نووڕستن وە کوومەشێعر وەفرینەگان، بەرهەمێگ لە جەلیل ئاهەنگەرنژاد / مازیار نەزەربەیگی
بیرەوەری، رێوار سەرخوەشێگە لە ناو وەفرینەگان!
مازیار نەزەربەیگی
دەرفەتێگ بۊ گ کوومە شێعر «وەفرینەگان» لە «جەلیل ئاهەنگەرنژاد»، شاعێر و نۊسەر کورد، بخوەنم و ئێسە تێکووشم لە ئەو بەرهاتە گ لەلێ رەسیمەسەو ئەڕای وەردەنگ بنۊسم. کوومەشێعر وەفرینەگان گ ساڵ ١٤٠٠ هەتاوی لە نەشر دیباچەێ کرماشان بڵاو بۊە، هەر ئەو جوورە گ لە ناوێ دیاریە، یەی کوومە شێعر کوردیە، ئەڵبەت بایەس لە سەرەتایا بۊشم، هەنای ئێ کتاوە گرتمە دەس و چەن لاپەڕە لەلێ دامەو و چەوێگ هاوردمە ملێیا، هەست کردم پیەک شێعر ئازاد بوود، ئەمان لەێوا نییە، شێوەیگ لە ئامیتە کردن شێعر ئازاد و ریتمیکە، یەی پیەڵێگ لە ناوێن شێعر نیمایی، ئازاد و گوورانی، و هەر ئێ شێوە بۊە مدوو یەگ چەن جار ئێ کتاوە بخوەنم و لەلێ هەز بووەم. وەرجە یەگ بچمە شوون گەپەیل تایبەتی و شیکاری، تۊەنم لە چەن لەت ئەو هەست سەرەتایی خوەمە بۊشم گ هاتێ هەر لە ئێرەو وەردەنگ رەسیەو گ بڕیارە چوە بخوەنێد، و هاتێ وەرجە ئێ نۊسمانە، هەڵگەردیادەو گ یەکم جار بچوود و کتاوەگە بخوەنێد، هەرسەی لە ئێ نۊسمانە تێکووشم وە وەردەنگ ئێ کتاوە دەسمیەت بێیەم ئەڕای فام و ئەوڕەسین خاستر و یەگ بتۊەنێد وەلێیا وە شێوەی دیاری‌تر پەیوەندی بگرێد.
کوومە شێعر وەفرینەگان لە باوەڕ من، لەوای یەی کەسایەتی (تۊەنێد لە دوون یەی ئایەم بوود یا گیانەوەر ترەک!) وەپێ هاتێیە گ لە ناو وەفر (لاناوە لە ژیان سەرد سڕ و بێ سەر شوون) گیر هاتێیە و پسای لە بان یەی رێ پڕ لە وەفر چوود، ئێسە وە مدوو یەگ بتۊەنێد زینێ بمینێد، گاجار هەڵگەردێدەو وە مێژوو، گاجار ئمێد دەێدە خوەی، گاجار ئەڕای خوەی گوورانی خوەنێد، گاجار کەفێدە هۊر هەڵکەفتەیل سەرخوەشانەێ ژیانێ، گاجار هەڵپەڕگە کەێد، گاجاریش بێ دەنگەو بوود، کەفێدەو هۊر خەمەیلێ، گاجار کەم تیەرێد، داکەفێد، لە بان زەۊ پل خوەی دەێد، لەنوو راسەو بوود، لەنوو کەفێدە بان ئەو رێ وەفرینە، لەنوو تۊش سەرخوەشی شێتانە تیەێد و گوورانی خوەنێد و … .
ئەگەر بتوایم پیەک کوومە شێعر وەفرینەگان وە ناوناس یەی ئورگان بۊنیمنێ، لەوای یەی کەسایەتی یا یەی ئایەم، هاتێ لە بڕێگ تایبەتمەنی ئێ ئورگانە خوەشمان ناێد، ئەمان پیەک ئێ ئورگانە هەنای وەل یەکا تیەن، لە باوەڕ من دڵگرە و تۊەنێد ئەڕای وەردەنگ چێژبەخش بوود. مدوو ئێ قسیەمە یەسە گ وەفرینەگان لە بڕێگ جی هالە ئاست بانێگ، هەم لە لایەن ئەودین (کەشف) و هەم ئافراندن (خەڵق) گ ئەڕای نموونە لە چەن شێعر تۊەنیم بخوەنیم:
نازارەگەم!/ زانی ئەگەر تەل ناو ساتێگ لە کلیساگان/ چەفتەو بکەیم و/ عەدەدەگان بشێونیم/ زەمان لێژەو بوود؟/ ئەوسا/ لەو لێژییە، سڕسڕکانی کەیم! (ل ٩٢)
ئێ گوپەیلە/ ماچ وە قەێانەو نیە/ چەنێگە لچەیلد دینەسە خەو!/ ئەمان رێزەێ رزیاێ شیشەگان هەولێر/ لە گیرفان رێارێگ/ لە تیەڵی مترو تەێران/ چەوەیل فرەێگ هاپێانەو و/ بێ بلیت/ ئیسگا وە ئیسگا گەردن (ل ٢٤).
وەڵنگ وەڵنگ/ تمام مردنەیل دامەسە یەکا/ تا وێنەێگ لە چەوەیل ت دیمەسەو/ وەلی نەزانسمە/ دوون کام گوڵ سوو بۊدە!؟ (ل ٢٥).
خوەد بوەرەو دەیشت!/ وە جادە وەفرینەگانا/ هەناێ قاپەیل ئەسپەیل مەس/ سەرما بڕن و منەی خەنسن/ لە گیرفان ئافرەتێ کەن/ گ خیاوانەیل دنیاێ/ گولەئاژن بۊە/ ئێ خۊنە چوەس لە کتاو دواگان رێا داگرتێە؟! (ل ٢٩)
م هێمان لە خوەرئاوا/ منەی پرچ بڕیاێ/ دۊەت کلیل وە دەسێگ کەم/ منەیل فرەێگ چەوەڕێین/ منەیل فرەێگ… (ل ٣٣)
لاو هاتێیە و پڕ ماڵەگان ئاواێ، شەو رشیاێە/ ت بۊش نازار!/ کام بێڵ مکانیکی/ ئیمە لە بیل شەو درارێ؟! (ل ٨٥)
ئەمان لە بڕێگ جی ئێ ئورگانە، تەتیەیمنە شێعرەیلێ گ ئەگەر وە جیا باریمان و بنووڕیمنە پێیان، هاتێ فرەتر بخەێدەمانە هۊر ئەدەبیات فۆلکلۆر تا ئەدەبیات نووخواز، ئەڕای نموونە:
قەسەم وە هەر کتاوێ/ ک چەو کەو ها لە ناوێ/ دنیا خەم سیەێگە/ ژێر تەم سیەێگە … (ل ٩)
گوڵ سوو بۊ چمانێ/ وەفر نوو بۊ چمانێ/ دنیا لە نوو وساۊد و/ هسارە سەف بەساۊد و … (ل ١٢)
هات و منەی کەسێگ کرد/ منەی ئاوەدەسێگ کرد/ لە ناو سقانەگانم/ سقانەگان گیانم … (ل٤١)
توام وەرەو شەوار بچم/ لە قەسرەو تا کەلار بچم … (ل ٥٩)
لە شەوار دەرد و/ هناس سەرد و/ خێاڵ بۊچگ و/ دەنگ مەلۊچگ و … (ل ٧٨)
مدوو ئێ هەڵکەفتە لە باوەڕ من یەسە گ شاعێر تواستێیە بان و خوار کردن ئێ ئورگان یا کەسایەتیە هەر لەوای یەی رێوار گ کەفتسە رێیا، وە ئیمە نیشان بەێدن، لە یەی جی بەرزەو بوود، سەرهەڵدەێد، چوودە یەی ئاست فرە خاسێگ، سەرخوەشمان کەێد، شێتمان کەێد، هەر ئەو جوورە گ پەسای پێش چوود، ئێکەش کۊژ هەڵاێد، سەر خەێدەو خوار و رەسێدە ئاست خوارێگ. شاعێر ئێ دبەختیە کردێیە تا شێوەیگ نوو لە ئافراندن یەی کوومە شێعر داشتوود. شێوەی گ کەمتر دۊنیمن.
