فەرهەنگ هەژاری و فەرهەنگ مەستەری!/ مازیار نەزەربەیگی
«ئۆسکار لوئیس»، مرۆڤناس ئامریکایی مژارێگ دیاریەو کردێیه، وە ناوناس “فەرهەنگ هەژاری”، له ناو ئێ مژاره، وە ئێ باوەڕە رەسیه گ هەژاری وەل خوەیا شێوەیگ له فەرهەنگیش تیەرێد و ئەو کەسەیله گ تۊش ئێ فەرهەنگە بان، هەر وەلێا ژیەن و دەرەقەت دەنە پێ. لوئیس باوەڕ داشت گ دەرچێن له ئێ شێوە هاسان نییه، چۊن کەسەیلێ گ هەزەو ئێ شێوەنە، وەپێ باوەڕ دێرن و ئەگەر بڕەسنە دەسەڵاتیش، تێکووشن هەر له بان ئێ هێڵه پێش بچن. لوئیس باوەڕ داشت کوومەڵگایلێ گ ئێ فەرهەنگە دێرن هەرسەی هاتێ لە شێوەیل وە ئەوڕێ بردنێ، وەل یەکا جیاواز بوون، ئەمان لە بنەچەک وەل یەکا یەی بڕ تایبەتمەنی هاوبەش دێرن.
لە ئێ کوومەڵگایلە، شێوەی ئابووری فرەتر لە یەگ مودڕن بوود یا وە شێوەیل نوو ماڵی وە ئەوڕێ بچن، فرەتر هەزەو بسان و بیەر نەختی و ئەڕای قازاشت تایبەتیە، مەردم فرەتر هانە فکر وە دەس هاوردن پۊل ئەڕای ژیان، تا یەگ بتوان کار نووێگ وە ئەوڕێ بووەن.
لە ئێ کوومەڵگایلە، کارامە بۊن گرنگ نییە، هەر کەسێگ تۊەنێد لە هەرجی گ گیرێ بکەفێد خەریک پیشەێگ بوود. مدوو سەرەکی یەسە گ لە ئێ جوور کوومەڵگایگ کار نییە و مەردم مەژبوورن ئەڕای وە ئەوڕێ بردن ژیان خوەیان، خەریک هەر کارێگ بوون گ زۆرم ئێ کارەیل دواژە و فرەتر خزمەتکاریە تا ئافراندن یەی شێوەی نوو، یانێ زۆرم فیزیکیە تا زەینی.
دیاریە لە ئێ چۊنە کوومەڵگایگ، زانستی و پسپووڕی نوو و ئاکادمیک گرنگ نییە چۊن هەوەجەێگ وەپێ نییە، و مەردم تەنیا لە رۊ هێڵ ئازمان سروشتی و مێژوویی خوەیان پێش چن و ئەودۊای زیاتی زانن. لە ئێ کوومەڵگایلە دەسمزد مەردم ها خوار، سە زۆرم مەردم مەژبوورن بچنە شوون چەن کار، سە مەردم فرەتر لە یەگ بژیەن، تەنیا وە شوون پۊل دەون تا تیکەێگ نان گیر بارن و تێر خوەیان بکەن و لەنوو هەڵگەردیەنەو وەرەو کارەگە، سە دی دەرفەتێگ ئەڕای ژیان تایبەتی نەێرن؛ دەرفەتێگ ئەڕای کەڵگ گرتن لە هونەر، لە ئەدەبیات، لە بەرهاتەیل چێژبەخش گ بتۊەنێد لە بان دەرۊنێیان کارێگەری خاسێگ داشتوود، نەێرن، سە وەرە وەرە لە درۊنەو چووڵەو بوون.
