علیرضا خانی در گفتگو با صدای آزادی:هدفم احیای آثار سنتی ادبیات کردی بود
یقیناً حرفه‌ای‌گری در نوشتن کتاب، این فورمت مهم دانشوری، در میان کوردان کلهر سابقهی چندان دور و دیری ندارد و یا لا اقل مخاطبان امروز این گویش مهم از زبان کوردی از داشتن چنین مواریثی محرومند. اما از سوی دیگر جریانی انقلاب گونه بویژه در حوزه‌های ادبی و فرهنگی برای آفرینش کتاب، اتفاق افتاده است. ایوان غربی ها به عنوان میراثدار دو شاعر بزرگ کلهر «شاکه و خان منصور» در این عرصه سهمی قابل توجه دارند. دکتر علیرضا خانی، فعال با سابقهی فرهنگی کورد و شاعر و پژوهشگر اهل این شهرستان به تازگی کتاب «شنه‌ێ واێ شه‌ماڵ» را منتشر کرده است. بی هیچ توضیح دیگری با این چهره ارزشمند فرهنگی همکلام می شویم تا از دنیای کتاب تازه اش با خبر شویم:
مخاطبان صدای آزادی مشتاقند با شما آشنا شوند. از کدام مسیر، دری به باغ آشنایی باز می کنید؟
علیرضا خانی هستم در سال 1348 در شهرستان ایوان از توابع استان ایلام به دنیا آمدم و ازسال های نوجوانی به شعر و شاعری علاقمند شدم، انجمن ادبی نیما در ایوان را سال 1372 با همراهی دوستانم راه اندازی کردم. تحصیلات عالی را با رشته ی زبان انگلیسی تا مقطع کارشناسی و در رشته‌ي ادبيات فارسي تا مقطع دکتری ادامه داده ام، هم اکنون در مراكز دانشگاهي استانم تدریس می کنم. به دو زبان کردی و فارسی شعر می‌گویم و در حوزه ادبیات و تاریخ ادبیات تحقیق و پژوهش می کنم.
مایلم مخاطبان با فعالیتهای پژوهشی و فرهنگی شما هم در حدی محدود آشنا شوند!
راستش تحقیقات و پژوهشهایی انجام داده‌ام که به صورت مقالات علمی در جاهای مختلف از جمله: مجلات علمی پژوهشی، جشنواره ها و کنگره های متعدد داخلی و خارجی ارائه شده است. در راه حفظ و ترویج زبان و فرهنگ کردی کلهری سعی خودم را کرده ام و مجدانه اقدام به گردآوری اشعار، ضرب المثل ها و ادبیات عامه نموده ام که امید است حاصل این تلاش ها در دسترس همگان قرار گیرد.
نمونه ای از پژوهش هایی که انجام داده ام که از میان آنها می توانم به چنین مواردی اشاره کنم: دیوان کردی کامل شاکه و خان منصور ایوانی،انتشارات صلاح الدین ایوبی ارومیه، 1379 با دوست عزیزم محمدعلی قاسمی. تاریخ ادبیات کردستان در چند جلد پیوسته آماده چاپ. «ما به صبح می رسیم.» (مجموعه شعر فارسی) ، انتشارات اهل قلم، 1376. حرف نزن (مجموعه شعر فارسی)، انتشارات عابد تهران،1379. اصطلاحات ادبی در سه زبان انگلیسی، فارسی و کردی آماده چاپ. نیشتمان(مجموعه شعر کردی) . رسم الخط کردی گویش کلهری. «آریو حان»، «تاریخ مفصل ایوان». مجموعه شعر فارسی«دار، برنو ، آتش». اشعار متقدم ایوان ( گردآوری). اشعار فولکور کردی .