فرەتر شاعێرەیل چەن شێعر گ دێرن لە ناو یەی کوومە شێعر تیەرن، گ نەتۊەنستنە وەل یەکا چفت بوون تا یەی کەڵێن شێعر یا کەڵێن ناوەڕووک لەلێ داشتۊمن، ئەمان لە وەفرینەگان ئێ بەرهاتە دیریمن و هەر ئەو جوورە گ وەتم تەتیەیمنە یەی کەڵێن شێعر و کەڵێن ناوەڕووک، و یە گرنگ‌ترین دەسکەفت کوومە شێعر وەفرینەگانە. وە تایبەت ئەڕای ئەدەبیات کوردی لە ناوچەی کرماشان و ئیلام گ لە باوەتی شێعر، فرە کەم تەتیەیمنە کار جیاوازا؛ ئەڵبەت وەرجە یەیشە لە ناو کوومە شێعر فارسی خەوەیل خانەقین (خواب‌های خانقین) لە جەلیل ئاهەنگەرنژاد ئێ شێوە دۊمن، دەس وە پێ بۊن وەل یەی راوهات، خوەنستن شێعرەگان و لەنوو دریژەێ راوهات و گەپێ گ شاعێر وەل وەردەنگ خوەیا دەێد.
دۊای ئێ پێشەکیە، ئێسە لە سێ بەش توام چەوێگ بارمە مل تایبەتمەنیەیل وەفرینەگان:
بەش یەکم: سەرهەڵدان زوان
ئەگەر بتوایم چەنان تایبەتمەنی گرنگ ئەڕای ئەدەبیات لە بێز چەو داشتۊمن، زوان لە بەرەی یەکم تیەێد. ئەمان لە ناو ئەدەبیات جیەگای زوان لە هەر بەشێگ لەلێ جیاوازە. زوان ئەگەر لە ناو شێعر رێبەر بوود، یانێ وەل زەین و ئازمان ژیان شاعێر هاوڕێیە و تۊەنێد فرەتر کارێگەری لە بان زەین وەردەنگ داشتوود. ئەمان ئێ بەرهاتە لە ناو چیرووک یا رۆمان وە شێوەی ترەک خوەی نیشان دەێد.
مدوو سەرەکی ئێ بەرهاتە یەسە گ زوان لە ناو شێعر لە زەین شاعێر رێ داگرێد و وەل یەکا چفت بوون یا بایەس بوون. ئەمان لە چیرووک یا رۆمان تۊەنیم لە قەوڵی «ژیل دۆلوز» بۊشیم زوان رێبەر نییە و لەورە ئازادی فرەترێگ دێرێد گ نۊسەر دەس بوەێد ئەڕای زەینیەت و ئازمانەیل ترەک چۊن سەر و کارێ ها وەل راوهات و کەسایەتیەیل و ئازمانەیل جووراێجوورا؛ ئەمان دیاریە پەیوەندی قۊل زوان و زەین شاعێر تۊەنێد دەسمیەتێ بەێدن تا بتۊەنێد شێعر لە ناو جەهان زوانی خوەی ئافراندە بوود و یە تایبەتمەنی گرنگ شێعرە و هەر لە ئێ باوەتەسە گ خوەی لە دنیای نۊسمانەیل ترەک جیاوە کەێد؛ شێعر لە ئازمان زوانی و زەینی خود شاعێر هیز گرێدە پاوا.
یەی مدوو سەرەکی گ فرە لە شێعرەیل کوردی، وە تایبەت لە ناوچەی کرماشان و ئیلام، فرەتر لەوای هەڵگەردانن یەسە گ زوان وەل زەین شاعێر لە ناو ئێ جوور شێعرەیلێگ چفت نییە، ئەڵبەت دیاریە یە نیشاندەر یەسە گ لە ئێ ناوچە زوان ترەک (لەوای فارسی)، زەین شاعێر گرتێیە لە وەر و هەنای تواێد شێعر کوردی بۊشێد، چۊن زوان رێبەرە، دۊنیم گ زەینیەت کوردی نەێرن.
فرەتر لەوای یەی هەڵگەردان لە زەینیەت فارسی وەپێیان هاتێیە. وە مدوویل رامیاری، زۆرم کەسەیلێ (لە رووژهەڵات) گ ئێمڕوو پسای شێعر کوردی ئۊشن، وەل زوان فارسیا پەروەردە بۊنە، و دیاریە گ هەنای دەس بەن ئەڕای شێعر وەتن، ئێ زوانە تەک دەێدەو نوا و تواێد گ هەوسار شێعرەگە بگردە دەس و یەی زەینیەت فارسی بنێدەو یەک. لە بڕێگ شاعێر ئێ زەینیەتە ئەوقەرە پڕهازە گ تەنانەت شێعر کوردی (یا وە زوانەیل ترەک) وەتن، ئەوەیش لە ناوچەی کرماشان و ئیلام، وە تۊلەکی زاننێ. یانێ هژموونی ئەو سازەێ زوانی دوێمە، ئەوقەرە زەینیەتێیان نەخوەشەو کردێیە گ گورجن لە نوای زوان داڵگی و ناسنامەێ خوەیان بووسیەن و دژایەتی بکەن!
هەرسەی لە «شیکاری قوڕنەی پۆست مودڕن»، هەر ئەو جوورە گ لە زۆرم بەرهەمەگان دیاریە، زوان دی رێبەر نییە و هالە خزمەت زەین و قوڕنەی جەهانی زەین نۊسەر (یا هەر ئەو رزار دەرەقەت‌دار جەهانیە گ زەین مرۆڤەیل وەرەو خوەی کیشاس، یە تۊەنێد لە ئاست یەی زوان رواڵەتی و نیشتمانی لەوای فارسی بوود یا لە ئاست یەی زوان وەل قوڕنەی گەوراتر لەوای ئنگلیسی یا عەرەوی)، مدوویشێ یەسە گ لە جەهان ئیمە، یانێ لە ئێ دو سەدەی وەرینە، هژموونیەیل فەرهەنگی و رامیاری، بۊەسە مدوو سەرکەفتن بڕێگ فەرهەنگ و زوان، سە زوان زەینی شاعێر و نۊسەر وەرەو ئۆبژەبۊن چێیە.
دیاریە گ دەرەقەت ها لە لای ئەوانە گ دەسەڵات رامیاری و فەرهەنگی دێرن و تۊەنن هژموونی خوەیان لە بان زەین و کوومەڵگا پێش بووەن. هەمیش دروسە گ شیکاری قوڕنەی پۆست مودڕن لە ئێ شەس هەفتاد ساڵ وەرینە هاتێیە تا دەسمیەت بەێدن ئەڕای فامستن ئێ گیر و گرفت زەینی و زوانی جەهان ئێمڕووە، و وەپیمان بۊشێد گ چوە وە سەرمان هاتێیە، و دۊنیم گ لە ناوچەی کرماشان و ئیلامیش، لە لایەن زوانی، شیکاری قوڕنەی پۆست مودڕن دەسمیەت داس؛ فرە کەس گ وەل زوان ترەکا پەروەردە بۊنە، لەنوو دەس بردنە ئەڕای نۊسان وە زوان داڵگیان و یەی جوور ئامیتە بۊن زوانی و فەرهەنگی لە ئێ کارەساتە دیمنە گ لە سەرەتایا هەوەجەی هەر گۊەڕیانێگە (لەێرە ئەگەر گەپ پۆست مودڕن دەم، وە مانای یەی قوڕنەی بیرەوەری (یا فەزای فکری) نووڕمە پێیەو نە یەی مەکتەب یا ئیدئولوژی گ بڕێگ وە هەڵە ئەڕای تاریف تراشینە!)؛ ئەمان لە ئێ چەن ساڵە، هەر لە بان ئەو پیەڵ گۊەڕیانە، شاعێرەیلێگ هاتنە گ تۊەنستنە خوەیان لە ناو زوان داڵگیان (لەێرە گەپ زوان کوردیە)، وە شێوەی سەربەخوەی و پڕ هازترەکێگ پەروەردە بکەن و وەرەو سووژەبۊن بچن و وەپێ نزیکەو بوون (هەرسەی وە مدوو بۊن رزارەیل فکری، هۊچ مرۆڤێگ نیەتۊەنێد پیەک سووژە بوود، ئەمان ئەڕای رەسین وەپێ تۊەنێد بکووشێد یا لانکەم لەلێ بڕەسێدەو).