لە ئێ کوومەڵگایلە، سەندیکا و جەرخەیل راوێژکەر کوومەڵگایی گ خوازیار ماف مەردم لە دەسەڵات بوود، وە چەو نیەتێد، یا ئەگەر بوون وە کار نیەتیەن، ئەڕای مەردم تیتاڵن، سەر مەردم تێکووشن وە شێوەیل بنەماڵەیی یا پەیوەندی گرتن وەل کەس و کار خوەیانا، گیچەڵەیلێ گ دێرن لە وەر رێ خوەیان لاوەن، یانێ هەر ئەو «پارتی داشتن»ە.
ئەڵبەت پارتی هەم وە مانای پەیوەندی هزبی تیەێد و هەم وە مانای دانیشتن هەڤاڵیەتی و بنەماڵەیی، و لە بنەڕەتا، هەنای گەپ لە پارتی داشتن دەیمن، یانێ ئەو کەسایەتیە ئەڕای ئەوڕێ بردن کار خوەی لە ئێ پەیوەندیە کەڵگ گرێد گ تەنیا کار خوەی پێش بووەدن. ئێ تایبەتمەنیە تەنانەت لە بۊن شێوەیل نوو رامیاری و ئابووریش تۊەنێد وە رێ خوەی دریژە بەێدن و هەر لە زەینیەت فەرهەنگ هەژاری سەرچەوە بگرێدن.
لە ئێ جوور کوومەڵگایلێگ دۊنیم، تەنانەت مەردمێ گ پۊلدارن، هەمیش شێوەی ژیانی دروسێگ نەێرن و هەر لە ئەو تایبەتمەنیەیلە گ هەس ئەڕای پێش بردن ژیان و کار خوەیان کەڵگ گرن، سە فەرهەنگ هەژاری تەنیا پەیوەندی وەل پۊل داشتن یا پۊل نێیاشتن نەێرێد، یەی نووڕگەس وە جەهان، یەی شێوەی ژیانە گ ئەگەر لە نیشتمانێگ دامەزریەێد، گشت کەسانێ گ لە ئەورە ژیەن، وە شێوەی سیستماتیک کەفنە بان ئێ هێڵە.
سە کەسەیلێگ لەوای «ژان لابەن»، له دۊای ئێ تئوریه و وە دی هاتن ئێ تایبەتمەنیەیلە، وە ئێ باوەڕە رەسینه گ فەرهەنگ هەژاری تەنیا تایبەت وە هۊردە فەرهەنگەیل نییە، تەنیا تایبەت وە شێوەیل مێژوویی و نەتەوەیی نییە، بڵکۆ تۊەنێد لەنوو بسازیەن و یە هەر ئەو لایەنەسە گ ئۆسکار لوئیس لە بانێ هۊردەو نەۊە، تەنیا فکر کردێیە چۊن مەردم لەێوانە، سە دی کوومەڵگایش لەێواسە.
یانێ کەسەیلێگ لەوای ئۆسکار لوئیس سەرچەوەی ئێ کارەساتە، لە خود مەردم زانن، ئەمان کەسەیلێگ لەوای ژان لابەن وە شێوەی سیستماتیکیش نووڕنە ئێ گەپە. سە کەسەیلێگ لەوای لابەن، هەژاری تەنیا له بەش ئابووری مانا نیەکەن، یانە باوەڕ دێرن، هەژار یانێ کەسێ گ نەتۊەنێد له ناو کوومەڵگا دەنگ و جیەگا داشتوود، کەسێ گ نەتۊەنێد رۆڵ دیاریێگ له ناو دەسەڵات و دەرەقەت نیشتمانێ گ له تووێ هەس داشتوود، و هەر ئێ پرووسه، وەرە وەرە بڕێگ له مەردم هەژارەو کەێد یا کردێیە، و ئەگەر مەردم تۊش فەرهەنگ هەژاری تیەن وە مدوو ئێ کارەساتەسە گ لە بان وەرەو خوار رێداگرتێیە و مەژبوورێیان کردێیە تا وە ئێ شێوە بژیەن.