همچنین مقالاتی منتشر کرده ام. از جمله: خوانش تطبیقی سازه های رمانتیسم در سروده های عباس محمود العقاد و سهراب سپهری. عطار نیشابوری و پرندگان سمبولیک ( با تکیه بر منطق الطیر). بررسی اصطلاحات و واژه های مربوط به اسامی خاص در زبان کردی گویش کلهری گونه ی ایوانی. بررسی کنش کلامی در برخی اشعار جان دان و پروین اعتصامی. خوانش سنجشی و تاثیر ادب و هویت ایرانی بر شعر کردی. پژوهشی در افکار شاکه و خان منصور. ادبیات امروز کردستان، شیرکو بی کس بر قله ی شعر امروز کردستان. نقد و بررسی شعر ایلام، زمزمه ی گنگیر(بررسی اشعار کردی استان ایلام). زندگی و اندیشه ی محمد امین شیخ السلام( هیمن). تراژدی حلبچه. ریشه ی تاریخی زبان کردی و گویش های آن. ایلام در ترکیب اقتصادی نامناسب. اصلاح نگرش. هوره نخستین آواز بشری. تحلیل وضعیت فرهنگ عمومی استان ایلام. پلکان شعر واره ها بر دیوار کوتاه شعر. اصطلاحات خویشاوندی در زبان کردی گویش کلهری. اسامی خاص در گویش کلهری گونه ی ایوانی و نگاهی به بسیاری از دیوانها و دفتر های شعری مناطق کردنشین که در مطبوعات داخل و یا خارج از کشور چاپ شده اند. و در حوزه ترجمه: ترجمه ی 30 ماده ای حقوق بشر به زبان کردی. ترجمه ی داستان کوتاه متهم اثر آنتوان چخوف به زبان کردی. ترجمه‌ی داستان کوتاه گردنبند اثر گی دوموپاسان به زبان کردی. ترجمه ی داستان کوتاه یک آدم چقدر زمین می خواهد اثر لئوتولستوی. ترجمه ی بعضی از اشعار شیرکو بی کس به زبان فارسی. ترجمه ی مسخ کافکا به زبان کردی. در پژوهش های زیر به عنوان مجری و یا همکار مجری طرح تحقیق بوده ام. ایلام در گستره ی ادب (دانشگاه پیام نور ایلام). بررسی و گزارش همه سویه ی دیوان شاکه و خان منصور ( دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرمانشاه). فرایند های واجی و نقش آن در شعر فارسی( دانشگاه تهران). آرایه های ادبی در شعر کردی گویش کلهری( دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرمانشاه). مکتب های ادبی در شعر فارسی ( دانشگاه تهران ) و دهها تحقیق و پژوهش دیگر در نسخ خطی که امید است در آینده به چاپ برسند.
البته تازه ترین و شاید مهمترین اثر تالیفی شما «شنه‌ێ واێ شه‌ماڵ» است که به تازگی به بازار نشر آمده است. قبل از اینکه به کتاب بپردازید، مایلم که از شما راجع به دو چهره معروف شعر کلهر یعنی شاکه و خان منصور دریچه هایی بگشایید
حتماً. ببینید ! شاکه و خان منصور ایوانی را می‌توان سرآمد شاعران کورد کلهر به حساب آورد. این دو شاعر فرزانه و فرهيخته ي زمان از مناطق كلهرنشين، سده هاست که صداي شعرهايشان پژواك سان از كوه هاي مانشت و بانكول به گوش مي رسد و آواي دل انگيز كلامشان، روح مردمان کرد بویژه كلهرنشين را آرامش مي بخشد.
خان منصور بزرگ بود از ايل كلهر ایوان و شاکه از اهالی بولی همجوار ایوان، آنها به همديگر عشق مي ورزيدند و با همين عشق، زبان مادريشان را از هجوم سيل هاي ويرانگر نجات دادند تا به ما كوردهای كلهر امروزي برسد و يادگاري باشد تاريخي،كه با آن نه گزند حوادث و نه دست بي رحم روزگار تاب مقابله نخواهد داشت.
روز به روز واژگان زيبا و دلنشين آنها دل زمان را مي نوردند و به آستان كلهر كه مي رسند بر اين بوم و بر زينت مي گردند. موفقيّت اين دو شاعر در قدمت آنان و تدوين زبان مادریشان است، آنان در عالم خود(گويش كلهري) برجسته ترين شاعران هستند، به گونه اي كه مي توان گفت اين دو شاعر اگر تنها يك منظومه هم مي داشتند باز هم مايه ي توفيق واشتهار آنان مي شد، اينان به عنوان پيش كسوت شعر كردي كلهري و پرچمدار ادبيّات اين گويش داراي شهرت زيادي هستند.