هەرچێ گ یەی شاعێر بکووشێد لە ناو زوانێگ شێعر بۊشێد گ وەل زەینیەتێیا پەیوەندی قۊل‌ترەکێگ داشتوود، تۊەنێد شێعر ئورگانیک بۊشێد، شێعرێ گ زوانێ وەل زەینیەتێ گ دێرێد چفت بوود و لەوای هەڵگەردان وەپێ ناێد.
سە وەل ئێ پێشەکیا، زوان لە ناو شێعر لە سەردەمێ گ لە تووێ ژیەیم، بوودە دو بەشەو، بەش یەکمێ زوان چۊزمانە، یانێ یەکمین بەرەی زوانی گ ئیمە وە چەو دۊنیمنێ یا وە گووش ئەژنەویمنێ، گ تۊەنیم وەپێ بۊشیم «زوان ئەمزاری». بەش دوێم، زوان دەرۊنیە، یانێ ئەو زوانە گ ئێکەش وەپێ رەسیمن گ تۊەنیم وەپێ بۊشیم، (زوان زەینی). ئێسە توام وە ئێ دو شێوە بنووڕمە کوومە شێعر وەفرینەگان:
زوان ئەمزاری: لە باوەتی کەڵگ گرتن لە زوان کوردی بێ خەوش و رەسن، کوومەشێعر وەفرینەگان هالە ئاست بانێگ و لە ناوێ تەتیەیمنە وشەیل و سازەێ زوانی ئازا گ ئەڕای وەردەنگ چێژبەخشە و تۊەنیم هەر لە سەرەتایا تا دۊاخر ئێ گەپە بخوەنیمن و بۊنیم. هەرسەی لە ئێ بەشە بڕێگ گیر و گرفتیش وە چەو هات. بڕێگ لەلێیان هەڵەی تایپی و رێنۊس (ل ٢٢، ٢٤، ٣٠، ٦٨ و …) بۊن گ خاستر یە بۊ ویرایشت بوود، وەتایبەت هەنای رێنۊس لە لا خوەمان هەر ئێ جوورەیشە گیچەڵ دێرێد، ئەگەر هەڵەی تایپیش لە تووێ باێد، گاجار ئایەم دڵنیا نییە گ یە هەر ئەو وشەسە یا وشەی ترەکە گ وە بنزار ترەک بێژە بۊە، وە تایبەت لە ناو شێعر گ وشەگان فرە گرنگن و یەی هەڵە تۊەنێد پیەک شێعرەگە بشێونێد.
بڕێگ وشە لەوای «تماشا (ل١٤)» یا «کشوەر» (ل 28) لە باوەڕ من یانە کیشەێگ نەێرن لەلێیان کەڵگ بگریم، چۊن دۊز دیاری نییە بنەچەک ئێ وشەیلە هەڵگەردێدەو کام سەردەم و زوان، فرە لە وشەیل زوان کوردی دەس وە دەس بۊنە و ئێسە لە ناو زوانەیل تر جیگیر بۊنە گ بایەس لە سەرێیان کار کرد. ئەمان وشەیگ لەوای «تەقویم» (ل ٤٢) دی دیاریە گ کوردی نییە و خاستر یەسە لە شوون ئێ جوور وشەیلێگ، هاوتای کوردی باریم، وە تایبەت یەگ وشەی تەقویم لەێرە بەرهات جیایگ نەێرێد، نە دەسمیەت وە فۆرم دەێد و نە ئەڕای ریتم هاتێیە، سە تۊەنێد ویرایشت بوود.
بڕێگ وشە لەوای عەسک و عەسگ (ل ١٩ و ٤٧)، دگدڕ (ل ٧٨)، کلیل (ل ٣٣ و ٨٦)، قڵف (ل ٤٩ و ١٠٤) لە ناو ئێ کوومەشێعرە هەس، لە ئێ باوەتە، کەسەیلێ گ لە نووڕگەێ فۆرماڵیستی نووڕن باوەڕ دێرن، زوان شێعر پیەک وەل زوان خێیاوانی یا رووژانەێ مەردم جیاوازە، مدووێیان یەسە گ ئێ وشەیلە تۊش خەڵەتیان زوانی و زەینی هاتنە و نەوەکام بۊنە، خاستر یەسە یا وە شێوەی دروس بێژە بوون، یا هاوتا ئەڕایان بۊنیمنەو.
بڕێگ ترەک ئەمان باوەڕ ترەک دێرن، ئۊشن یانە وشەیلێگن گ دی هاتنە و ئیمە لە رۊ زوان خوەمان یانە گۊەڕانیمنە و یە دی ئێسە بەشێگ لە زوان زەینی ئیمەس و چۊن زوان رێبەرە سە دی نیەود کارێگ وەلێیا بکەیم (لەوای کەسەیلێ گ شێعر فارسی-کوردی کرماشانی نۊسن).
لە ئێ باوەتە بایەس بۊشم، دروسە ئێ وشەیلە لە ناو زوان زەینی ئیمە جی خوەیان کردنەسەو، نە تەنیا یانە، فرە لە وشەیل هاتێ وە شێوەیل جیاواز لە ناو زەین ئیمە بێژە بۊد گ هاتێ لە ناو دیالۆگ رووژانە، یا تەنانەت لە ناو چیرووک و رۆمان وە کار بچن ئەڕای نیشان دان زەینیەت ئەو کەسایەتیە، لەورە کیشەێ نییە، ئەمان لە ناو نۊسمانەیل ترەک لەوای شێعر و وتار گ سەرڕاس سەرچەوە لە زەین شاعێر و نۊسەر گرێد، خاستر یەسە ئێ کارە نەکەیم و وشەگان ئازاوە بکەیم؛ یەکێگ لە کارەیلێ گ زەین شاعێر بایەس وەل خوەیا دواژەوە بکەێد هەر ئێ پاڵووین و ریک پیک کردن پرووسەێ زوانی-زەینیەسە. بڕێگ وشە نە وە مدوو فۆرم زوانی، وە مدوو یەگ لە بنەڕەتا وە هەڵە جی کەفتنە، خاستر یەسە ریک و پیکەو بوون. هەرسەی نەبایس لەوای فۆرماڵیستەیل، فرەیش دەسکاری زوان ئەمزاری شێعر کرد و بایەس هیشت پرووسەی زەینی کار خوەی بکەێد، ئەمان تا یەی ئاستێگ، تراشین زوان شێعر گەن گ نییە هۊچ، فرەیش خاسە و یە بەشێگ لە پرووسەێ سووژە بۊن و فام زەینی شاعێرە لە زوان.
زوان دەرۊنی: گرنگ‌تر لە زوان ئەمزاری، زوان دەرۊنیە، ئێ بەشە لە زوانەسە گ ئیمە وەل جەهان شێعرا پەیوەندی دەێد. بڕێگ کوومەشێعر هەرسەی کوردی نۊسیاس، ئەمان زوان دەرۊنی پەشێوێگ دێرن و فرەتر لەوای هەڵگەردان وەپێیان هاتێیە و ئەگەر لە بانێیان هۊردەو بۊمن، هەست کەیم یانە وە زوان ترەک وەتیانە، تەنیا هەڵگەردیانەسەو وە زوان کوردی، یا خاستر بۊشم تەنیا لە زوان ئەمزاری کوردی کەڵگ گرتنە.
