کروورەێ بێ کووم بۊن / مازیار نه‌زه‌ربیگی
لە دنیای گ ژیەیم هاتێ بتەتیەیمنە یەی بڕ هەڵکەفت گ تەنیا یەی «نیشانەی پرسیار» فرە گەورا لە ناو زەینمان ئەڕای خوەی هەڵدەید. ئێکەش هەنای لە لای خوەمانەو لە بانێ هۊردەو بۊمن هاتێ وەرە وەرە دیاریەو بوود، هەنای لە بانێ فکر کەیم و توایم بزانیم ئەڕا ئێ هەڵکەفتە پێش هاتێیە.
هەرسەی هاتێ هۊچ وەخت وە درسی و لە بنەڕەت لەلێ نەڕەسیمنەو، ئەمان لانکەم پەل‌پووێگ لەلێ لە ناو زەینمان چۊزە دێد و تۊەنیم وەلێیا پەیوەندی بگریم. ئیمە لە ناو دنیایگ ژیەیم گ هەرایهەر پرسیارەیل فرەیگ ئەڕامان پێش هاوردێیە، هەر لە سەردەم مرۆڤەیلێ گ لە ناو ئشکەفت ژیانە تا وە ئێمڕوو؛ و هەر ئێ پرسیارەیلە بۊنە گ ئانتریک ئیمە کردنە و بۊنەسە مدوو هان‌دان مێژگ ئیمە تا وەرەو نووا بچیم و بتۊەنیم ژیان خاسترەکێگ داشتۊمن.
مرۆڤ هەنای تەتێدە ئێ پرسیارەیلە ئەگەر بتۊەنێد لەلێ دەسکەفت خاسێگ وە دەس بارێد، ئێکەش تۊەنێد وە دەرقەت و هاز فرەترێگ دریژە بەیدن تا بتۊەنێد لە ناو کارێ وە ئاکام خاسترەکێگ بڕەسێد. ئەمان ئێ پرووسە چۊنە و چۊ تۊەنیم وەپێ بڕەسیم، خوەی یەی پرسیار ترەکە گ توایم لە ناو ئێ وتارە وەل هاوردن یەی نموونەی دیاری لەلێ بڕەسیمنەو.
ئێ نموونە تەتیان وە پرسیارەیلێگە گ یەی رەخنە لە ناو کانتکست خوەی ئەڕای ئیمە پێش تیەرێد، هەنای یەکێگ لە ئیمە رەخنە گرێد، تۊەنیم بۊشیم یەی مکانیسم سروشتی لە ناو مێژگ ئیمە خوەشێ لە ئەو رەخنە نیەتێد، یانێ خوەشێ نیەتێد کەسێگ وەپێ بۊشێد تەکد بە ئەولا یا گەن نیشتیدە، چۊن زۊزی ئێ پرسیارە تێدە ناو زەینێ گ ئەڕا بایەس یەی خاوارەیگ لێوا بۊشێد؟
ئەگەر بتواد وە شێوەی سروشتی یا هەر ئەو گیانەوەریە پێش بچوود، سە بایەس زۊزی لەلێ هیز بگرێدەو پا و تا کوتەڵ کوو یەک نەکردنە، وە زەۊ نەنیشن، دۊاخریش دۊنیم گ ئێ واتە گ لە شێوەی رەخنە دەرهاتێیە وە یەی مدوو سەرەکی هۊچ ئاکامێگ نێیاشتێیە، و ئەوە یەسە گ شێوەی وەتنێ هەڵە بۊە، مدووەیل هەڵە و سازەی هەڵە داشتێیە چۊن ئەو کەسە گ رەخنە گرتێیە مرۆڤ زانا و ئازایگ لە لایەن دەرۊنی نەۊە و هەر یە بۊەسە مدوو یەگ شێوەی رەخنەگێ فرەتر لە یەگ بتواد دەسمیەت ئەو کەسە بەیدن، تەنیا بۊەسە مدوو نیشان دان کەسایەتی بێ هاز و گیچەڵ دار خوەی.
