جیەگای سیستم پەروەردە کردن / مازیار نەزەربەیگی
لە سەردەم قەدیم ئەو چشتە گ گرنگ بۊە دەسەڵاتێگ بۊە گ مرۆڤەیل داشتنە و ئێ دەسەڵاتە فرەتر لە سەر زوور داشتن و دەرەقەت داشتن ئەڕای شەڕ کردن بۊە، چۊن مرۆڤەیل لە سەردەم قەدیم وە ئێ شێوە بۊە گ تۊەنستنە بژیەن، لەوای گیانەوەرەیل ترەک هەزەو جەنگ بۊنە، و هەر ئەو چشتە گ تواستنە وە شێوەی شەڕ کردن وە دەس هاوردنە. ئەڕای نموونە لە سەردەم قەدیم ئەو کەسەیلە لە پارێزگەی کرماشان دەسەڵات داشتنە گ چەن سوار و ئایەم لە دەورێیان بۊە و یانە هێرش بردنە و لە هەر کوورە گ خوەشێیان هاتێیە جییەو گرتنە و لە ئەورە بۊنەسە خان و خانزایە. ئێ فەلسەفە یا نووڕگە لە بان گشت لایەن ژیان کوومەڵایەتی کارێگەری ناس، ئەڕای نموونە بنەماڵەیلێ گ کوڕ فرەیگ داشتنە، وە مدوو یەگ کوڕ ئەمزار جەنگی وە ژمار هاتێیە، ئەو بنەماڵە ئەرج و قورب فرەترێگ داشتنە تا ئەو بنەماڵە گ ئەمزار یا نەفەر جەنگی کەمترێگ داشتنە، هەر یە بۊەسە مدوو یەگ لە دۊەت کەمتر رێز بگرن چۊن فەلسەفەی ژیانێیان لە بان جەنگ بۊە و دۊەت ئەمزار جەنگی وە ژمار ناتێیە هۊچ، وە تاڵانیش بریاس.
سە لە سەردەم قەدیم ئیمە وە جی فەرد و پەروەردە کردن، تەتیەیمنە ئیدئولوژیەگان، و مرۆڤەگان لە رۊ ئەو ئیدئولوژیەیلە بۊە گ مانا دینەسەو و تۊەنستنە بژیەن و ئەگەر لە ئەو ئیدە باتانە دەیشت جیەگای خوەیان لە کیس دان و هاتێ ئێکەش ژیان خوەیانیش لە کیس بێیاتان، سە ئیدئولوژی لە مرۆڤ گرنگ تر بۊە، رێز ئیدئولوژی گیریاس نە خود مرۆڤەگە، تەنانەت ئەگەر ئەو ئیدە هەڵەیش بۊە، ئەمان چۊن دەرەقەت گرتۊد، کەس دی نەبایەس وەپێ بێ رێزی بکرداد و بایەس هۊرێ وە ئەو ئیدە بۊاتاد و لە شوونێ بچێیاتاد. ئێ ئیدئولوژیە لە ئەو زەمانە شوون پەروەردە کردن و چالاک بۊن مێژگ مرۆڤەگان گرتۊد، هەرسەی پیەک گەن نەۊە، ئەمان وە مدوو یەگ خود ئیدئولوژیەگە لە مرۆڤەگە گرنگ تر بۊە، وەرە وەرە دی مێژگ مرۆڤەگان چۊزە نێیاس چۊن خود ئیدئولوژیەگە شوون مێژگێ گرتێیە، سە هەر لە شوون خوەیان مەننە و ئێکەش دیاریە گ ئەو کوومەڵگایشە وەرە وەرە کەفێدەو دۊا و نیەتۊەنێد چالاک بوود. ئەگەر دۊنیمن نیشتمانەیلێگ مەننەسە جی مدووێ بۊن ئیدئولوژی لە ئەورەسە.
لە سەردەم مودڕنیزم وەرە وەرە بێرەوەرەیل کووشین تا وە جی ئیدئولوژی، یە مژارەیل زانستی و مرۆڤایەتی بوود گ بانە مێدان و مرۆڤ پەروەردەوە بکەن. هەرسەی لە سەرەتای خوەی لەوای هەر کارێ گ لە سەرەتا هاتێ پڕ لە هەڵە بوود، یەیش هەڵە داشتێیە، دو جەنگ جەهانی داشتێیە، فرە کەس لە کیس چێیە، فرە کەس لە سەرەتای مودڕنیزم مردن، ئەمان دۊاخر میراتێ گ لە مودڕنیزم مەنە جی یە بۊ گ فەرد و کوومەڵگا جیاس لە ئیدئولوژی گ تۊەنیم ناو ئێ بەرە بنەیمنە «مەرگ مەکتەب».