مدوو سەرەکی یەسە گ زەین فرە لە شاعێرەیل ناوچەی ئیلام و کرماشان لە ناو زوان فارسی و زەینیەت تایبەت وە ئێ زوانە پەروەردە بۊە و دیاریە گ ئێ کەسەیلە لە ناوەڕووک زوانی خوەیان بڕیانەسەو. هەر ئێ گەپە ئەڕای کەسەیلێ گ کوردن، ئەمان وە فارسی نۊسن هەم دۊنیم، چەنان لەلێیان گ زەینیەت کوردی پڕهازێگ دێرن، ناوەڕووک زوانیان هەر کوردیە، تەنیا چۊن وە دروسی پەروەردە نەۊنە، نیەتۊەنن لە ئەمزار زوان کوردیش وە دروسی کەڵگ بگرن، سە پەلامار زوان فارسی بردنە. لە کوومە شێعر وەفرینەگان، جیا لە چەن ئاماژە و رەخنە، هەر ئەو جوورە گ زوان ئەمزاری دروس و پڕ هازێگ وەلا هاوردێیە، زوان دەرۊنی دروسێگیش دێرێد و یە دیاریکەر یەسە گ زەین شاعێر لە لایەن زوانی دەوڵەمەنە.
جیا لە سازەیل زوانی دروس، لە ناو فرە لە شێعرەگان ئێ کتاوە، سازەیل فەرهەنگی وە چەو تیەن، ئێ سازەیلە یا خوەیان وە شێوەی یەی راوهات وە ئیمە ناساننە یا وە شێوەی مۆتیڤ، گ لە بەش نیشانە ناسی فرەتر لە سەرێیان گەپ دەیمن. ئێ وشەیلە وەل ناوەڕووکێ گ وەل خوەیانا هاوردنە، نیشاندەر یەسە، زەین شاعێر وەل زوانێ گ پەسای لەلێ کەڵگ گرێد چفتە و تۊەنستێیە ئەو زەینیەت پەیوەندیدەرە گ هەوەجە هەس، وە وەردەنگ بڕەسنێد.
ت ناسنامەێ کیەنییەیلید/ بەڕۊەیل زاگروس درا وە درا/ لە شووند شان شەکنن…/ شار سەردێگ لەێ زمسانە هاتێیە! و/ وەفرەگان ئەور وارنن…/ رووژ و شەو دو سەرباز گیژن/ وە دەس چەوەیلدەو/ وە مەیل خوەد گەردن!/ سەربازەیل وە زوان کوردیەو/ هێمات جەهان کەن/ بیلەم لە جەهان ت/ منەی کشوەر تازەڕەوز تر بکەم/ منەی زنەی ئەلفبێ تازەترێ… (ل ٢٨)
جیا لە کەڵگ گرتن لە ئلمانەیل و وشەیل تایبەت وە گەنجینەی زوانی، شاعێر لە سازەیل زوانی بنچینەدار و هەر ئەو جوورە لە تایبەتمەنیەیل زوانی گ فرەتر لە ناو ئەدەبیات فۆلکلۆر دۊنیم، بێ کووم کەڵگ گرتێیە، گ یانە نیشانەی پەیوەندی زەینی شاعێر وەل بنەڕەت زوانێگە گ پسای وەپێ شێعر ئۊشێد. بەش فۆلکلۆر هەر زوانێگ هاتێ لە باوەتی ئەدەبیات نوو فرە وەر چەو بگر نەود، ئەمان لە لایەن ئەرزش زوانی و ناسین بنچینەی زوانی، گرنگە.
ئێوارە کیشێ تێد و / خێاوانەیل بێ فەڕاشە لە ژێرکەت زمانەیل وەیل/ خیس هۊچ پرسیارێگ نیین/ م زانم ت بەدبەختی نە! پەنشەمە وە سەر تییەێد و/ دجڵەێگ/ لە کەپووڵد توو‌قێد و/ دەیشتەیل کەلیمەیل،/ خیساو چەپاو ئەسپەیل بێ خاون ئێوارە بوون!/ من و شێتەیل چەو کەو/ بۊمن وە ساڕکی شەو… (ل ٥٤)
یەێ شەو شماڵ شەنی/ دام لە درانەێ دۊر خەێاڵێگ/ لە خوتوورەی خەوف خوداێ یوونانیێگ/ خەت خەت خەڵپانم کرد…/ گیرسن لە دواێگ بۊ/ دنیا قڵف گەوراێگ بۊ… (ل ١٠٤)
پیەک لە باوەتی زوان دەرۊنی وەفرینەگان بایەس بۊشم، شاعێر تۊەنستێیە وەل پەیوەندی دان، بنچینەی زوانی وەل ئلمانەیل و سازەیل تایبەت وە یەی فەرهەنگ و نەتەوە گ زوان لە تووێ چۊزە داس، هەم یەی چەو وە ریشە داشتوود و هەم بتۊەنێد لە لووایلوو ئێ پتەکەنیە، دنیای نووێگ هەڵدەێد گ ئەڕای وەردەنگ ئمڕوویش چێژبەخش بوود. یانێ تەنیا لەێوا نەۊە گ لە بڕێگ وشە لەوای بەڕۊ، زاگروس، ناو شارەگان، یا یەی بڕ هەڵکەفت مێژوویی و وشەیار تایبەتی لەوای ساسانی یا خوەرئاوا، یا لە ریتم و مووسیقای ئەدەبیات فۆلکلۆر ئەڕای رەسانن یەی هەست نوستاڵژیایی یا رامیاری کەڵگ بگرێد!
شاعێر لە بان ئێ بنچینە، یەی سازەێ نووێگ هەڵداس و ئێ تایبەتمەنی زوانیە تەنیا ئەوڕێبەر زەینێ بۊە تا بتۊەنێد لە جەهانەیل ترەکیش سەر دەربارێ و شێعرێگ بۊشید گ هەم بنچینە داشتوود و هەم رۊمان و پووشەیل نوو، تا دیاری بوود ئێ شێعرەیلە لە پرووسەی دروسێگ لە ناو زەین شاعێر سەرهەڵدانە، و لەوای یەی هەڵگەردان نییە گ زوان لە تێ رۆڵ دیاریێگ نێیاشتوود.
ئەور ئەور، بارم و/ واران بوارنم/ لە دەروەنەیل تێژ ساڕێژ و/ لە سەرکۊەیل کەلیمە و نان!/ ئەسپەگان بهیلم بهیلنن… (ل ٤٠)
لە ئێوارەیل تاریخ/ وارەیل تاریخ/ ڕەیل تاریخ/ تاریخ/ ڕیخ… (ل ٨١)
نەزانسن سەربازەگان ساسانی/ هەناێ/ درا وە درا واۊن و/ گیرسنێان لە بن تاشەگان هیشتۊنە جی،/ م لە شوونێانۊم و/ گیرسن کوو کردم و نامەێ پەڕ خەیاڵ و/ یەێ رووژ لە خانەقین/ لە لاێ ئەڵوەن چاڵێان کردم…/ بیلا نەزانن/ بیلا نەزانن… (ل ٧٢)
هناێ ئاخر ئەسپەگان پارێن/ لە دووڵ ئەورەیل خوەرئاوا/ خۊن ئەڵمژن و جوور خوەر شەکەت/ لە کەورەگان نمیەن/ بەورەو/ وە جامێگ دجڵەوا/ ئڕاێ تکێ لە هاتند/ ساڵان ساڵە چێمەسە دارا/ ئڕاێ شێوانن مەرزەیل/ بچووە هەولێر، بەغدا یا خانەقین/ تا لە کرماشانەو دووسد داشتووم… (ل ٩٨ و ٩٩)
ئەڕای نموونە ئێ چوار بەشە تۊەنیم لە هەر زوان تر هەڵگەردانێیان بکەیم ئەڕای ئەوڕەسین وەردەنگ، ئەمان دیاریە تەنیا لە ئێ زوانەسە گ پیەک چفت نیشێد، وە تایبەت زوان کوردی لە ناوچەێ خوەمان.