مفاهيم بلند واستوار خان منصور وهمدم غار او، شاكه، را قلمرويي از اندرزگويي اخلاقي همراه با اطلاعات تاريخي-جغرافيايي مي يابيم، در زيبا شناسي امروز ماندگاري يك اثر از اهميت و ارزش والاي آن اثر خبر ميدهد. به هر روي ،آشنايي با اشعار اين شاعران با غناي دروني و مفاهيم وزين خويش مي توانند مرهمي بر دردهاي بي درمان نسل جدا مانده از نياكان خود باشد.
آیا شجره تامه ای از این دو چهره وجود دارد؟
خوشبختانه بله!. در خصوص زندگی نامه و شجره ی خان منصور باید عرض کنم که «خان منصور در سال 1105 هـ.ق در منطقه ی ایوان پابه عرصه ی وجود گذاشت وی پسر میر میدان پسر منصور خان اول پسر محمد جعفر گپو(دو پسر به نام های منصورخان و شهبازخان داشته است) (منصور بیگ و یا شهباز بیگ) که نویسنده شرفنامه هم به این اسامی (منصور خان و شهباز خان)اشاره نموده است. محمد جعفر گپو پسر محمد حسن خان پسر اسد خان می باشد که بعدها ایل و طایفه ی «مه سوری»که ایوانی هستند را به خود اختصاص داده اند و از نژادگان ایل دلیر و شهیر کلهر و حاکم منطقه ایوان در اواخر دوران صفویه و حکومت نادر شاه بوده است.
زادگاه خان منصور منطقه ی سراب ایوان بوده و در دو نقطه ی سراب بازان و سراب خوران و زمستان ها هم در گرمسیر ایوان در منطقه بانمیل و بیجار سکونت داشته است. در بین سال های 1175ه.ق 1177 ه.ق دارفانی را وداع می گوید چون وصیت می کند که در جایی دفنم کنید که هم سراب خوران و هم سراب ایوان از چشم دور نباشد به قولی در نزدیکی یکی از روستاهای ایوان مابین این دو نقطه او را به خاک می سپارند.
حالا از شاکه چه خبرهایی در کتابها نوشته شده است؟
حقیقت این است که اطلاعات زیادی راجع به زندگی شاكه در دست نیست اما از افواه چنان استنباط مي شود: «بین سال 1115ه.ق در پا قلعه دهستان بولی از بخش چوار (ایلام)متولد شد.مردم پاقلعه به شاکه ارادت داشته اند چنانکه تا سال ها پیش نام پسرانشان را شاکه می گذاشتند و در مورد شیوه ی زندگی وی گفته مي شود که شاکه تا پیش از آشنایی با خان منصور زندگی را با رنج و سختی می گذرانده و شغل نمک فروشی داشته است.
او در درگاه خان منصور تشکیل زندگی داده ولی صاحب فرزندی نشده است.ذوق سرشار و طبع روان شاکه در شعرهایش زبانزد خاص و عام بوده است.پس از مرگ خان منصور او به منطقه خود بولی و از آنجا به عراق می رود. از ادامه زندگی او اطلاعي در دست نیست مرگ شاکه را بین سالهای 1195-1190 در بغداد بیان کرده اند. مرگ او را پانزده سال بعد از خان منصور ذکر کرده اند.
چطور شد که سالهای بسیاری را صرف تحقیق درباره این دو چهره ادبی کلهر کردید؟و کتاب تازه چگونه شکل گرفت؟
سالهاست که با عشق به زندگی و شعر شاکه و خان منصور پرداخته ام . بسیاری از علاقمندان به ادبیات کوردی در این سالها سراغ دیوان شاکه و خان منصور ایوانی را از من گرفته اند و به این فکر افتادم تا دیوان شاکه و خان منصور را همچون دیگر دواوین شعر بررسی، شرح و تصحیح نمایم. آرام آرام این کار را با همکاری همسرم سرکار خانم دلشاد انجام دادیم.
ابتدا برای اینکه این اثر در کوره نقد و نظر اساتید برجسته دانشگاه قرار گیرد، بخشی از آن را به عنوان پایان نامه کارشناسی ارشد همسرم سرکار خانم بهناز دلشاد قرار دادیم. در کش و قوس های آن پایان نامه و اظهار نظر اساتید برجسته ی دانشگاه که یکی از آنها جناب دکتر میر جلال الدین کزازی بود، ما با کم و کاستی های این اثر مواجه شدیم و سعی در برطرف کردن آنها کردیم.
