کردن و کەم کەم دەسڵات ئەردەڵانەل ڤە سنەدژ ڤەبین بردنا و کرماشانیش خاندان زەنگنە ک ڤە دۊرە سەفەوی دەسڵاتدار شار بین ڤە حوکم شای قاجار چینەلا تا دوما چەند سەد ساڵ دەسڵات کرماشان ڤە دەس ئێڵەل کورد بایە درێرا و مەحەمەد خان شامبیاتی قاجار ڤەگەرد تایفە و ئێڵ تورک وژێ هاتنە کرماشان و دەسڵات شار گردنە دەس.
ڤە دەس چینێ دەسڵات کوردی دو شار کەلین سنە و کرماشان نیشانە مەی ک قاجار هەرە یەکم گام ئەڕا تاوانن هیز و زوور ئێلی کورد هاتێیەسێ زاگروس.
نیشتەجی بین حاکم قاجار ڤە کرماشان ک خۊنی تۊنی هووز لەک بین ماوە بایس بێ دەنگی و ڤە پەراویز کەتن لەکەل، سەر ئێڵەل لەک ڤە دەسڵات دۊرە مەکۊین تاگەر نەکۊنە ڤەر چەم دوشمەنەل قاجاری وژیان.
مەرگ ئاقا مەحەمەد خانیش کارێگەری ڤە سەر سیاسەت قاجار نمەیلێ و ڤەگەرد پادشایی فەتحعەلی شا هەمبازیش ئە سەرکوب و هیرش دەسڵات ناوەندی ڤە سەر لەک دریژە درێ.
ئـــاکــام
دەسڵات نزیک ڤە ٥۰ساڵان زەند ڤە شێراز ک بەش فرەیک و لەکەل جاڤەجا مەکەیە ئە ناوچە.دەرگیری و کوشتارەل دوما مەرگ کەریم خان و شەڕ چەن ساڵان زەندەل ڤەگەرد سپا قاجار هووکارەل بی ئاز بین ساختار ئێڵی لەکە ماو، یانێ هووز لەک ک تاوان فرەیک ئەڕا پاگردن پاشایی ڤە شێرازە مەی ڤەگەرد مەرگ کەریم خان و ئاژاوەی دوارە ئەمان پیدا نمەکەی ک جا پا وژ سفت بکەی و جارێ سەقام پاشایی و نووم جانیشنەل کەریم خان گیان نەگردییە ک لەکەل مەجبوورە ماون دوارە بەشدار ئاژاوەی شەڕ نامراس خاندان زەند بوون ڤە دوما ئە شەڕ نام وژە تۊش شەڕ ڤەگەرد سپا قاجارە مان.
کوشیان لوتفعەلی خان و بەش بەش بین لەکەل ڤە باشوور ئێران، کوومەڵ کوشی و خۊڕی گەری ئاقا مەحەمەدخان ک رەحم ڤە هووچ کەسێگ ک پەیوەندی ڤەگەرد زەند داشتێ نمەکەی،دۊربین شێراز ڤە ناوچە لەک نیشنلە ک ماوە بایس ئەڤە ک فرەیک ڤە لەکەل ک ڤە تبعید و کووچ زورەملی قاجار گیان دەر کردن نەتۊن بانە دوما تا جای ک بەشیگ ڤە لەکەل پنابەر ئێڵ قەشقایی ماون تا ڤەگەرد شاردن زوون لەکی وژیان بتونن ڤە دەس قاجار گیان دەربکن.
ئی ڕووداوەلە موج یەکم ڤە سەرکار هاتن قاجار ئەڕا هووز لەک بییە ک ئاگر کینەی ئاغا مەحەمەد خان دامان لەکە مەگرێ.
کووچ داین لەکەل شێراز ک گشتیان ڤە کوردستان و ناوچەل ئێڵی وژیان خاون زەمین و زار بین ماوە بایس ئەڤە ک لەکەل فرەیک نەتۊنن دی بانە دوما و ئە زەمین و زارە و ناوچە لەک نیشن زاگرووس هالی بمینێ ڤە باقی ئێڵەل کورد ڤە جایان نیشتەجێ بوون.
پاشمەنە لەکەل شێراز ک مانە دوما و لەکەل نیشتەجێ کرماشان دەس کەم تا دۊرە شایی سێ شای سەرکی قاجار[شای ئەختە،فتحعەلی شا و مەحەمەد شا]نمەتۊنن جم و جوول سیاسی داشتیۊن و کینە ی دەسڵات حاکم ڕێ ڤە لەک نمەی ک ڤە نام پەیوەندیەل سیاسی ڤڵات وژ بەشدار بوون.
سه رچاوه
1-پناهی سمنانی؛ آغامحمدخان قاجار، چهره حیله‌گر تاریخ 1366
2کریم‌خان زند، «جان. ر. پری»، علی‌محمد ساکی1383 نشر آسونه
3- ورهام غلامرضا تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران در عصر زند 1385 نشر معین
4-رجبی نیری-محمد تاریخ زندیه 1376 نشر مصباح
5-شعبانی رضا تاریخ تحولات سیاسی اجتماعی در دوره های افشاریه و زندیه 1389 نشر سمت
6-محمد صادق –نامی اصفهانی تاریخ گیتی گشا 1363 نشر اقبال
7-احمد پناهی محمد کریم خان زند نیکوترین زمامدار تاریخ ایران 1376 نشر ندا
8-علیرضا ابن عبدالکریم شیرازی مصحح:غلامرضا ورهرام1365 تاریخ زندیه جانشینان کریم خان زند نشر گستره
9-هدایتی هادی تاریخ زندیه ایران در زمان کریم خان 1399 نشر دانشگاه تهران
10-جونز –سرهارفورد ترجمه هما ناطق آخرین روزهای لطفعلی خان زند 1379 نشر امیرکبیر
دیدگاه‌ها: ۱ دیدگاه
دەسخوەشی ئەژنتان مەکەم ڤەخاتر ئی ڤەتار پڕ ئەژ زۆنیارییە. خوەزگە ئاماژەتان بکردا ڤە یە ک دا کەریمخان زەند (بەیگۆم ئاغا زەنگنە) وژ ئەژ ھووز زەنگنە و تایفەی شێخعەلیخانی بی و خاسترە کەریمخان دۏڕەگەی لەک-زەنگنە بزۆنیمن. حکوومەت کەریمخان ئەژ نامدڵ پەیوەندییەل کوومەڵایەتی و سیاسی کوردەل باشوور ڕووژھەڵات کوردستان ھەتە دی و ئەڕا یەکم کەڕەت ڤەدومای تۊچیان کوردەل ساسانی حکوومەت کوردێ لە سەراسەر خاک ئێران ئاز سیاسی گرتە دەسی.