بەش دوێم: نیشانە ناسین
نیشانە یانێ دیاری‌دان یەی هەڵکەفەت وە یەی هەڵکەفت ترەک؛ ئێ هەڵکەفتە تۊەنێد هەم لە بۊن (دیاری) بوود، و هەم لە نەبۊن (هشار)، هەم تۊەنێد یەی بڕیار کۊەنە بوود گ ئەڕای گشت هالە وەر چەو و هەم یەی بڕیار نوو یا تایبەتی بوود گ تەنیا بڕێگ وە مدوو ئازمان هاوبەش لەلێ بڕەسنەو.
لە سەرەتایا وەتم گ کوومەشێعر وەفرینەگان لەوای یەی کەسایەتی وەپێ هاتێیە گ کەفتسە رێیا و لە ناو ئێ رێیە پسای وەل ئیمە قسیە کەێد؛ مدوو ئێ گەپمە، هەر ئێ نیشانەیلەسە گ ئیمە لە ناو ئێ کتاوە تۊەنیم بۊنیم. جیا لە یەی بڕ وشە گ لە دریژەێ کتاوەگە دواژە بۊە، ئیمە تەتیەیمنە شێوەیگ لە ساختارێ گ پسای لە ناو کتاوەگە گل خوەێد، لەوای چەن شێعر سەرەتایی کتاوەگە گ دۊز لە دۊاخریش هاتنە، تەنیا لە لایەن زەمانی گۊەڕیانە:
نازارەگەم!/ هەر چێگ هەس، شەوێگە و/ گەپ وەم خەوێگە و/ هۊر میەرێ کەوێگە و / گریەێ سەر گەوێگە … (ل ٥)
نازارەگەم!/ هەر چێگ بۊ، شەوێ بۊ/ گەپ وەم خەوێ بۊ/ گریەێ سەر گەوێ بۊ/ هۊر میەرێ کەوێ بۊ… (ل ١١٠)
یا لە بڕێگ لە شێعرەگان، ئێ کەسایەتیە لە شێعر نوو دەس کیشێد و چمان کەفێدە هۊر یەی هەڵکەفتێ، گ لە ناو مێژگێ گل خوەێد، و دەس بەێد ئەڕای ئەدەبیات ریتمیک و گوورانی، سەرشێت بوود، لەنوو ئارامێ گرێد و تێدەو وەرەو وەردەنگ.
یا کتاوەگە وەل یەی نۊسمان دەس وەپێ بۊە گ پسای کۆدەیلێگ دەێدە ئیمە و لە دۊاخریش لە رۊ دریژەێ ئەو نۊسمانە وە پەرتخ رەسێد. جیا لە ئێ شێوە، نیشانەگان هەر ئەو مۆتیڤەیل دەسمیەتدەرەسە گ تۊەنێد وە ئیمە یارمیەتی بەێدن تا وەل جەهان فکری ئێ کتاوە پەیوەندی بگریم.
«مایکڵ ریفاتر» لە ئێ باوەتە باوەڕ دێرێد گ ئەگەر ئیمە تەنیا بنووڕیمنە چۊزمان شێعرەگە و بتوایم مانای بکەیم، تەنیا رەسیمنە یەی ناوەڕووک نەزووک، لەوای شنەفتن چەنان خەوەر. ئەمان جەهان مانایی شێعر یە نییە، و جیاوازی شێعر وەل نۊسمانەیل ترەک هەر لە ئێ گەپە سەرچەوە گرێد.
ئەڕای ئەوڕەسین لە شێعر و مەلیە کردن لە تووێ، هەم خود شێعرەگە بایەس دەرەقەت بانێگ داشتوود و هەم زەین وەردەنگ، تا بتۊەنێد بچوودە قۊلی شێعرەگە، نە یەگ لە بانێ بووسیەێد و تەنیا بنووڕێدە چۊزمانێ. وە تایبەت لە سەردەم ئیمە وە مدوو یەکەوگیری زەینی و دنیایگ لە دادەیل و نۊسمانەیل و ئیماژەیل هاوبەش، زەین فرە لە نۊسەرەیل، هونەرمەندەیل و شاعێرەیل، وەل یەکا پەیوەندی و هاتچوو دێرن، و ئێ پەیوەندیە وە شێوەی نیشانە، کۆد، رەمز و … ئەڕای وەردەنگ دیاریەو بوود. یانێ کوڵبڕ بۊشم: لە دنیای ئیمە، دی وشەیل تەنیا یەی مانا نەێرن، ئەو وشە هاتێ ئاماژە کردۊدە چەنان کتاو و فیلم، ئەڵبەت نە گشت وشەیل، وشەیل یا رستەیل یا ئیماژەیلێ گ ئازمانێ کریاۊد، لە بانێ فکر کریاۊد، یا گاجار ئەڕای سناریو چنیاۊد، و یە کارێگە گ لە ناو ئەدەبیات سەردەم خوەمان دۊنیمن، نۊسەر یا شاعێر وە جی یەگ یەی گەپێگ دواژەوە بکەێد، تەنیا یەی ئاماژە کەێد، یەی کۆد دەێدە پیمان، یا وە شێوەی دیاری، یا هشار، یەی لەت لە کتاوێگ، چیرووکێگ یا فیلمێگ تیەرێد، ئێکەش گەپەیل خوەی ئۊشێد، و لەلێ ئەڕای رەسین وە جەهان نوو مانایی دەسمیەت گرێد.
ئێ گەپە بوودە مدوو یەگ پیەک ئەو سازە لەنوو دواژە نەود و ئیجاز داشتۊمن، تەنیا دەس بوەێدە ناو زەین وەردەنگ و بارێدێ نوا و لەنوو نمایشێ بەێدن، یانێ لە دادەیل زەینی وەردەنگ ئەڕای بەشداری کردن و دریژە دان کەڵگ بگرێد و یە یانێ خوڵک وەردەنگ ئەڕای هاوڕێ بۊن. ئێ گەپە گ فرەتر لە ناو «مەتن هشار یا بەینامەتنیەت»، «پارۆدی» و «کۆڵاژ» دۊنیمن، یەی بەرهات فرە گرنگ لە ئەدەبیات ئمڕووە؛ شاعێر و نۊسەر لە سەردەم ئێمڕوو تەنیا لە وشەیل کەڵگ نیەگرێد ئەڕای ئەوڕێ بردن یەی نۊسمان یا شێعر، بەڵکۆ ئیسفا و بەرژەوەنی نووێگ دۊنێدەو ئەڕایان.
هەنای گەپ لە فکر و زەینیەت کوردی دەیمن، بڕێگ فکر کەن یانێ کەڵگ گرتن لە مەشکە و دوو و چەرداخ و ژیان عەشاێری، و بایەس تەنیا لە سەر ئێ چشتەیلە گەپ بەیمن تا دیاری بوود فکر کوردی دیریم! یە دۊز شێوەیگە گ هژموونیەیل وە ئیمە رەسنن و هەڵەس، هەڵە!.
دیاریە گ لەێوا نییە. فکر کوردی داشتن وەل فکر دیەکەیی (یا رووستایی) داشتن جیاوازە، ژیان لە ئاوای و کەش و کۊە تەنیا بەشێگ لە سازەیل فکریە گ لە هەر نەتەوە و وڵاتێگ هەس. تەنیا تایبەت وە ئیمە نییە! هەنای گەپ لە فکر و زەینیەت کوردی دەیمن، یانێ کوردێ گ وە بەرەی سووژەبۊن رەسۊد یا وەپێ نزیکەو بۊد.
یانێ بتۊەنێد خوەی بناسێد. وەر چەوێ وا بۊد. جۆقرافیای گ لە تووێ ژیەێد بناسێد. وەل بنەچەک ناسنامە و مێژوو خوەی پەیوەندی داشتوود. بزانێ چوە وە سەرێ هاتێیە. بزانێ پسای چوە کەێد و چوە تواێد بکەێد. وەل تایبەتمەنی و بافت زوان کوردی ئاشنا بوود و لە سازەیل پەیوەندیدەر زەینی-زوانی رەسۊدەو و هەنای رەسیەو، ئێکەش تۊەنێد لە ئەمزارەیل ترەک ئەڕای وەتن قسیەیل خوەی کەڵگ بگرێد، و ئێ ئەمزارەیلە تۊەنن لە هەر جی ئێ جەهانە گ لە تووێ ژیەیم هاتۊد، تۊەنن لە ناو زوانەیل و نیشتمانەیل ترەک بوود، تۊەنن مودڕن بوود، تۊەنن کۊەنە بوون، گرنگ یەسە لە خزمەت زەین شاعێر بوون و شاعێر لە سەرێیان زانیاری داشتوود.