سە ئەگەر نووڕگەی کەسەیلێگ لەوای لوئیس و لابەن بنەیمە لای یەک، رەسیمنەو، لە سەردەم ئێمڕوو، فەرهەنگ هەژاری هەم وە مدوو هەڵکەفت سروشتی یا نەتەوەیی، و هەم وە مدوو بەرهات کوومەڵایەتیە گ وەدی تیەێد، و له ناو مەردما گل خوەێد، و یانە لە یەک جیا نیێن و بایەس وەل یەکا شییەو بوون.
یانێ هەر ئەو تایبەتمەنیەیلە گ هاوردیمن، هەنای وە شێوەی سیستماتیک پێش بچوود، ئەو وەختە ئەڕای نموونە زۆرم مەردم لە هزب و سەندیکا و کار تیمی وە شێوەی سیستماتیک رۊگەردان بوون، لە ناو چالاکی رامیاری وە شێوەی دروسێگ هاویاری نیەکەن، چۊن ئێ شێوەیلە وە دروسی لە ناو کوومەڵگایان جیەو نەکەفتێیە، وە دروسی لە ئێ باوەتە پەروەردەی مەردم نەکردنە، مەردم هەنای نەزانن هزب چوەس، سەندیکا چوەس، دیاریە گ وەرەو پێ نیەچن و چنە شوون هەر ئەو شێوەی کۊەنە یا سروشتیە گ هەس.
ئەڕای نموونە هەنای دۊنن گ کەسێگ لە هووز خوەیان ئەڕای نۊنەری شارەگە هاتێیە، دی نیەچن پێجوو بوون بزانن یە هەر سەرێ لە ئێ گەپە بوود یا نە، پیەک هەر نیەزانن نۊنەری چوەس، هەڵویژانن چوەس، پیەک هەر لە ئێ باوەتە وە دروسی ئاگا نەۊنە، یەی بڕ گەپەیل شنەفتنە یا خوەنستنە، ئەمان ئەو جوور گ بایەس لەلێ نەڕەسینەسەو، تەنانەت ئەگەر بڕێگ لە مەردمیش رەسۊنەو، دۊنن گ سیستمەگە جوور ترەکە، پسای وە شێوەی ترەک وە ئەوڕێ چوود.
سە ئێکەش رەسنە ئێ ئاکامە، چۊن نۊنەر یا رەیس یا …، وەرجە یە هەرچێ کەس و کار و هاوفکر و هاوئیدەی خوەیە بردسە سەر کار، سە تەنیا شێوە یەسە گ ئێسە یەکێگ لە هووز ئیمە بڕەسێدە خزمەت دەسەڵات تا هاتێ تیکەیگ لە نانەگەێ بخەێدە وەر ئیمەیش. ئێ نووڕگە لە ناو فرە کەس لە ئایەمەیل یەی کوومەڵگا دۊنیمن، تەنانەت کەسەیلێ گ خوەیان وە ئاگا و زانا زانن و توان دەسمیەت بێیەن، لە باوەتی فرە چشتەیل هێمان وە شێوەیل سروشتی و گیانەوەری نووڕن!
ئەڕای نموونە کابرا وامێگ دانەسە پێ و چەنان کەیک و ئاومیوە، لە شەوەکی تا شەو هەر دواێ خەیر وە گیان رزار و دەسەڵاتدار کەێد، ئەمان ئەگەر هەر ئێ کەسە تۊش گیر و گرفتێگ باێد، کەسێگ لە بنەماڵەی تۊش شەڕ باێد، ماڵێ بڕمێد، نەخوەش بوود، پۊلێ کەم باێد، پۆست خاسێگ نێیەنە پێ، دی نیەپرسێد چوە لە چوەس، زۊزی کەێدەێ خراو دان و داد و قاڵ، تا هەنای لەنوو وە وامێگ و چەنان کەیک و ئاومیوە سەرێ بخەڵەتنن.