آن پایان نامه کمک شایانی کرد تا بتوانیم چنین اثر پژوهشی و دانشگاهی از دیوان شاکه و خان منصور ایوانی را به سرانجام برسانیم. علاوه بر اساتید دانشگاه از افراد دیگر که نامشان در مقدمه کتاب آمده است، بسیار کمک گرفتیم. با بعضی از اساتید مستقیما در ارتباط بودیم و بسیاری از شخصیتهای علمی، فرهنگی، ادبی و هنری در این امر راهنما و یاریگر مولفین بوده اند، وظیفه ی خود می دانیم که سپاس و قدردانی مان را آراسته ی وجود نازنینشان کنیم.
لازم میدانم از بزرگی و سخاوتمندی این بزرگواران تشکر فراوان کنم البته نام بزرگشان زینت بخش صفحات اول این اثر هست. دادار یاریگر را سپاسگزار و شاکریم که فرصتی به ما عنایت فرمودند تا این کتاب که حاصل دو سال و اندی تلاش مستمر و طاقت فرسا بود، به سرانجام برسد..
بی شک قلم زدن در وادی ادبیات وشرح و تصحیح دواوین نیز از کم و کاستیهایی برخوردار است که امیدوارم مورد لطف عزیزان و علاقمندان فرهنگ و ادب قرار گیردو کم و کاستیهای این اثر را بطور مکتوب در اختیار مولفین قرار دهند تا از راهنماییها و نظرات ارزشمند عزیزان در چاپهای بعدی بهره گیریم. نیک مستحضرید که این اثر خالی از کاستی نیست. چشم داریم راهنمایی های شما به دستمان برسد.که حد و توان ما در بررسی و شرح این دیوان در این اندازه بوده است.
در مقدمه این کتاب گفته ایم که وظیفه ما چیست و چرا دست به چنین اقدامی زده ایم؟ وظیفه‌ی ما به عنوان كسانی كه در وادی ادبیات قدم گذاشته و طی طریق می‌كنیم، شناختن و شناساندن ادبیات و در محدوده‌ای كوچكتر شعر ناب است، حال این شعر به زبان کوردی باشد یا هر زبان دیگری. البتّه جایگاه زبان ایرانی‌تبار كاملاً ارزشمند و آشكار است، امّا در كنار ادبیات كهن فارسی، ادب کوردی و شعر کُردی نیز جایگاهی بسیار ارزشمند دارد كه پرداختن بدان ضرورتی انكار ناپذیر است. اما من هنوز بخشی از پاسخم را نگرفته ام. چرا در میان این همه شاعر ، سراغ شاکه و خان منصور بروید؟
ببینید! آن چه ما را بر آن داشت تا تحقیق و پژوهش خویش را در موضوع «دیوان شاكه و خان‌منصور» انتخاب نماییم همانا احیای ادبیات کوردی به ویژه ادبیات کوردی گویش كلهری بود. و نیز معتقدیم كه مضامین بكر و تعابیر و تصاویر در این دیوان می‌تواند به عنوان میراثی از ادب کوردی برای نسل‌های متمادی باقی بماند، معرفی و شناختن این شاعران بی‌بدیل در ادب کوردی به هم وطنان، از دیگر اهداف کتاب بود، نیز شرح و تحلیل بسیاری از واژگان سخت و تركیبات و مضامین ناشناخته و مهجور كه امروزه كاربردی در گویش کلهری ندارند و تقریباً به تاریخ پیوسته‌اند از اهداف مورد نظر بوده است.
در بحث تاریخ و ازمنه‌ی تاریخ منطقه نیز زوایای پنهانی از تاریخ كرد و كردستان و خصوصاً تاریخ ایل كلهر و ایوان و معرفی این شهر باستانی (آریوحان)كه بی‌شک از مهمترین مطالب این کتاب می‌باشد، مورد نظر بوده است، معرفی شاكه و خان‌منصور به عنوان دو فرزانه‌ی ادب کوردی كلهری و جایگاه خان‌منصور هم در مقام شاعری و هم در مقام یك حاكم و سردار ( به قول استاد کلیم‌الله توحدی) اهل سیف و قلم، می‌تواند حائز اهمیت باشد.