ئەڵبەت مەرگ مەکتەب چشتێگ نییە گ لە گشت دنیا بۊنیم، هێمان فرە جی هانە شوون مەکتەب و ئیدئولوژی و بێ ئێ دوانە خەوێیان نیەوێدەو، و هەست کەن بایەس بەرجد یەی سۊنێگ بوود تا بتۊەنن وە هەر دو دەس بگرنێ، بێ ئێ سۊنە هەست کەن لە کیس چێنە. مدوو ئێ گەپە یەسە ئێ مرۆڤەیلە هێمان خوەیان نەناسینە، هێمان نەتۊەنستنە بفامن کیین و ئەڕای چوە ژیەن، هێمان لە دەرۊنەو ئازاد نەۊنە، پڕ دەرۊنێیان گیر و گرفتە، وە ئێ مدووە چنە پیری ئەو چشتەیلە گ ئارامێیان بکێدەو، یانە تەنانەت لە رێ و شێوەیل زانستی گ نزیک وە نووڕگەی خوەیانە کەڵگ گرن تا بڕەسنە ئەو ئیدئولوژی خوەیانە، تەنانەت ئەگەر ئەو گەپ زانستیە هەر لە شوون ئێ ئیدئولوژیە نەۊدیش، دی ئەو بەشێیە گرنگ نییە ئەڕایان.
ئەمان لە فرە جی دنیایش دۊنیم گ مەرگ مەکتەب هەڵکەفتێیە و ئێ نیشتمانەیلە هانە ئاست بانێگ لە ژیان مرۆڤایەتی و کوومەڵایەتی چۊن لە شێوەیل نووخوازێگ ئەڕای پەروەردە کردن مرۆڤەگان کەڵگ گرن گ ئێ شێوەیلە لە شوون یە نییە گ زەین مرۆڤ کاناڵیزە بکێدە ناو یەی گەپ یا یەی ئیدەو مەکتەب، زەین مرۆڤ لە ناو چەن بەش و چەن بەرەی جیاواز وە یەک، کاناڵیزە کەن تا بتۊەنن خوەیان و کوومەڵگای گ لە تێ ژیەن فرەتر بناسن و لە دنیای گ لەتێ ژیەن فرەتر بڕەسنەو، وە جی یەگ لە شوون یەی کاناڵ و ئیدە و مەکتەب بوون، لە گشت چشتەیلێ گ هەس کەڵگ گرتنە ئەڕای ژیان خاستر، هەم ئەڕای خوەیان و هەم ئەگەر بتۊەنن ئەڕای بۊنەوەرەیل ترەکیش. شێوەی پەروەردە کردنێ گ توایم چەوێگ باریمنە بانێیا گ بزانیم چۊنە.
یەکمین گەپێ گ هەس و دیاریە، باس بەرجەوەنی یا بوودجەیگە گ نیشتمانەیل نووخواز ئەڕای بەش پەروەردە کردن خوەیان نەنە لا. نیشتمان ئاڵمان لە لایەن مرۆڤەیلێ گ لە تووێ ژیەن هەر لەوای ئێرانە، یانێ ئەوانیش هانە ئاست هەشتاد و سێ میلیون نەفەر، ئەمان ئەو چشتە گ ئامار ئۊشێد، ئەوان ٣٤ بەرایبەر فرەتر پۊل خەرج کەن ئەڕای سیستم پەروەردە کردن خوەیان، ئەوان ١٣٦ میلیارد یورو و ئیمە ٤ میلیارد یورو، وە یە وە خاسی نیشان دێد گ جیەگای ئەوان لە ئێ گەپە هاکوو، وە جیەگای ئیمە هاکوو.
