زارا ئومیدی نۊسه‌ر ئیلامی: ڕومان ئرا یە ک بچوو دە نام کوومە‌ڵگا، ڕێ دریژێ ها نوواێ
صدای آزادی / به‌ش کوردی: ڕومان له ناوچه‌ێ کرماشان و ئیلام چنه شێعر ده‌سڵات و هه‌واخوا نه‌ێاشتێیه. ئه‌مانێگ هه‌ر ئه‌و جووره ک له ناو جومڵه‌یل وه‌ر ده‌سدان دۊنین و خوه‌نین، ئڕاێ ڕومان، ڕووژه‌یل تازه‌ێگ وه دی هاتنه و وه‌ڕاس ئمڕوو دی له ناوچه‌ێ ئه‌ده‌بیاتمان، گه‌ێ رومانه ک مه‌ێان‌داری بکه‌ێد و ئێ باره له کووڵ شێعر که‌فتێیه. به‌ش ئه‌ده‌بیات داستانی ئیمه وه چراخداری که‌ساێه‌ته‌یلێگ چۊن: چه‌نگیز ئقباڵی، مه‌سعوود قه‌نبه‌ری و چه‌ن که‌س ترک وه ژیان خوه‌ێ دریژه داێه تا ئمڕوو ک مازیار نه‌زه‌ربه‌یگی و زارا ئومیدی و چه‌ن که‌س تره‌ک ده‌س دانه‌سه بان و هانه شوون جه‌ریان تازه‌ترێگ. ئمڕوو وه مدوو ڕومان «هووز مڵاێکه‌ت» وه‌ت وێژێگ ئه‌ول زاراێ ئومیدییا خوه‌نین. کتاوێ گ له هه‌ڵوژیایل ڕومان کوردی له ناوچه‌ی کرماشان و ئیلامه. ئومیدی لە ساڵ 1362 لە شار ئیلام وە دی هاتێە. عولووم سیاسی و ئە‌دە‌بیات فولکلور خوە‌نییە و چە‌ن ساڵێگە ک لە بە‌ش ڕومان کوردی و فارسی کار ئە‌دە‌بی کە‌ێ. لە ساڵ 1389 ڕومان فارسی (شاەپری/ شاپەری) لە چاپە‌مە‌نی قوقنووس چاپ و بڵاوەو کردێیه . ساڵ 1399 ڕومان هووز مڵاکە‌ت وە بنزار کوردی ئیلامی دە چاپە‌مە‌نی باشوور چاپ و بڵاوەو کردێیه. ڕومان کوردی‌تریش ها وە دە‌سێە‌و و یە‌ێ ڕومان فارسییش له خانم ئومێدی ها وە دە‌س ناشرە‌و ئڕا چاپ. ئێ وت وێژه، خوه‌نین دێرێ:
وه گومانم ئیمه له شێعر فره وه‌خته ڕه‌ێ بۊمنه و ئڕاێ شکڵ دان وه هوویه‌ت تازه‌تر زوانی و ئه‌ده‌بی و… وه ڕومان هه‌وه‌جه دیریم. له‌ێ چۊنه نییه؟
بە‌ڵێ. هە‌نێ نوڕیم و دوپیە‌ک شێعر کوردی وە‌رد ڕومان و داستان کوردی کە‌یم، دیاریە ک شێعر فرە ها نوواتر و ویر فرە دە وەردەنگەیل کیشاگە وەر ئەو خوە‌ێ و زووتر لە داستان کوردی دە رووژنامەێلیش جی خوە‌ێ وازە‌و کردگە. وه‌ڕاس هە‌ر هونە‌رێ ئڕا شکڵ گرتن و زاهر بۊون باێە ئە‌بزارێ داشتوو. ئە‌بزار شێعر و ڕومان، وشە‌س. وشە‌‌یش دە زووان هوویە‌ت ڕاس کە‌ێ. شێعر و ڕومان هە‌ردگیان دە زووان شکڵ گرن. یانە هونە‌رە‌یل کە‌ڵامیین ک مە‌فهووم و مانا دیاری کە‌ن. یە‌کێ دە چشتە‌یلێ کە بائس دوو ڕومان ئڕا ئێمە گرینگتر بوو یە‌سە ک هە‌نێ ڕومان خوە‌نیم، بە‌شێ دە ژیان مە‌ردم دۊنیم ک شێعر هە‌رچگ ڕە‌یین و ڕە‌وایی بوو نیتۊە‌نگ ئە‌وچنە ک باتە بوو قسیە‌ێ ئێ ژیانە‌یلە برە‌سنێ. شێعر تۊە‌نێ ئشارە‌ێ بکە‌ێ وە بە‌شێ دە ژیان و کل بوو. هەست کە‌م. هە‌نێ دە‌س بە‌ی وە‌رە‌و قڵە‌م دۊنی ڕومان زە‌رفیە‌ت فێشترێ ئڕا نە‌قڵ ئێ چێشتە‌یلە و سە‌فەر دە زە‌مان و جییە‌یل جیاواز دێرێ. ئڕا زاهر کردن مانای زندگی.