پرووسەی رەخنە هەوەجە وە پەیوەندی دان زەین ئۊشەر یا نۊسەر وەل زەین وەردەنگا دێرێد، ئەگەر ئێ پەیوەندیە پێش نایدن، وەردەنگ نیەتۊەنێد بڕەسێدەو و هەنای نەڕەسێدەو ئێ پرووسە وە ئاکام نیەڕەسێد.
یەکێگ لە مدووەیل سەرەکی گ لە نیشتمانەیل رووژهەڵات ناوێن ئیمە دۊنیم گ رەخنە ئاکامێگ نەیرێد هەر ئێ گەپەسە گ شێوەی رەخنە گرتن ئیمە هەڵە بۊە و نەتۊەنستیمنە ئێ پەیوەندیە داشتۊمن. ئیمە تەنیا وەتیمنە «تو بایەس تەک بەیدە ئەولا!»، و ئەویش وەتێیە «ئەڕا بایەس تەک بەمە ئەولا!» و دۊای یە چیمنەسە گژ یەکەو، و دوجارە لە شوون خوەمان نیشتیمنە و دوجارە مانگ تر یە وەتیمنە، و دوجارە کوتەڵ کوو یەک کردیمنە و دوجارە کوڵ گرتیمنە، بێ یەگ هۊچ دەسکەفتێگ داشتوود.
یە نیشان دێد گ زەین رەخنەگر فرە گرنگە، هەنای زەین رەخنەگر پڕ لە هۊردە شیشە بوود تەنیا چەو زاقەو کێد و کلک دریژەو کێد و تواد بۊشێد یە شوون تو نییە، تەنیا شوون منە، تەنیا منم گ ئۊشم کی درس ئۊشێد و کی هەڵە، تەنیا منم گ خاس رەسیمەسەو، تەنیا منم گ چەوەڕێ یەمە پرووسەی رەخنەگری بکەمە مێدان جەنگ و هەرکە بکەفێدە وەر دەسم لە یەک داچەکنمێ، چنگ نەمە قوڕگێ چۊن من لە رۊ سروشت پێش چم نە لە رۊ زانیاری، چۊن من زامدارم، چۊن من نەخوەشم، چۊن تو بۊچگی و من لەوای خرسێگم!
ئەڕای نموونە کەسێگ رەخنە گرێد لە وتارێ گ لە باوەتی فدڕاڵیسمە و رەخنەگەی لێواسە گ هەرکە هەزەو فدڕاڵیسمە سە ئایەم خراوکارێگە و گشت بنەمای قسیەگانێ هالە بان ئێ هێڵ فکریە. بێ یەگ ئەو وتارە بخوەنێد گ هاتێ ئەو وتارە تەنیا ئەڕای ناوناسەگێ لە ئێ وشە کەڵگ گرتۊد و ناوەڕووکێ چشت ترەک بوود.
دیاریە گ ئێ رەخنەگرە تەنیا هالە شوون هەست رامیاری خوەی و تەنیا هالە شوون سەرکوت کردن ئێ وشە، و هاتێ ئەگەر لەلێ بپرسیم فدڕاڵیسم چوەس، هەر نەزانێد. یا لە جی ترەک رەخنەیگ نۊسیاس لە باوەتی یەی نۊسمان گ ئەڕا ئەوقەرە رفرنس دێرێد، و بێ یەگ مدوو لە ناوەڕووک بارێد یا تەنانەت چەوێگ بارێدە مل ناوەڕووکێیا، وە نۊسەرەگێ وەتێیە تو ئایەم نەوەکار و نەزانێگید چۊن رفرنس فرە هاوردیە، تنیش بایەس لەوای من ئنشا بنۊسید تا بۊدە نۊسەر تا ئێکەش لەلید تاریف بکەم.