ئەڵبەت تەنیا یە گرنگ نییە، بایەس بزانیم ئەوان چەن دەرسەد لە بوودجەی کولی گ دێرن ئەڕای ئێ گەپە نەنە لا، و ئیمە چەنێگ، هەنای لەنوو نووڕیمنە ئامارەگان، لە ئاڵمان هەشت دەرسەد گشت پۊلێ گ دێرن، دەوڵەت و بەشیاری و ئابووری و هەرچێ گ هەس ئەڕای سیستم پەروەردە کردن خەرج کەن، ئەمان ئەڕای ئیمە کەمتر لە یەی دەرسەدە، ئەڵبەت یەیشە بایەس بۊشم ئامار ئیمە جوورێگە گ ئەو کەسەیلە گ نۊسنێ هەم خاس لەلێ نیەڕەسنەو و چشت دۊزایدۊزێگ نییە، ئەمان تۊەنیم هەر لە رۊ ئێ ئامارەیلە بۊشیم گ نیشتمانێگ لەوای ئاڵمان، ٣٤ بەرایبەر فرەتر پۊل خەرج کەن و دە بەرایبەر ئەڕایان پەروەردە کردن مەردم گرنگ ترە، سە دیاریە گ ئەڕا ئەوان چنە ناو چەن نیشتمان پڕهاز دنیا و ئیمەیش هەر زرکەی چەومان تێد گ نانوایەگە تا سات چەن وازە، نان ئەڕامان بوود یا نە.
دویم چشتێ گ هەس یەسە ژیان ئامووژگارەیل ئەوان و ئیمە چۊنە، ئەڵبەت بڕێگ هەن گ وەل ئێ هەڵسەنگاننە هاوڕێ نیێن، چمان ئاڵمان هالە سەیارەی ترەک و لەورە ئۆکسیژن و هیدرۆژن گ ئامیتە کەن بوودە زەڕ، نە، ئەوانیش لەوای ئیمە مرۆڤن، ساڵەیل ساڵ لە ئیمە بەتر بۊنە، جەنگ دینە، وێران بۊنە، ساڵەیل ساڵ نان نێیاشتنە بخوەن، هەژاری، ژیان دژوار، هەر لە ئێ چەن دەهە، نە فرە قەدیمیش، ئەمان یەگ چۊ ئێسە رەسینەسە ئێ جیە، تەنیا لە ناو هەڵسەنگاننە گ دیاری دێد، هەنای نووڕیمنە ئامارەگان و دۊنیم یەی ئامووژگار ئاڵمانی لە ساڵ بان ٦٠ هزار یورو پۊل سێنێد و یەی ئامووژگار ئێرانی لە ساڵ نزیک دو هزار یورو، ئەوەیش ئەگەر و مەگەر فرەیگ دێرێد. ئەڵبەت هەم لەنوو بایەس بزانیم ئێ دەسمزدە چەن دەرسەد دەسمزدەیل ترەکە. لە ئاڵمان یەی ئامووژگار لە لایەن دەسمزد هالە ئاست بانێگ، ئەڕای نموونە یەی موهەندس لە ئاست ٥٠ هزار یوروە یا پزێشک تایبەتی لە ئاڵمان ساڵانە نزیک هەفتاد هزار یورو پۊل دەر تیەرێد، یا ئەڕای نموونە بەرپرسەگان دەوڵەتی و نۊنەرەگان نزیک ٨٠ هزار یورو پۊل سێنن، سە دیاریە گ یەی ئامووژگار لە ئەورە زانێد ئەڕای کارێ گ کێد پۊل خاسێگ دەنە پێ، جیا لە یە کارەگێ ئەرزشت دۊنێدەو، لە لایەن پۊلی دی هەوەجە نەیرێد بچوودە ناو تاکسی ئینترنتی کار بکێد، چوود چواران کتاو خوەنێد، چواران فیلم دۊنێد، تا زەینێ ئاپدەیت بوود. جیاوازی دەسمزدیش لە ناو ئێران دیاریە گ وە چ شێوەیگە. هەرسەی لە ئێران هەمیش ئێ ئامارەیلە پڕ لە گیر و گرفتە و ئیمە وە مدوو پەل وەشانن شێوەیل نووخواز فۆتۆشاپ دۊز نیەزانیم ئەڕای نموونە یەی بەرپرس دەوڵەتی لە ئێران چەنێگ دەسمزد سێنێد.