لە ناو وەفرینەگان دۊنیم گ شاعێر وەل جۆقرافیای خوەی پەیوەندی قۊلێگ دێرێد. وەل تایبەتمەنیەیل نیشتمان و نەتەوە و مێژوو خوەی هاوڕێیە. وەل زەینیەت و فەلسەفەێ مەردمان خوەی ئاشناس. سە دیاریە گ یەی فکر کوردی هالە پشت ئێ شێعرەیلە و تۊەنیم لە کورد بۊن شاعێر بڕەسیمنەو (گ بەشەیلێگ لە شێعرەگان تۊەنین ئەڕای نموونە لە ناو ئێ نۊسمانە بخوەنین)، ئەمان ناتێیە تەنیا دەس بنەێدە بان هەر ئێ گەپەیلە. ئێ سازەیلە ئەڕای پەێڕەنگ و بنەوا هیشتێیە و ئێکەش لە هەڵکەفتەیل ترەک جەهان کەڵگ گرتێیە تا قسیەی نووێگ بکەێد؛ تا بۊشێد ئازمانەیل ترەکیش لە ناو جەهان ئیمە هەس گ تۊەنیم وە شێوەی ئاگاهانە و هووشیارانە بنووڕیمنە پێیانەو، هاتێ دەسمیەت دا.
ئەڕای نموونە لە ئەمزارەیل جەهانی، یەی چیرووک، یەی رۆمان و یەی فیلم فرەتر لە بێز چەو بۊە و دیاریە لە بان زەین شاعێر ئەڕای ئافراندن ئێ کتاوە کارێگەری ناس، هەرسەی ناو فرە کەس هاتێیە، ئەمان ئەو بەرهاتە گ وە زەین من رەسی، وە تایبەت وە مدوو سێ شێعر «م سێ نەفەر بۊم» و «پیانیست ئەوەڵ جار و ئاخر جار»، رۆمان «سەمفوونی مۆردگان» لە «عەباس مەعرووفی» و فیلم «پیانیست» لە «رۆمەن پۆلانسکی»، تۊەنن ئەڕای یەگ خاستر لە جەهان مانایی وەفرینەگان بڕەسیمنەو دەسمیەت بێیەن. ئەو بەشە گ «ئورهان» لە رۆمان سەمفوونی مۆردگان لە ناو وەم و وەفر پسای رێ کەێد و لە ناو چنگ سەرما گیر تیەێد، یا هەنای «ئشپیلمەن» لە فیلم پیانیست، دۊای هەڵکەفتەیل جووراێجوور، زینێ مینێد و دۊاخر لە ناوێن خاپوورەشارێگ وە لارەلار، لەوای کەسێ گ دی گیان و هەبۊنێگ ئەڕای نەمەنێیە، کەفێدە رێیا؛ وەفرینەگان لە ئێ دو بەشە تۊەنستێیە ئەڕای رێداگرتن مانایی کەڵگ بگرێد.
ئیماژەیل و ناوەڕووکەیلێ گ لە ناو وەفرینەگان دۊنیم لە ناوێن ئێ دو مۆتیڤە پسای رێ کەن. جەنگ و ئاشتی، ئەڤین و جیایی، وەفر و خوەر، هشار و دیاری، ئاخرخەیری و ئاخرشەڕی، ژیان و مردن، ئمێد و نائمێدی، رووژ و شەو، ئێوارە و گوڵ سوو، بەرهات کۊەنە و بەرهات مودڕن و … گ وە دەسمیەت وشەیل و ئیماژەیل لە ناو شێعرەگان و شێوەی چنیانێیان، ئێ قوڕنە ئەڕای ئیمە دروس کردێیە.
یا دەسمیەت ترەک گ وە ئیمە دەێد، زانستن راوهات «گراکووس»ە، ناوێ گ لە سەرەتای کتاو وەفرینەگان هاتێیە و شاعێر هۊرێ کەێد. «گراکووس شکارچی»، ناو یەی کوڵەچیرووک لە «فرانتس کافکا»س، راوهات یەی شکارچیە گ مرێد، ئەمان کەفێدەو قسیە و دیاری بوود گ زینێیش هەس، و لە ناو یەی کەشتی گ رێبەر نەێرێد، وەرەو هەرجی گ وا بچوود، چوود! لە یەی جی لە ئێ چیرووکە، گراکووس ئۊشێد «من لە ژیان بەختەوەر بۊمە و لە مەرگ خوەمیش بەختەوەر بۊمە!». ئێ چیرووکە ئاماژە وە کەسەیلێ دێرێد گ نە خوەیان دۊز دڵنیان گ زینێ هەن یا مردنە و نە کەسەیل تر دڵنیان، و ئەڕایان دیاری نییە، ژیان لەوای مەرگە، یا مەرگ لەوای ژیان و تۊەنێد وە فەلسەفەێ دوونادوونی یا کراس وە کراس ئاماژە داشتوود گ لە ناو باوەڕ گەل کورد هەس و تۊەنیم ئێ ناوەڕووکە گ لە باوەڕ من گرنگ‌ترین مۆتیف زەین شاعێریش بۊە لە ناو وەفرینەگانیش بۊنیم؛
وە راس/ م دوون کام رووژ خودا/ لە کام جەهان پەژارەگان بۊمە؟! (ل ٢٦).
ئێ کتاوە، کەلیمە/ ئێ خیاڵە، دلیمە/ ئێ دارە، پایز/ ئێ سقانە/ مردێ وە قەێەو نیە!… (ل ٨)
لە هەر جیێ لە زەۊ کەنم/ لەشێ لە خوەم لە تێ دراێ… (ل ١٠)
م هێمان لە ناو مردنەیل/ لە ئێوارەێ دۊەتەیل رشیاێ/ منەی سەر و ریش خوەم کەم… (ل ٢٦)
پرسێار پرسی:/ مناڵ کوورەید!؟/ سقانەیلم وەتن:/ ئیسگاێ قەتارێ گ هێمان ناتێە… (ل ٣٨)
دنیا لە من مردۊد و/ م وریا بۊم… (ل ٤٦)
نەمردنە! تەنیا زەمان لە لێان سەنیاسەو… (ل ٥٢)
یا گەر نەۊمە، یا گوم بۊمە/ لە خێاوانێ گ هێمان ناتێە… (ل ١٠١)
و ئەڵبەت جیا لە یە، گراکووس یەی کەسایەتی مێژوویی هەم هەس، کەسێ گ وە نۊنەری مەردم لە سەردەم رووم باستان هیز گرێد و تواێد ماف مەردم لە خان و خانزایەگان بسێنید و ئەڵبەت ژیان و ئاکام ئەڵاجەۊێگ دۊنێدەو.
جیا لە راوهاتەیل یا کەسایەتیەیل گ تۊەنیم لە ناو وەفرینەگان بۊنیم، چەن وشە هەس گ فرە دواژە بۊنە و ئێ دواژە بۊنە یەی نیشانەس گ شاعێر وە ئێ شێوەی «دیار»ە، تواێد وە وەردەنگ قسیەیل «هشار» خوەی بۊشێد؛ یەکێگ «ئەسپ»ە. بان دە جار لە ئێ وشە کەڵگ گیریاس و وەل هاتن ئیماژەگان و دیاری دان پۊچەڵی و دواژە بۊن هەڵکەفتەگان ژیان، من خستە هۊر فیلم «ئەسپ توورین» لە «بلا تار»! ژیان دواژە، ژیان بێ سەر و شوون گ دیاری نییە ئەڕای کوو چوود، وە تایبەت وەل ئەو شێعر سەرەتایی و پەرتخی وەفرینەگانا، ئێ مانا وەپیمان رەسنێد.