یە دیاری دەێد گ زۆرم مەردم لە ناو فەرهەنگ هەژاری تەنیا وە قازاشت تایبەتی خوەیان فکر کەن و ئەگەر ئێ قازاشتە نەود، رۊگەردان بوون. لە خوارەو، یا لە جیەگای خوەیانەو، ئەوڤیندار و دڵبەستەی هۊچ سیستم و رزاێگ نیێن، لە مەژبووری لەێوا کەنە، تەنیا وەپێ هەوەجە دێرن، هەوەجەیل سروشتی، و چۊن دەسەڵاتدار راوێژکەر دێرێد، سە ئێ گەپە زانێد، تێکووشێد تا وە هەر شێوەیگ بۊە، سەر مەردم بخەڵەتنێد، و هەر یە بوودنە بنیەنەر شێوەی نوو لە فەرهەنگ، گ تۊەنێم وەپێ بۊشیم «فەرهەنگ مەستەری» یا نەوکەری گ تایبەت وە ئێ چۊنە کوومەڵگایلێگە.
هەنای فەرهەنگ هەژاری لە یەی نیشتمانێگ سەرهەڵدا، ئێسە دەسەڵاتدار کووشێد گ هۊر بکەێدەو ئێ فەرهەنگە و لە وەرایوەر یە، شێوەی ترەکیش داشتوود ئەڕای کەسەیلێ گ هانە خزمەتێ و تێکووشێد یانە تەنیا لە لایەن ئابووری بڕەسنە ئاست خاسێگ، ئەمان لە بەشەیل ترەک ئەڕایان نیەکووشێد چۊن نیەتواێد لە ژێر هژموونی فەرهەنگ هەژاری دەربچن، توان کەم تا کوت هەر ئەو زەینیەتە داشتوون، تەنیا پۊلیش داشتوون گ بتۊەنن بوونە یەی بانگەشە گ وە ناو مەردما رێداگرتنە، یەی بانگەشەی زینێ و جۊلەکەر! و هەرکە بنووڕێدە یانە، وەل خوەیا بۊشێد، ئێ شێوەیشە گەن نییە، یا ئەگەر گەنە، دی چارەێگ نییە.
لانکەم پۊلێگ دێرم، شەرمسار نیەوم، تیکەیگ نان گیرم تیەێد (هەر ئەو هەوەجەیل سروشتیە). ئێکەش تۊش ئێ وڕاوەی زەینیە تیەێد، «- هاتێ لە ناخ دڵەو هاوڕێ نەوم، ئەمان چوە بایەس کرد!»، سە لەێوا لە ناچاری گووڵ خوەی دەێد و رۊ تیەرێدە فەرهەنگ مەستەری.
لە نووڕگەی کەسەیلێگ لەوای لابەن، فەرهەنگ هەژاری، دەسمیەت دەسڵاتدارەیلێگ دەێد گ هەزەو ئێ شێوەنە، و ئێ بەرهاتە دو مدوو سەرەکی دێرێد، یا ئەو کەسەیلێ گ وە دەسەڵات رەسینە هەر لە ناو ئێ فەرهەنگە چۊزە دانە و ژیانە، گ تۊەنیم بۊشیم، سەرچەوەی مێژوویی دۊنێدەو گ هەمیش سیستماتیکە، یا یەگ لە ئێ شێوە کەڵگ گرتنە ئەڕای یەگ بتۊەنن ئەو کوومەڵگا کونتڕوڵ بکەن.
سە چ مدوو یەکم بوود، چ مدوو دوێم، دیاری دەێد گ یانە سەرێیان لە شێوەیل نوو نیەود و زانیاری لە ئێ باوەتە نەێرن و چۊن نیەتۊەنن وە شێوەیل ترەک پێش بچن، ئەڕای یەگ هەرایهەر لە دەسەڵات بمینن، هەر وە ئێ رێیە دریژە دەن و ئەڕای گۊەڕیان ئێ پرووسە نیەکووشن، چۊن هەوەجەیگ نییە گ شێوەیل نوو بارن، هەنای هەر لە ئێ شێوە هەم دەرەقەت گرتنە و هەم پۊل. سە ئێکەشیش دی ئەڕایان گرنگ نییە گشت جەهان وەلێیانا دەربکەفن، یا بوونە دژمەنێ؛ یان تەنیا تا ئەورە گ بتۊەنن هۊر کەنەو هووز خوەیان.