این چاپ می‌تواند جهت روشن شدن بسیاری از مطالب تاریخی و ادبی مورد استفاده قرار گیرد همچنین از جنبه‌ی زبانشناسی مورد توجه و قابل اعتنا می‌باشد . راهنمای رسم‌الخط کوردی كلهری آن می‌تواند به هر كرد زبانی چگونه خواندن و نوشتن را بیاموزد. انتقال مضامین و صناعات ادبی این دیوان به زبان فارسی نمایانگر پر باری ادب کردی است.
چاپ حاضر مجموعه‌ای است برای آشنایی علاقه‌مندان از هر گروه و در هر سنی با اشعار کوردی كلهری، با شرح و تفسیر ابیات به زبان فارسی و یادآوری ظرایف آنها به نوعی كه بتواند انگیزه‌ی مطالعه و تتّبع بیشتر را در این زمینه فراهم آورد و سبب انس بیشتر با این دیوان شود.
می توان آشکارا دید که این کتاب شما با عینکی علمی و دانشگاهی بسته شده است. کمی پیرامون چگونگی پرداختتان در این اثر بگویید.
سوال خوبی است. بخش اصلی این اثر، شرح و بررسی اشعار شاکه و خان منصور است که به روش تقسیم‌بندی و بررسی تک تک ابیات از سه جنبه‌ی؛ واژە شناختی، معنی و زیباشناختی به آن پرداخته ایم. در طول این سالها نسخ متعددی به دستمان رسید، تمام تلاشمان را کرده ایم تا ظن قوی در رابطه با اشعار را ملاک و معیار قرار دهیم، تا حدودی اشکالات را اصلاح کرده و اقوال مختلف را در بخش توضیحات آورده ایم.
در قسمت واژه شناختی به معنای فارسی واژگان کوردی و حتی‌‌المقدور به آوردن ریشه‌ی باستانی واژە‌ها به شیوه‌ی لاتین‌نگاری پرداخته و سعی کرده ایم کلماتی که نیاز به ریشه یابی دارند را ریشه یابی کنیم، بسیاری از اسامی، اصطلاحات، ضرب المثل ها و جای نام های منطقه کلهر و ایوان را که در اشعار شاکه و خان منصور آمده است مفصل توضیح داده ایم.
در قسمت معنی سعی كرده‌ایم معنا و مفهوم را به زبان فارسی بیان كنیم و در پایان نیز به بررسی زیبایی‌ها و آرایه‌های ادبی هر بیت پرداخته‌ایم. تمام سعی مان را کرده ایم تا در حد توان زیبایی های ادبی این اثر گرانبها را بشناسیم و بنویسیم تا جایی که از 650 بیت اشعار شاکه و خان منصور حدود 950 آرایه ی ادبی استخراج کرده ایم. این نشان دهنده شناخت شاکه و خان منصور از زیبایی های شعر و توانمندی آنها در پرداخت مضامین بکر شعری است.
جناب دکتر چقدر فکر می کنید که در یافتن همه اشعار شاکه و خان منصور، موفق بوده اید؟
آنچه از اشعار این دو شاعر بزرگ باقی مانده است قطعاً نه کل آثار آنها و نه دقیقاً عین آثار آنها است. اشعارشان سخت مورد توجه مردم بوده است و «گورانی»خوانان و «هوره چران» غرب کشور، اشعارشان را به مناسبت‌‌های مختلف می‌خوانند، شهرت و آوازه‌ی اشعار شاکه و خان‌منصور از تنگنای ایوان و حلقه‌ی ایل کلهر گذشته، پشتکوه و کرمانشاه و کردستان و لرستان و نواحی کردنشین عراق خاصه خانقین و مندلی را در نوردیده و البته طبیعی است که شعر‌‌هایی از این دست که از صدها صافی ذوق و ضمیر می‌گذرند، به مرور زمان از اصالتشان کاسته شده و به رنگ راویان در آمده باشد. عنوان کتاب از این شعر شاکه و خان منصور گرفته شده است.