سێمین گەپێ گ گرنگە شێوەی پەروەردە کردنە، شێوەیلێ گ نیشتمانەیل نووخواز وە کار بەن وەل شێوەیل کۊەنەپارێز خوەمان جیاوازە، ئەڵبەت دیاریە گ یەی مدوو سەرەکی هەر ئەو گەپ ئابووریەسە، هەنای یەی نیشتمانێگ ئەڕای سیستم پەروەردە کردن خوەی کەم خەرج بکێد، دیاریە گ هاتێ ئامووژگارەگە فرەتر لە یەگ وە فکر دەرس دان بوود، دڵنگەران یە بوود قەرتدار دەر ماڵ لەلێ گرێد یا نە. هاز و دەرەقەت پەروەردە کردنێ کەمەو بوود، ئەمزارەیل پەروەردە کردن کەم هازەو بوود، هەر بوودە چەنان کتاو و یەی تەختە و چەنان مەتەڵ کۊەنە و چەپ کوتان ئەڕای چەنان ناو، و ئەو مناڵە لە راس چشت فرەیگ یای نیەگرێد.
جیا لەیە، ئەو چشتەیلیشە گ یای دەن، هاتێ هۊچ وەخت وە کار ئەو مناڵە نایدن، شێوەی وەتن هەر ئەو چشتەیلیشە گ وەتیانە شێوەیل هەڵەیگە، ئەڕای نموونە چیرووک دهقان فەداکار ئەڕای مناڵ خوەنن، چەن جاریش لە رۊێ نۊسن، ئەمان رووژ وە رووژ ئایەم فەداکار پەسای کەم و کەمترەو بوود، ئەڕا؟ چۊن شێوەی وەتن ئێ مژارە هەڵەس، ئەڕای مناڵ شییەو نیەود فەداکاری چوەس؟ لە کوورە بایەس فەداکار بۊمن، لە کوو بایەس ماف خوەمان بسێنیم؟ لە مناڵ نیەپڕسن چوە لەلێ فامیدە، تەنیا ئۊشن وشەی دهقان وە ح نەنۊسی، ئەوە هەڵەس! وە مناڵ یای نییەن گ شییەو بکێد، پتەکنی بکێد، لە شوون مانا بوود. تەنیا ئیدئولوژیە، هۊر کردنە، فورمە، و کابرا دۊنی نەوەد ساڵێیە و هێمان لە مانای ئەو چیرووکە نەڕەسیەسەو و هزار گونی برنج لە ناو پارکینگ شاردسەو تا لە گرانی بفرووشێد، چۊن تەنیا لە رۊێ دیکتە نۊسایە، وەپێ دیکتە بۊە. و چەنێ گەنە مرۆڤ نەفامێد و تەنیا وەپێ دیکتە بکەن.
وە هەر هاڵ دیاریە گ سیستم پەروەردە کردن لە ئێران گیچەڵ فرە دێرێد، و یەکێگ لە مدووەیل سەرەکی یەگ ئیمە ئێ هەمگە دۊزەمە دیریم، یەسە گ سیستم پەروەردە کردن کارامە و پڕ هازێگ نەیریم، نە شێوەیل درسێگ ئەڕای پەروەردە کردن دیریم، نە شێوەیل درسێگ ئەڕای هەڵویژانن ئامووژگار و نە بەرجەوەنی خاسێگ ئەڕای ئێ کارە نایمنە، تۊەنیم بۊشیم ئێڵیە، لە دەور یەک کووەو بۊمنە، هەر لێوا ئەڕای خوەمان بەیمەو سەر. ئیمە هێمان هایمنە سەردەم قەدیم و هەر لەوای ئەوسا فکر کەیمن و پێش چیمن. هێمان وەل ئیدئولوژی و نووڕگەی شەڕ کردن پێش چیمن و دیاریە گ ئێ شێوەیلە دی ئەڕای دنیای ئێمڕوو خاس نییە گ ئەگەر بۊاتاد ژیان ئیمەیش خاس بۊ. دنیای ئێمڕوو هەوەجە وە شێوەیل نوو پەروەردە کردن دێرێد، وە نووڕگەیل نوو، وە مرۆڤەیل ئاگا و زانا گ ئەڕای ژیان و کوومەڵگای خوەیان بکووشن، ئیمە ئێسە بەرجد هەوەجە وە سیستم پەروەردە کردن نووخواز و پڕهازێگ دیریم وەنە ژیان رووژ وە رووژ گەن تر و دژوار ترەو بوود.