هەنای ئێ رەخنەیلە دۊنیم دیاریە گ پرسیارەیل فرەیگ تێدە ناو زەین، هەنای هۊردەو بۊمن و نووڕیمنە واتەگانێ دۊنیم گ تەنانەت جیاوازی واتە (و واتوورە) نۊسان و رفرنس‌نۊسانیش نیەزانێد، هێمان نیەزانێد ئەگەر یەی سازە گ وەرجە خوەی هزاران رفرنس داشتێیە بایەس پیەک لە ئەوانە کەڵگ بگرێد و واتەنۊسان ئەڕای وەختێگە گ رفرنس نێیاشتۊمن یا هەنای یەی دەسکرد ژوورناڵیستی توایم لە شوون رفرنس فرەیگ نیەچیم چۊن سووژەی رووژە و قسیەی نوو خوەمانە و یانە جیاوازن وەل یەکا، دو پرووسەی جیان، هەرکام ئامانج خوەیان دێرن، هەر کام بنەوای خوەیان دێرن، هەر کام جیەگای خوەیان دێرن، هەر کام تایبەتمەنی خوەیان دێرن.
هێمان نیەزانێد گ بڕێگ لە نۊسمانەیل تایبەتی لە بان رفرنس وەدی تیەن و گشت کار زانستی ئەو نۊسمانە هەر ئەو پێجو بۊن و دەها کتاو خوەنستن و رفرنس نۊسیەسە، ئەوەیش هەنای لە بارەی سازەی ترەک گەپ دریەید گ گەپ رووژ نییە و فرە کەس لە بارەی گەپ دانە و دەها کتاو لە بارەیان نۊسیایە.
یا ئەڕای نموونەی ترەک، رەخنەیگ لە کەسێ خوەنیم گ لە تووێ وەتیاس ئەگەر یەی شێعر بوودنە خاڵێگ لە بان لەش کەسێگ، یە دی نیشانەی پڕ دەرەقەت بۊن ئەو شێعرەسە. لە راس ئێ واتە یەی هەڵکەفت کومدی-تراژدی فرە پڕهازە و خوەی تۊەنێد سەرکرد دەها کتاو دەرۊن ناسی بوود، «خاڵ کوتان و شێعر».
بایەس لە سووا بچیمن دڵنگ لە وەر مردم دەرباریم و بنووڕیمنە بان لەش مەردما تا بزانیم کی شاعێرە کی نییە، چۊن لە شوون پاڵوان بازی بۊن یانێ ئەدەبیات! یا جیا لە دنیای ئەدەبیات، لە دنیای ئابووری ئەڕای نموونە یەی رەخنە دۊنیم گ وەتێیە گیچەڵ لە مەردمە گ نان نییە بخوەیم، ئەگەر دە ساڵ مەردم لە ناو گوڵدان لە ناو ماڵ گەنم بکارن، ئیمە تۊەنیم گەنم گشت دنیا بێیەیم.
ئێ رەخنە گ لە زوان یەی کارناس ئابووریە، دیاریە گ تەنیا ئەڕای درس کردن کارتوون خاسە. یا یەی رەخنەی ترەک لە کارناس کوومەڵگاناسی خوەنیم گ وەتۊد مدوو سەرەکی یەگ بنەماڵەیل ئیمە کەم هازن یەسە گ مناڵ کەم دێرن، بایەس مناڵ فرەیگ بارن چۊن مناڵ فرە بوودە مدوو یەگ هەرایهەر خەریک بوون و هەر کامێیان لە منەی نان بوون، و هەر یە بوودنە مدوو یەگ بکووشن و تەقەڵا بکەن و نەوسیەنەو.
سە دۊاخر ئاست تێکووشین کوومەڵگا چوودە بان! یا کارناس باڵابەرز ترەک وەتێیە مدوو لە یەک جیاوە بۊن ژن و پیایل یەسە گ ژنەیل گۊەڕیانە، ژنەیل بایەس لەوای ئەوسا بوون و لە بن ماڵ بنیشن، و یە گشت ها لە ژێر سەر ئستکبار جەهانی، و ئێکەش دریژە دێد گ مدوو لە یەک جیاوە بۊن یەسە گ داڵگ و باوگەیل هۊرێیان وە مناڵەیل نییە و بایەس چەوێیان وەپێیان بوود، یا ئەگەر بتۊەنن لە لای خوەیان هۊر بکەنەو پێیان تا هەنای مەرافە کردن بچنە ناوجی تا نەیلن یەک بکوشن، جامێگ ئاو بەنە دەسێیان و ئارامێیان بکەن.