در روش مطالعاتی اسنادی و كتابخانه‌ای (توصیفی-تألیفی) بر اساس منابع مكتوب و مدارک معتبر و در روش مطالعاتی میدانی از طریق مصاحبه با افراد آگاه و مطلع، اطلاعات مربوطه جمع‌آوری شده است. شیوه‌ی تجزیه و تحلیل اطلاعات جمع‌آوری شده به این صورت بوده است كه ابتدا به مطالعه و بررسی آثار مكتوب پرداخته و سپس به برداشت مطلوب و مربوط به موضوع به روش فیش‌برداری اقدام گردیده است. در بخش تحقیقات میدانی پژوهش از طریق مصاحبه نسبت به ضبط و ثبت اقوال و روایات شفاهی افراد آگاه و مطلّع و مطابقت و مقایسه آن ها برای به دست آوردن صحت و سقم مطالب پرداخته شده است و مطالب جمع آوری شده به ترتیب و با رعایت تقدیم و تأخیر مطالب، تهیه و تنظیم و نسبت به پاكنویس یادداشت‌ها اقدام كرده‌ایم در ضمن همه‌ی اشعار کوردی به زبان فارسی برگردان و تدوین شده است. در صورت علاقه به آشنایی با زبان کُردی (گویش كلهری) دیوان شاكه و خان‌منصور می‌تواند در زمره‌ی ادب کردی كلهر و به عنوان منبع و مآخذی برای پژوهشگران، دانشجویان، منبع تدریس زبان و ادبیات کردی در دانشگاه‌ها وتحقیقات آتی مورد استفاده قرار گیرد.
حرف آخرتان را درباره این دو شاعر در این گفتگوی مطبوعاتی با صدای آزادی و سایت فرهنگی بلوط می شنویم:
نکاتی که در پایان باید عرض کنم این است که شاکه و خان منصور قدیمی ترین شاعران کورد کلهر و استان ایلام هستند که متاسفانه به علت مکتوب نبودن آثارشان و نداشتن سواد و شناخت کافی از این اشعار، بسیاری از آثار آنها از بین رفته و بعضی از شعرهایشان هم از سر بی توجهی به دیگران نسبت داده اند. در طول این پژوهش افراد دلسوزی هم وجود داشتند که اشعار شاکه و خان منصور را نگه داشته و در اختیارمان قرار دادند و به قول دوست عزیز دکتر آرمان سیدحسینی اشعار ” نویافته” را که حدود 100 بیت می باشند در آخر کتاب آورده ایم، یک از صد آنها را در آخر کتاب آورده ایم و انشاءالله در چاپ بعد بدانها خواهیم پرداخت.
توضیح جداول چند صفحه ای از اثر هست که با زبان آمار، دیوان را بررسی کرده ایم. منابع و ماخذ معتبری که یاریگرمان بوده اند، پایان بخش کتاب هست. نکته حائز اهمیت این است که از مردم فهیم کورد بویژه کلهر انتظار داریم چنانچه اثری، نسخه ای، بیاضی یا دست نوشته ای از ادب کردی پیشینیان در دست دارند رونوشتی از آن را در اختیار اهالی پژوهش قرار دهند. فرهنگ و ادب سرزمین مادری ما پایه های محکم و سترگی داشته که امیدواریم کلهرنشینان در این راه یاریگرمان باشند. این کتاب می تواند مرجع تدریس زبان و ادبیات کوردی در بخش گویش کلهری در دانشگاه مورد استفاده قرار گیرد.
در نهایت احساس خود را در مقابل واژه های و اصطلاحات زیر کوتاه بیان کنید.
*من واقعی شما؟ در پستوی هزاره های کهن جامانده از من / کودکی که سالهاست / رنج مادر را بدوش می کشد
*قدرت شما؟ پایتخت های جهان / از کودک درونم می هراسند/ نه چیزی دارم نه تنم از بادهای ناموافق می لرزد / رو در روی همه طوفان هایی که بخواهند / خواب کودکانمان را بیاشوبند / سینه خواهیم شد.
*آزادی؟ تنها واژه ای است که / تا پرنده نشوی و در قفس / لذت آنرا نخواهی چشید / آنچه گفتم شنیدید و / آنچه نگفتم را باید فهمید.
*خیالات شما؟ وسعت بی کرانه مرزها / تمام دیوارها فرو می ریزند / در خیالاتم
*گرمسیر؟ روح عصیانگر انسان درونی
*مانشت؟ عشق، ایستادگی و هویت
*علیرضا خانی؟ سرشار از ناگفته ها