ئەڕای یەگ خاستر بڕەسیمنەو، ئەگەر بنووڕیمنە جەهانێ گ لە تووێ ژیەیم، بنووڕیمنە مێژوو، تۊەنیم بۊنیم، ئەڕای نموونە فرە لە رەنگین پووسەیل (زۆرم نیشتمانەیل ئافریقایی) هێمان گ هێمانە وە ئەو خوەی‌ڕەوزیە نەڕەسینە گ تۊەنن خاوەن دەسەڵات بوون، یا یەگ تۊەنن لە فەرهەنگ هەژاری دەربچن، چۊن ساڵەیل فرەیگ لە ژێر هژموونی سیستمەیلێگ بۊنە گ لەێوا بارێیان هاوردنە گ ئۊە نیەتۊەنین، ئۊە هاوڕەنگ ئیمە نیین.
هەرسەی ئێسە دیاریە گ لە لایەن فیزیکی و زەینی، رەنگین پووسەیل ئەگەر پڕهاز ترەک نەون، کەم و کورتی نەێرن و ئەگەر لە توو یەی مکانیسم بەرایبەر بوون، تۊەنن چۊزە بێیەن و بڕەسنە هەرجی گ توان، ئەمان هێمان گ هێمانە فرە لەلێیان نەتۊەنستنە لە ژێر ئەو ساختارەیلە گ لەێوا وەپێیان کردێیە دەربچن. هەم وە مدوو یەگ هزاران ساڵ مێژوو هەڵە و ناڕیک هالە پشت ئێ مکانیسمە، و هەم وە مدوو یە گ هێمان مکانیسمەیل بەرایبەر نیێن، ئەگەریش بەرایبەر بوون، لە فرە جی لەوای دڵسووزیە، لەوای باوەڕ نییە، هێمان فرە لە چەرمێ و رەنگین پووسەیل وە ئێ باوەڕە نەڕەسینە گ لەوای یەک مرۆڤن و لە ماف شاروەندی لەوای یەکن.
هەر ئێ گەپە رەسێدە دەسەبەنیەیل ترەک لە مرۆڤەیل، بڕێ گ لە لایەن نەتەوە و زوان جیاوازن، بڕێ گ لە لایەن ئائینی جیاوازن، تەنانەت لە ناو یەی نیشتمان. ئەڕای نموونە لە ئێران، کەسەیلێ گ زوان داڵگیان فارسیە نییە، یا ئائین جیاوازێگ دێرن، مەژبوورن ئەڕای رەسین وە جیەگای کوومەڵایەتی، ئەڕای داشتن کار و پۊل، رۊ بارنە زوان و ئائین رواڵەتی، و ئەگەر ئێ کارە نەکەن، جیاوە بوون، مەژبوورن خوەیان وە فکر خوەیان بوون.
سە رۊ تیەرنە مکانیسمەیلێ گ لە ناو فەرهەنگ هەژاری دۊنیمن، ئەڕای خوەیان یەی سازەی جیا نەنەو و هەر لە ناو ئەوە پێش چن، چنە کووڵبەری، چنە ناو یەی بڕ تیرە و پیشە گ تایبەت وە فەرهەنگ هەژاریە، چۊن نیەتۊەنن ماف خوەیان لە ناو ساختارێ گ هەس وە دەس بارن، ئەگەر رزار دەسەڵاتدار وە جی یەگ یەی زوان و یەی ئائین رواڵەتی داشتوود، رۊ بکەێدەو پلوڕالیسم فەرهەنگی، زوانی و ئائینی، دیاریە گ گشت مەردم تۊەنن ماف بەرایبەر داشتوون، وە دروسی پەروەردە بوون، تا وە دروسی بکەفنە بان هێڵ سازەیل نوو کوومەڵایەتی. ئەمان هەنای ئێ مکانیسمە ئێمڕوو تەنیا ئەڕای یەی‌ڕەنگ کردن مەردم کووشێد، دیاریە هەر کارێگ بکەێد، زۆرم مەردم لەلێ دۊر گرن، رووژ وە رووژ بەترەو بوود گ خاسترەو نیەود.