بێرژە یە‌یش شێعر وەردەنگەیل خاس دێرێ. هە‌کە‌سێ شاێەد شێعر نە‌خوە‌نێ و هر کە‌سێ دە بە‌ن فام مانای شێعر دە‌رنای. ئمان ڕومان تۊە‌نی وەردەنگەیل عام فێشترێ داشتوو. هە یە بائس دوو زووان، زووان داڵگی ئێمە ک ماناێ ژین بوومی ئێمە زاهر کە‌ێ، دە بە‌ێن نە‌چوو. مە‌تن زوور فێشتری دێرێ ئرا یە ک بچووگە نام کوومە‌ڵگا و گشت بخوە‌ننە‌ێ. فامێ ڕاحە‌ت‌ترە. ئە‌ڵبە‌ت موشکڵاتێ جوور ڕێ نە‌وردن خوە‌نسن و نۊسانن زووان کوردی دە شارێ جوور ئیلام یان کرماشان هە‌س ک خوە‌ێ باس فرەێ دێرێ و داخێ ترە‌کە.
ئێ چۊنه نووڕم ک باێه‌س کتاوه‌یلێ جوور«هووز مڵاکه‌ت» بچنه ناو کوومه‌ڵگا و گشت بخوه‌ننه‌ێان و ئه‌ژنه‌ونه‌ێان. یه تۊیه‌نێ وه وه‌رده‌نگ بڕه‌سنێ ک ئیمه خاون ئه‌ده‌بیات ده‌وڵه‌مه‌نێگیم و له بووت فه‌رهه‌نگییه‌و وه پیمان دڵقورسی بێه‌ن. ئێ حه‌ڵقه‌ێ نۊسه‌ر و کتاو و وه‌رده‌نگه چۊ باێه‌س له ناو ناوچه‌مان شکڵ بگرێ؟
م وه‌ێ جووره نووڕم ک دە ناوچە‌ێ ئێمە دو چشت نیەیلی ئێ حە‌ڵقە شکڵ بگرێ. یە‌کێ ده‌ێان ناشتن ئامووزش زووان کوردییە. وەردەنگەیل من نۊسە‌ر ڕومان کوردی، ئاێە‌مە‌یل دیاریگن جوور جنابتان. یان خوە‌ێان نۊسە‌رن یا مامۆستاێ زووان کوردیین یان دە ڕووژنامە‌یل دە‌س‌وە‌کارن. ڕومان ئرا یە ک بچوو دە نام کوومە‌ڵگا ڕێ سە‌خت و دریژێ ها نوواێ.
ئە‌گە‌ر دە‌وڵە‌ت ئیجازە به‌ێ ئاموزش ڕێنۊس کوردی داشتۊمن ئێ موشکڵە حە‌ڵ دوو ک یە‌یش هە‌م کار ئاسانێ نییە. ئە‌نجومە‌نە‌یل و جه‌رخه‌یل ئە‌دە‌بی کە‌م‌تاکوت کارە‌یلێ کە‌ن ئه‌مان ئە‌وجوورە کە باێە‌د فە‌راگیر نیین.