جیا لە یە، ژیان ئەسپ، نیشاندەر یەی شێوەیگ لە ژیان ئایەمیش هەس. یەگ لە پێناسەێ خوەد بووڕنەدەو. وە پید بۊشن ئێ ژیانە گ من ئەڕاد سازیمە خاسترە، ئێکەش سەر بخەیدە خوار و نەجیب بۊد و ئێکەش دەس بکیشنە مل سەر و شاندا و بۊشن تو فرە خاسی، خوەش دیمەن و با مەرامی، مشتێگ گژ گیا بگرنە وەر دەمد، و ئێکەش سوارد بوون یا گاڕیێگ بووەسنە دۊادا و ئەڕای هەلاێ گ بتوان بووەنەد! وشەی ترەک گ فرە دواژە بۊە، وشەی «ئێوارە»س، گ داکەفتن و خەم تایبەتێگ وەل خوەیا تیەرێد، وە تایبەت هەنای وەل ئەسپا لە ناو شێعر «منیش ئەسپێگم» تیەێد:
لە ئێوارەیل چێن/ م گووشت ئەسپ نیەخوەم… (ل ٣٩)
وشەی ئێوارە، جیا لە یەگ یەی خەمین بۊنێگ ها وەلێیا، فرەتر نیشانەێ شەکەتی دەرکردن، وەرەو شەو و وەرەو خەفتن چێنە، یەی جوور لاناوەس ئەڕای لە ژیان دەس کیشان و گورجەو بۊن ئەڕای مەرگ، هەرسەی زانیم سەرەتاێگە ئەڕای رووژ و ژیان ترەک. یا وشەیل ترەک گ فرە دواژە بۊنە، «وەفر و وەم»ە. هەر وە ئێ وشەیلە، تووزێگ لە خەم و شەکەت بۊن، نیشتسە بان دڵ وەفرینەگان. خەیاڵ و وەمێگ وەل خوەیا تیەرێد ئەڕای زەین وەردەنگ، یا وشەی «رێار و رێوار» گ فرە دواژە بۊە و ئیمە هەست کەیم، ئەو کەسایەتیە گ ها لە وەرایوەرمان، کەفتسە رێیا و لە ناو ئێ رێیە، گاجار دەس بەێد ئەڕای گوورانی وەتن، لەوای ئایەمێ گ رێ فرەێگ چێیە، بێ ئاکام، هاتێ دی تۊش وەم هاتۊد و شێت بۊد، ئێسە تەک داسەو دیوارێگ، شەکەت و وەڵەکەت کەفتێیە:
دۊنی م ئێوارە بووم/ هەم پڕ لە ئاوارە بووم/ لە ناو لەش ئێوارە/ مردێەیل هووکارە/ خەوەیلەگان وەیل، جان/ جاجگ کاولییەیل، جان… (ل ٤٧)
شێتەیل شەو/ رۊ کەن لە خەو… (ل ٥٩)
هەر ئەو جوورە گ لە سەرەتایا وەتم، ئەگەر ئێ بەشەیلە وە جیا باریم و وە جیا بنووڕیمنە پێیان، دیاریە گ ئەڕای وەردەنگ ئمڕوو ئەدەبیات هاتێ ئەڵاجەۊ بوود! ئەمان لە ناو کانتکست یا بافت سەرەکی کتاوەگە خاس جییەو گرتنە و جوورێ نییە گ ئازار وەردەنگ بەێدن، چۊن یەی راوهات و سناریو هالە پشت ئێ سازە. لە بانێ فکر کریاس و ئیمە وەل خوەیا بەێدن تا بڕەسنێدەمانە سەرخوەشی شێتانە.
ئەڵبەت گ تەنیا سەرخوەشی شێتانە نییە. لە بڕێگ جی، دۊنیم گەپەیل فەلسەفیش دەێد، چەوێگ تیەرێدە مل گیر و گرفتەیل ئائینا، دەس بەێد ئەڕای بیر نوو، گەپ لە مێژوو دەێد و پیەک لە دریژەێ کوومەشێعر وەفرینەگان ئیمە لە بیرەوەری رێوار سەرخوەشێگ پسای هەز بەیمن، یەی پیەڵێگ لە ناوێن ئێمڕوو و مێژوو، عەقڵ و سەرشێتی، کۊەنە و نوو، خەم و خوەشی، مەسی و هووشیاری، ژیان و مەرگ، بۊن و نەۊن، زەمان و نازەمان:
م خوەم زانم/ لە ژێر هەر ماڵێگ/ ماڵێگ لە ژێر زەۊەو هەس/ پیاێ ژەنگ داێ لە ناوێ نماز خوەنێ/ هەنای خوەر ئاوا بوو/ دۊەت بلوورژەن ئەشکانیێگ/ وڵات کەێدە خەو! (ل ١٠٢)
نەمردنە! تەنیا زەمان لەلێان سەنیاسەو… (ل ٥٢)
نەۊ، نەۊ!/ دنیا لە م مردۊد و/ م وریا بۊم و وریا بۊم/ هەر لە ئێرنگە/ تا ئەوەڵ کۊچەگەێ دیوار زەۊ/ تا داڵاهوو جوانێگ/ لە پاڵەگان فکر فیلسووفێگ/ لە زەمان گ تەنیا هێن ئایەمە… (ل ٤٥ و ٤٦)
دیاریە گ هەر وەردەنگێ لە ئاست زانیاری خوەی تۊەنێد لە ئەدەبیات، وە تایبەت لە ناوەڕووک شێعر بڕەسێدەو. ئەدەبیات لە سەردەم ئیمە، بایەس هەم هاز یە داشتوود گ وەردەنگ بێ یەگ بچوودە جی ترەک، وەلێیا پەیوەندی سەرڕاس بگرێد، و هەم یەگ وە پێجوویی و پتەکەنی فرەتر، بتۊەنێد پەیوەندی قۊل‌ترەکێگ بۊنێدەو.
یانێ لەێوا نەود گ یەی جار بخوەنێدێ و تمام! هەنای یەی کتاو لەنوو خوازیار یەسە گ فرەتر لە تووێ پتەکەنی بکەیم، یانێ سەرکەفتێیە و وەفرینەگان لە باوەڕ من لەێواسە. لە ئێ بەشە، هەر ئەو جوورە گ مایکڵ ریفاتر ئۊشێد، «ئەرک رەخنەگر یەسە مدووەیل بۊنێدەو و شیکاری ئێ مدووەیلە بخەێدە وەر چەو»، منیش تێکووشیم بڕێگ لە مدوو و نیشانەگان بخەمە وەر چەو ئەڕای پەیوەندی خاستر وەردەنگ وەل ناوەڕووک ئێ کتاوە.
بەش سێیم: فۆرم و ساختار
هەر ئەو جوورە گ وەرجە یە وەتم، لە ناو ئێ کتاوە، شاعێر تێکووشیە یەی سازەی یەی دەس ئەڕای وە دی هاتن یەی ناوەڕووک و کەڵێن شێعر داشتوود، هەرسەی تۊەنستێیە ئێ بەرهاتە وە زەین وەردەنگ بڕەسنێد، ئەمان تۊەنستیاد ئێ کارە وە شێوەی خاسترەکێگ وە ئەوڕێ بوەێد. وە تایبەت لە لایەن فۆرم هندسی شێعرەگان، لە چەن جی هەوەجەێگ نەۊە گ شێعر بچوودە لەت ترەک، ئەمان ئێ کارە کریاس و یە خسار رەسنێد وە خوەنستن وەردەنگ و هاتێ وە ئەوڕەسین وەردەنگیش دەسمیەت نەێدن:
لە ناو/ وتاق نقاشییەیلێ گ خوەم کیشامە… (ل ١٠٢)
رخد نەچوو/ لە ئاێەمەیل قاقەزین… (ل ٩٤)
لە سەرەتای شێعر ئازاد وە تایبەت لە ئێران لەێوا جی کەفتۊد گ خاستر یەسە لەتەگان تەنیا بۊچگ بۊچگ بوون و بەش بەشەو بوون! ئەمان هەوەجەیگ وە ئێ کارە نییە، چۊن بڕیار نییە فۆرم شێعر ئازاد، سەرچەوە لە شێعر کڵاسیک بگرێد، یا گشت شێعرەگان لەێوا لەت لەتەو بوون و یەی فۆرم دیاری داشتوون. فۆرم لە ناو شێعر ئازاد، سەرچەوە لە خود ئەو شێعرە گرێد، ئەگەر لە جیێگ هەوەجە هەس ئەڕای رەسانن یەی ئامانج یا ناوەڕووک تایبەت، لەورە شاعێر تۊەنێد ئێ کارە بکەێد.
