شوون تریفە لە بان ئاو / چەن لەت وە مدوو شوون کار «پەرتەو کرماشانی» / مازیار نەزەربەیگی
هەنای کەسێ گ کار ئەدەبی کەێد و تەتیەێدە سرێنج دو بڕ، هاوڕێ و دژ، یانێ ئەو رێیە گ هەڵوێژانێیە رێ جیاواز یا گاجار نووێگ بۊە، سە هەڵوێژان رێ جیاواز یا نوو دوبەختیە.
«پەرتەو کرماشانی» لە ئەو کەسەیلە بۊە گ ئێ رێ نووە هەڵوێژانێیە، وە تایبەت لە باوەت زوانی، ئەوەیش لە سەردەمێ گ کەمتر کەسێگ هەزەو ئافراندن شێعر کوردی لە زاراوەی کەڵهوڕی بۊە، ئەوەیش لە شار کرماشان گ تۊش شەڕ هاتێیە.
سە گرنگ بۊن کار پەرتەو لە یەسە گ زێز وە فرە لە شاعێر و نۊسەرەیل سەردەم خوەێ، یەی گام وەرەو نوا هاتێیە و تۊەنستێیە لە بان شاعێرەیل و نۊسەرەیل تریش کەم تا کوت کارێگەری بنەێد.
هەرسەی ئێ گامە وە مدوو گیچەڵەیل ئەدەبی، زوانی و سیستماتیک، گام گەورا و پڕ هازێگ نەۊە و فرەتر لە بەش گوورانی جیەو گرێد، ئەمان هەر ئێ پێشهاتنە خوەی هەوەجە وە یەی تایبەتمەنی گرنگ دێرێد گ تۊەنیم وەپێ بۊشیم «مەترسی ئەدەبی».
ئێ تایبەتمەنیە ئەڕای وە دی هاوردن یەی رێ و جمشت نوو، هەنای لە هەبۊن شاعێر یا نۊسەر گوڕ گرێد، تۊەنێد دەسمیەتێ بەێد تا وەرەو نوا بچوود، هەرسەی گاجار ئەقەرە تەتیەێدە رۊەڕۊبۊنەیل زێز وە یەک گ هاتێ پەشیمانەو بوود و دەس هەڵگرێد لە ئەو کارە و فرەتر لە ئەوە نەکووشێد یا تەنانەت لە ئەو رێیە هەڵگەردێدەو.
سە جیا لە مەترسی ئەدەبی، هەوەجە وە یەی تایبەتمەنی ترەکیش هەس، وە ئەوە «باوەڕ ئەدەبی»ە. باوەڕ ئەدەبی یانێ هەنای ساختار یا زوانێگ هەڵوێژنیم، هەنای پسای ئەڕای هەڵدان یەی رێ نوو کووشیمن، وە ئەو هەڵوێژانە باوەڕ داشتۊمن و تەنیا وە مدوو یەی ئازمان ئەدەبی نەنووڕیمنە پێیا. ئەڕای باوەڕ داشتن، بایەس زانیاری و ئاگاهی خوەمانیش لە ئەو باوەتە فرەوە بکەیم تا بڕەسیمنە ئاست بانێگ.
لە باوەتی پەرتەو کرماشانی چۊن لە بەش کوردی فرەتر لە شوون ئازمان ئەدەبی بۊە تا باوەڕ ئەدەبی، هەم بڕێگ لە کەسەیلێ گ زێز وە ئەدەبیات کوردی بۊنە وەلێا دژایەتی کردنە و هەم بڕێگ لە کەسەیلێ گ هەزەو ئەدەبیات کوردی بۊنە، مدوو سەرەکی ئێ پێشهاتە یەسە گ هێمان ئەو جوور گ بایەس لە مانای هونەر نەڕەسیمنەسەو.
فرەتر لەوای یەی سازەی فیزیکی نووڕستیمنەسە هونەر، وە تایبەت لە ئەدەبیات وە مدوو بنچینەی مێژوویی ئەدەبیات کڵاسیک، فرەتر تەتیەیمنە سازەیل فیزیکی، هەم لە باوەتی ساختار و هەم فۆرم و زوان، ئەمان دیاریە گ لەێوا نیە.
هونەر وە تایبەت لە سەردەم ئیمە هەزەو وسان و وشک هەڵاتن نیە، لەوای یەی چەمە گ کەفێدە رێیا و هەر کەسێگ وە بەش خوەی لەلێ هێز دەێد، یەکێگ هاتێ ئەڕای باخەوانی لەلێ هێز بەێد، یەکێگ هاتێ دڵنگ لە تووێ بشوورێد! و یەکێگ هاتێ گومەیلێگ لەلێ هێز بەێد و تەنیا شەکەتی گیانێ دەر بکەێد.
سە هەرکە وە بەش خوەێ زامەت کیشایە و کەڵگ گرتێیە، نە تۊەنیم جیەگاێ کەسێگ پاکوت بکەیم و نە یەگ جیەگاێ نەوەکی ئەڕای کەسێگ درس بکەیم، چۊن شوون کار دیاریە و مێژوو ئەدەبی سەرێ لە دروو دان نیەود.
کەسەیلێ گ دژ وسانە لە بەرایبەر ئەدەبیات کوردی، وە تایبەت لە کرماشان ئەگەر وەل زوان کوردی گیچەڵ دێرن بایەس واز بارن و بڕەسنەو رێ وە هەڵە چێنە و دی جیەگاێگ نەێرن، هەر ئەو جوورە گ فرە کەس لەوای پەرتەو کرماشانی رەسینەو و ئەڕای زوان کوردی وە بەش خوەیان تێکووشینە و هەمیش ئێ رێیە دریژە دێرێد و وەردەنگیش پێشوازی کردێیە.
کەسەیلێ گ هەم ئەڕای زوان کوردی کووشن، بایەس رێ واز بیلن تا شاعێر و نۊسەرەیلێ گ منەی مەترسی، ئازمان و باوەڕ ئەدەبی کەن بانە ناو ئێ رێیە؛ سە وە جی سەرکوت کردن، بایەس پێشوازی کرد، هەرسەی لە سەرەتای هەر رێ نووێ گ مرۆڤەیل هەڵوێژنن، هاتێ گیر و گرفتیش بوود.
لێرەسە گ رەخنە رەواس، تۊەنیم رەخنە بگریم گ ئێ رێیە سەقام بگرێد، چۊن رەخنە یانێ هەمیەت دان. رێ نوو لە ناو ئەدەبیات، لەوای شوون تریفە لە بان ئاوە، لە تیەریکی لە وەر چەو رووژنا کەفێدەو دەیشت.
دۊاخر بایەس ئاماژە بکەم، لووایلوو ئەدەبیات، پەرتەو کرماشانی وە مدوو ساڵەیل ساڵ ژیان سەربەخوەی، تێکووشین ئەڕای واوەسە و سەر نەچەمانن لە بەرایبەر ستەم دەسەڵاتدارەیل دوڕ، جی رێز تایبەت دێرێد، ئەوەیش لە ئێ رووژەیلە گرنگ بۊن ئێ تایبەتمەنیە فرەتر دیاریەو بۊە، هۊرێان هەرمان.