یا کەسێگ تر تێد رەخنە گرێد لە زانست پزشکی، گ ئەڕا واکسەن مەردم دەین؟ واکسەن پڕ لە مڵایکەت و جنە، قەرسەقولێ گ سێ ساڵ لە ئەمبار بۊە بارن و بسانە مل سەر مەردما و یە خاسترە و زۊزی گشت مەردم لە ئێ ژیان پڕ لە ژانە ریشەڕەها کێد.
ئەگەر چەوێگ باریمنە مل رەخنەیلێ گ لە ناو رووژهەڵات ناوێن گیریاس یا وەتیاس، فرە لەلێ لێواسە، و یە دیاری دێد گ ئێ مرۆڤەیلە گیچەڵەیل ترەک دێرن، ژیانێیان لە یەک داچەکیاس، هانە شوون یەگ زام مەردم بکەن، دەس بووەشنن، لە شوون جوواوەجیری (جەدەڵ) بوون هانە شوون گەپەیل تایبەتی و قەرەز داشتن گ بتواد کوومەڵگا وەرەو نەزانستن و تیەریکی بووێد.
وەنە یەی مرۆڤ گ لە لایەن مێژگ ئازا بوود و زانیاری داشتوود لە یەی باوەتێگ هۊچ وەخت ئێ قسیەیلە نیەکێد، و کووشێد لە رێ درسێگ پێش بچوود، ئەگەریش وەل یەی چشتێگا هاوڕێ نەود، کووشێد لە رێ درس، وەل یەی سازەی زەینی بێ خەوش، جیا لە ملەجەڕی کردن و وەردە وەردە کردن پێش بچوود.
چۊن ئامانج رەخنەگر دەسمیەت دانە، ئامانجێ لە یەک چۊچانن کوومەڵگا و مەردم نییە، ئامانجێ گووڵ دان کەسێگ نییە، ئامانجێ یە نییە کەسێگ خراو بکێد، ئامانجێ یە نییە دۊزەمەیل دەرۊنی خوەی چووڵ بکێدە مل سەر مەردما، ئامانجێ یە نییە گ هەرچێ رەسێدە زەینێیا یا وەپێ وەتنە بۊشێد، چۊن ئەگەر ئێ کارە بکێد، تەنیا وە خوەی خەسار رەسانێیە، و ئێ وتەیلە بوودنە مدوو خەنستن یەی بڕ گ زانن و رەسینەسەو و لەلێ دۊرەو کەفن.
سە هەنای یەی رەخنە دۊنیمن (چ رەخنەیل تایبەتی و چ رەخنەیل کوومەڵگایی)، چەن پرسیار لە ناو زەین ئیمە درس بوود، لەوای یەگ ئامانج کەسێ گ رەخنە گرێد چوەس، ئایا ئامانجێ دەسمیەت دانە یا تەنیا سەرکوت کردنە؟
ئەڕای رەسین وە جواو ئێ پرسیارە بایەس بنووڕیمنە پێشچینەی زەینی ئەو ئایمە، ئەگەر دیمن گ ئەو ئایەمە خوەی لە پشت چەن کەس یا لە پشت یەی ئیدئولوژی یا یەی نووڕگە یا تەنانەت یەی دەسەڵاتێگ شاردسەو، تۊەنیم بڕەسیمنەو گ مدوو رەخنە گرتنێ یەکێگ لە یانە بۊە، سە رەخنەی ئێ کەسایەتیە نیەتۊەنێد دەسمیەت خاسێگ وە ئیمە بەیدن، سە خاستر یەسە گ تەنیا بشنەویم و لەلێ بکەفیمنە لا.