یا نموونەی ترەک، مەردم لە ئێران ئەڕای یەکمین جار تەنیا وەل ئێ رستەیا، «هەرچێ دیرین بسپارنە بوورس!» وەل مانای بوورس و ئابووری مودڕن، پەیوەندی گرتن، ئەمان چۊن وە دروسی پەروەردە نەۊنە و سازەی دروسێگ لە پشت ئێ بەرهاتە نەۊە، هەرچێ داشتن، وە یەی مانگ دانان! دیاریە گ دی ئێ مەردمە لە ئێ مکانیسم ئابووری مودڕنە گ ئەگەر وە دروسی پێش بچێیاتاد، تۊەنسیاد دەسمیەتدەر خاسێگ بوود، رۊگەردان بوون، لەلێ بێزار بوون، و لەنوو رۊ تیەرن وە شێوەیلێگ لەوای سەنن دولار و زەڕ، تا بتۊەنن هۊر بکەنەو ئەرزشت پۊل خوەیان.
یانێ هەرسەی بوورس هەس و هەنای شییەو بوود، رەسیمنەو گ پرووسەی دەسمیەتدەرێگە لە جەهان ئێمڕوو، ئەگەر گشت مەردمان بتۊەنن بەش داشتوون و لە ئێ بەشە کەڵگ بگرن، ئەمان هەنای لە ئێران یا نیشتمانەیل دۊامەنێ ترەک، وە دروسی پێش نەچێیە تا بتۊەنێد مەردم وەل خوەیا هاوڕێ بکەێد، مانای گەنێگ دۊنێدەو، پیەک بوورس لە ئێران خوەی ئێسە بۊەسە نۊنەرێگ ئەڕای تایبەتمەنیەیل فەرهەنگ هەژاری!.
یا هەنای نووڕیمنە شەورایل شار و ئاوای، پیەک بۊنەسە بنگەی سەنن زەۊ و ماڵ ئەڕای خوەیان و کەس و کارێیان، دیاریە گ مەردم یا وەلێیانا هاوڕێ بوون یا لەلێیان رۊگەردان بوون، و ئەو بنگە بوودە یەی چشت تیتاڵ گ کارێگ لە پێش نیەوەێد و ئامانجێ بوودە گەپەیل ترەک. لە ئێ نموونەیلە فرە هەس، هەم لە باوەتی ئابووری و پیشە، هەم لە باوەتی رامیاری و کوومەڵایەتی، پیەک سیستمەیل دروسێگ نەیریمن.
سە دیاریە مەردمیش یا هەر لە ناو ئێ سیستمەیلە وە هەڵە پێش چن، یا رۊ تیەرنە مکانیسمەیل سەربەخوەی و سروشتی گ داشتنە. لە ناو جەهان ئێمڕوو، زەینیەت مەردم و فەرهەنگێ گ دێرن، لە ناو ساختارەیل و سیستمەیل مانا دۊنێدەو، و ئەگەر ئێ ساختار و سیستمەیلە وە هەڵە پێش بچن، مەردمیش یا لە شوونێ چن و هەر لەوای ئەوانە وەپێیان تیەێد، یا خوەیان جیاوە کەن و یەی سازەی بنەماڵەیی و ئێڵی ئەڕای خوەیان نەنەو.
ئێمڕوو له بڕێگ نیشتمان دۊامەنێ و کۊەنەپارێز، پسای دۊنیمن گ دەسەڵاتدار هاتێیه و یەی سنوور ئەڕای خوەی دیاریەو کردێیه، هەرکە خوەی بڕەسنێده ئێ سنووره، و چۊزمان دڵخواز ژیان له ناو ئێ سنووره داشتوود، تۊەنێد بووده خاوەن جیەگای کوومەڵایەتی گ پۊل ناسێد! ئەمان هەرکە نەتۊەنێد، له دەیشت ئەو سنووره وسێد.