گاجار شاعێر تواێد ریتم تن یا بڕیای بڕیای بوود چۊن پسای گەپ لە سەر یەی مژار تایبەت دەێد گ هەوەجە وە ئێ ریتمە دێرێد، وە ئێ مدووە لەورە دۊنیم گ لەتەیل بۊچگ دەسمیەت دەن. خاستر یەسە فۆرم لە ناو شێعر ئازاد لە ساختار ئەو شێعرە جیاوە نەود و وە ئێ شێوە هەر شێعرێگ تۊەنێد فۆرم تایبەت وە خوەی بگرێد. لە ناو وەفرینەگان لە فرە جی ئێ بەرهاتە دۊنیم گ شاعێر تێکووشیە گ فۆرم لە خزمەت ساختار شێعرەگە بوود:
سات شەش ئیمە لە گشتێ نووترەکە/ لە خوەرهڵات، لە کڵاس ١٠٦ زانستگاێگ/ وەرەو ژۊەریێگ هەس/ گ تام ئەزەڵ دەێ هێمان، تام سات شەش نووترەکێگ/ وێنەگرەیل، یەێ رووژ سوور/ سەر لە سات شەش شێوانۊن و چۊن… (ل ٥١)
ئەڕای نموونە لە ئێ بەشە، فۆرم وە دروسی هاتسە دەسمیەت ساختار، یەی راوهات یا هۊر پسای ئەڕای وەردەنگ لەوای یەی خەیاڵ یا واتوورە، وە ئارامشەو ئۊشیەێد و ئیمەیش وە ناوناس وەردەنگ وە شوونێیەو چیمن.
لە ناو مردنەیل/ قەێامەت تیەڵێگ/ لە رەنگ رێش رەوەنەیل ئێوارە/ رێا داێرتۊد و/ تنیش تەنیا نیشتۊد و/ لەشەیل م شمارە کردی! (ل ٣٠)
جیا لە خوەنستن، وە ئێ فۆرمە گ شاعێر لەلێ کەڵگ گرتێیە، خاستر لە مانای رەسیمنەو؛ وشەی ریش تۊەنێد هەم لە مانای «ریش» و هەم «زام» خوەی نیشان بەێدن و رێداگرتنێگ لە خۊن وە زەین ئیمە بڕەسنێد. لەێرە لە پیت «و» وە دروسی کەڵگ گیریاس و دەسمیەت دەێد وە دریژە دان. پیت «ر» هەم دەسمیەتدەر خاسێگە لە ئێ بەشە و هاودەنگی مووسیقایی دەرۊنی دڵگرێگ دیەسەو گ تایبەت وە شێعر ئازادە.
گەپ ترەک گ لە باوەتی ساختار وەفرینەگان وە چەو تێد، تیکەڵ بۊن شێعر ئازاد، وەل شێعر ریتمیک و گوورانیە. یانێ یا لە سەرەتا، یا لە ناوێن، یا لە دۊاخر، شاعێر دەس بەێد ئەڕای هاوردن چەن لەت گ گوورانیە و لە ساختار فۆلکلۆریش (وشەیل سادە، ریتم سادە، ناوەڕووک سادە) بێ بەش نیێن:
لە بەرزییەیل دۊر دۊر/ لە ساڵەگان سەرد هۊر/ تاوە بەسام و تەم رەسی/ خەلیفەێ جەور و خەم رەسی…/ خەلیفەگان وە فیتگ، لە سەر شان تەکانم و/ بوو بەغدا/ لە ناو کۊەچەیل تیەریک چەن شەمەێگ/ گوما هات… (ل ٦٢)
لە فرە جی وەفرینەگان شاعێر کووشیە تا وەل وشەیل هاودەنگ لەوای قافیە، یەی ریتم دەیشتین ئەڕای شێعرەگە بۊنێدەو. ئێ هەم ریتم کردن ئاخر لەتەگان وە ئێ شێوە ئەڵبەت سەرچەوە لە زەینیەت شێعر کڵاسیک و نیمایی گرێد.
هەر ئەو جوورە گ زۊتریش وەتم، ئێ ساختارە دبەختیە، هاتێ ئێ شێوە ئەڕای فرە کەس چێژبەخش نەود و سەر لەلێ بشێونێد، ئەمان چۊن شاعێر ئامانجێگ لە ئێ کارە دێرێد و لە سەرایسەر وەفرینەگان ئێ شێوە دۊنیمن، وە تایبەت هەنای وەل یەی راوهات رۊەڕۊ بۊمنە، راوهاتێ گ پسای گەپ لە مێژوو دەێد، گەپ لە نوستاڵژی دەێد، گەپ لە گیچەڵەیل ئەوسا دەێد، گەپ لە ئێمڕوو دەێد، پسای چەن جەهان نەێدە شان یەک، یا گاجار نەێدێیانە وەرایوەر یەک، سە بان و خوار فرەێگ دۊنێدەو، لە گوورانی و فۆلکلۆر رەسین وە شێعر ئازاد و نووخواز!
ئێ تێکەڵ بۊنە گ لە ناو بڕێگ لە شێعرەگان دۊنیمن، فرەتر ها خزمەت کەڵێن ناوەڕووک و کەڵێن ساختار وەفرینەگان، یانێ ئێ هەڵکەفتە بایەس لە ناو بافت کولی ئێ کتاوە بۊنیمنێ، ئەمان وە هەر هاڵ ئێ جوور کارەیلێگ دبەختیە و هاتێ ئەڕای هەر وەردەنگێ چێژبەخش نەود، وە تایبەت ئەگەر شێعرەگان وە جیا جیا باریم و وەردەنگ نەزانێد ئڕا شاعێر لەێوا پێش چێیە.
دۊاخر بایەس بۊشم، هەرسەی یەی بڕ ئاماژە و رەخنە داشتم، ئەمان لە باوەڕ من، کوومە شێعر وەفرینەگان، لە ئەودین و ئافراندن ئیماژەیل و ناوەڕووکەیل نوو کەڵگ گرتێیە و لەوای چەمێگ، گورجە ئەڕای مەلیە کردن زەین وەردەنگ، زەینیەت و بیرەوەری ئازاێگ هالە پشتێ. دیارە لە بانێ فکر کریاس. ئازمان زوانی و ئەدەبی دەوڵەمەنێگ دێرێد. لە بافت مووسیقایی بێ بەش نییە. لە سازەێ ئەدەبیات فۆلکلۆر وە شێوەی هووشیارانە کەڵگ گرتێیە. سە تۊەنێد هەم ئەڕای وەردەنگ تایبەتی و هەم کەسەیلێ گ توان شێعر ریتمیک بخوەنن، تا ئاست وەر چەو بگرێگ چێژبەخش بوود. بایەس خوەشاڵ بۊمن گ ئەدەبیات کوردی وە تایبەت لە ناوچەی کرماشان و ئیلام، هەر پسای وەرە وەرە بوودنە خاوەن ئازمان و نووڕگەیل نوو، کەسەیلێ گ ساڵیان فرەیگە پسای کار کەن و کووشن و هانە شوون ئەدەبیات پڕهاز و شێوەیل تایبەتی، یە یەی دەسکەفتێگە ئەڕای گشتمان گ پسای لە ئێ رێیە تێکووشیمن و تۊەنیم لە ئازمان یەکترەکی کەڵگ بگریم و وەرەو نوا بچیم، چ ئەوانە گ زۊتر هاتنە، چ ئەوانە گ تازە هاتنە و چ ئەوانە گ بڕیارە لە بانان بان.
کەرەج/گوڵان ١٤٠١
انتشار در هفته نامه صدای آزادی شماره 640 و 641