ئەمان ئەگەر دیمن گ رەخنەگر یەی کەسایەتی ئازا و ئازادە و سازەی زوانی ئازایگ دێرێد، کیشەیل دەرۊنی (چەن نموونە بۊشم، کەف کردن دەور دەم هەنای قسیە کەن، من من کردن و یەگ هەرچێ من وەتم، وەتن یەگ من «بێ کووم قسیەم کەم»، یار گرتن و کەڵگ گرتن لە کەسەیل ترەک ئەڕای وەتن قسیەیل خوەیان، لە هەر جی گ کوومە ئایەمێگ بوون بۊن، کەڵگ گرتن لە نیشانەیل فرە لە ناو نۊسمان، کەڵگ گرتن لە یەی بڕ وشە ئەڕای سەرکوت کردن، لە شوون مەرافە بۊن، لە رۊەڕۊ یەی چشت وەتن و لە پشت سەر یەی چشت تر وەتن و …) نەیرێد یا فرە کەم و نادیارە، تۊەنیم گووش بەیمنە قسیەگانێ و ئەگەر دەسمیەت دا لەلێ دەرس بگریم، وەلێیا فرەتر قسیە بکەیم، فرەتر پەیوەندی بگریم تا بتۊەنێد فرەتر وە ئیمە دەسمیەت بەیدن.
هۊچ هەڵکەفتێگ خاستر لەیە نییە گ کەسێگ بوودە رەخنەگر ئیمە گ مرۆڤ بێ خەوشێگ بوود، تۊش کەسێگ بایمن گ وە درسی رەخنە بگرێد و دەسمیەت ئیمە بەیدن، یەی رەخنەگر ئازا و زانا گ تێد و قسیەگەی وەپیمان ئۊشێد، چۊن دەسکەفتێ ئەڕای خوەمانە، بوودە مدوو پێشچێن خوەمان.
ئەمان هەمیشە ئەوقەرە بەختەوەر نییمن و فرەتر تۊش کەسەیلێگ تیەیم گ تایبەتمەنیەیل فرە خراوێگ ئەڕای رەخنەگرتن دێرن، گ تۊەنیم یانە بناسیم و لەلێیان دۊر بگریم. دڵنیا بۊمن گ نەخوەشی ئێ جوور مرۆڤەیلێ چوودە شوون گشت کەسەو، هاتێ ئێمڕوو لە لای ئیمە کەسێگ خراو بکێد، ئەمان بایەس دڵنیا بۊمن ئێ کەسە تۊەنێد ئمجا سوو لە لای ئەو کەسە، ئیمە خراو بکێد ئەڵبەت لە باوەڕ خوەی.
ئیمە بایەس هەمیشە «کروورەی بێ کووم بۊن» داشتومن، تەنیا ئایەم شێت و لێوە پیەک بێ کوومە، چۊن عەقڵێ لە بەرەی گیانەوەری مەنێیە، مرۆڤ بێ کووم لەوای یەی خرسە گ دەس مناڵەگانێ گرتێیە و وەر نەیدەو دارسانێ گ هاتێ پڕ لە شکارەوان بوود، یا لەوای مناڵێگە گ هێمان عەقڵێ چۊزە نێیاس.
سه وەتن یەگ من مرۆڤ بێ کوومێگم نیشانەی گیچەڵەیل دەرۊنی ئەو ئایەمەسە و یەی فەزیلەت نییە؛ بایەس فکرەو کرد، بایەس لە بان هەر لەتێ گ نۊسیم فکرەو بکەیم، لە بان هەر و‌شەی گ لە دەممان دەرتێد فکرەو بکەیم، لە بارەی بخوەنیم، لە بانێ هۊردەو بۊمن، لێوا نییە گ بێ کووم وەر بنەیمنە ناو دارسانێگا؛ ئەگەر لێوا پێش بچیمن، تەنانەت ئەگەر یەی قسیەی خاسیش بکەیمن لە کیسێ دەیمن.
سە رەسیمنەو گ پرووسەی رۊەڕۊ بۊن وەل رەخنە چۊنە، ئەگەر ئەو کەسایەتیە یەی کەسایەتی زانا و ئازا لە لایەن مێژگی بۊ، شێوەی رەخنەی دیاریە و تۊەنیم لەلێ وە خاسی کەڵگ بگریم، ئەمان ئەگەر دیمن گ نە پرسیارەیلێ گ لە ناو زەینمان درس کردێیە، ئیمە وەرەو یە بەیدن گ ئێ رەخنەگرە نەخوەشە، خاستر یەسە گ تەنیا بشنەویم و لەلێ بکەفیمنە لا و دریژە بەیمن وە کارەیلێ گ پەسای کەیم، چۊن وەل کەسێگا گ سەر تا پا بۊەسە خەڕێیا زووران نیەگرن.