ئێ بڕه چۊن بڕیانە یا دەرفەت رەسین وە ئەو سنووره نەینەسەو، بێ بەش مەننە، و تۊش فەرهەنگ هەژاری تیەن، فەرهەنگێ گ دەسەڵاتدار وە خاسی ناسێدێ و ئەڕای دەرەقەت گرتنێ کووشێد، چۊن خوەیش هەر لە ناو ئێ پرووسە چۊزه داس؛ چۊن پیەک هەنای نووڕیمنە پێشینەی ئێ چۊنە نیشتمانەیلێگ، دۊنیم هزاران ساڵه لێوانه، هەرکە خوەی چلکانسه رزار دەسەڵاتدار، (شا، مەلا، خان، ئەرواو و …) تۊەنستێیه خوەی بکیشێدەو بان، ئەمان فەرهەنگ هەژاری له شوون خوەی مەنستەێ و چارەسەر نەۊە، چۊن ئێ فەرهەنگە بایەس بوود تا بڕێگ بتۊەنن وە دەسەڵات بڕەسن، ئەگەر فەرهەنگ هەژاری بسڕیەیدەو، ئەو وەختە یانێ رەسین وە یەی کوومەڵگای دموکراتیک گ گشت کەسێگ وە دروسی و بەرایبەر و لە رۊ تایبەتمەنیەیل خوەیان پەروەردە بوون
یانێ گشت کەسێگ له تووێ ماف و جیەگای کوومەڵایەتی دێرێد یا تۊەنێد داشتوود، یانێ کوومەڵگای زانا گ ها شوون راوێژگەری، سەندیکا و شێوەیل کوومەڵایەتی، یانێ مەردمانێ گ جیاوازی نەێرێد زوانێیان چوەسە، ئائینێیان چوەسە، رەنگ پووسێیان چوەسە، لە کوو هاتنە و ئەڕای کوو چن، یانێ کوومەڵگای گ ها شوون هاتن فەرهەنگەیل نوو، ها شوون هونەر و ئەدەبیات نوو، ها شوون شێوەیل نوو ژیان گ بتۊەنێد دەسمیەت مەردم بەێدن گ تەنیا لە شوون دەوین ئەڕای یەی تیکە نان نەود، و یە یانێ ئەوسڕین مکانیسمەیل کۊەنە، ئەوسڕین پەیوەندیەیل مافیایی و بنەماڵەیی.
یانێ ئەوسڕین سنوورەیل و پووشەیل ئابووری هەڵە، یانێ ئەوسڕین سنوورەیل هەڵەی ئیدئولوژیکی گ مەردم لە یەک داچەکانێیە. سه دیاریه گ ئەوسڕین ئێ گەپەیله ئەڕای مەردم لە ناو ئێ چۊنە کوومەڵگایلێگ هاسان نییه، چۊن وە دەس خوەیان نییە، هەوەجە وە ساختارەیل نوو هەس، هەوەجە وە ئالترناتیڤەیل نوو هەس گ بتۊەنێد مەردم وەرەو ئێ هێڵ نووە مەیلەوەرەو بکەێد، وەنە مرۆڤیش لەوای هەر گیانەوەر ترەک، هەر مەیل وە ژیان سروشتی دێرێد.
سە ئەرک گشت رووشنبیرەیل و چالاکەیل زانا و ئاگا یەسە لە بان ساختار و ئالترناتیڤ نوو پتەکەنی بکەن، کەسەیلێ گ هێمان وەرەو فەرهەنگ مەستەری نەچێنە و لە مکانیسم فەرهەنگ هەژاری وە دروسی رەسینەسەو، بایەس فرەتر لە بان چۊنیەتی ئێ مژارە کار بکەن.