دوێم چشتێ ک نیەیلی ئێ حە‌ڵقە شکڵ بگرێ، «منم منم» کردن بڕێ دە کار وە‌دە‌سە‌یلە. ئێ قسیە‌ێ منە قسێە‌ی تیە‌ڵگە. من ئە‌وە‌ڵین ڕومان کوردی ئیلام نۊسانم ئمان ئەو جوورە ک باێە‌د کە‌س حمایە‌تێ نە‌کرد. موعە‌رفی فرێ بۊ و کە‌متر دە گە‌پە‌یل ئە‌دە‌بیات کوردی ئیلام ئێ کتاوە خوە‌نسن. هەست کە‌م یە‌ێ سری تە‌عە‌سوبە‌یل هە‌س. نووڕێ گوروهێ شکڵ گرێ، ئە‌نجومە‌نێ چشتێ ک فێشتر کاریان دە جی یە‌ک دڵسووزی ئڕا پاێاری زووان داڵگی‌مان بوو بیار و بە‌ر ئڕا یە سری سیاسە‌تە‌یلە.
ئیمه له زاگرۆس له فره به‌شه‌یل ژیانمان، چمانێ ئه‌ول ئمریکاێ لاتینا هاوبه‌شیم. کاره‌یل «خوان ڕۆڵفۆ» وه تاێبه‌ت له «پدرۆپاراموو»، «مارکز» و که‌سان تره‌ک چمانێ به‌شێگ له دنیاگان له‌ێره‌وه‌رێن ئیمه بۊنه. ئایا «هووز مڵاکه‌ت» هاوبه‌ش له‌ێ شێوه‌زار نووڕستنه وه دنیا نییه؟ ڕه‌گه‌یل یا فاکتوره‌یلێ له ڕئالیسم جادووئی نه‌ێرێ؟
م وه‌ێ چنه نووڕم ک هووز مڵاکە‌ت ڕومانێ واقع‌گراس. ڕئالیسم جادوویی ڕە‌سم و ڕێچە‌ێ خوە‌ێ دێرێ. مە‌سڵە‌ن شە‌خسییە‌تە‌یل مردگ کتاو «دڵبە‌ند» یان سە‌یاڵ بۊون زە‌مان دە «سە‌د‌ساڵ تە‌نهایی». هووز مڵاکە‌ت دێرێ نە‌قڵ خورافە کە‌ێ. نە‌قڵ نە‌زانی و زۊباوڕ بۊون مە‌ردمێ ک کە‌فنە شوون کۊخاێ درووزن چاچووڵە‌بازێ. ئێ دو چشتە دە یە‌ک دۊرن. هووز مڵاکە‌ت ڕئاڵە. ئە‌ر دققە‌ت کردۊن گشت چشتە‌یلێ کە دە هووز مڵاکە‌ت دۊنیم واقعیە‌تە‌یل مە‌نتقییگە ک دە باور و خورافە‌ێ مە‌ردم پێچیاگە‌و و شکڵێان گۊە‌ڕیاگە.
ئه‌مانێگ چمانێ بڕێگ له که‌ساێه‌تییه‌یل و ڕوداوه‌یل ناو ڕومانه‌گه بوو له ڕئالیسم جادووئێ بردنه. جوور که‌سایه‌تی یا کاراکتر «دێوالی» ک له‌شێ له دنیاێ زینێیه‌یل نییه و ته‌نیا ڕاوی ئه‌ولێا ئرتبات دێرێ و هاوگه‌پی و سه‌ر له سه‌ر نانێ، رازئامیزی ، کاره‌یلێ ک ئڕاێ عه‌قڵ ئمکانێ نییه و خورافه و… یانه وه وه‌رده‌نگ ئۊشێ ئێ کاره تام ڕئالیسم جادووئێ نیه‌ه‌ێ؟
دە هووز مڵاکە‌ت مە‌‌رز خە‌یاڵ و واقعیە‌ت دامە‌سە یە‌کە‌و. ئمان ئێ کارە ئە‌ر دە مە‌تن هۊردە‌و بوون گشتێ دە‌لیل مە‌نطقی دێرێ و چشت ماوە‌رایی نییە. هە وە‌ێ دە‌لیلە نیتۆە‌نم بۊشم دە شاخە‌ێ ڕئالیسم جادویی نۊسریاگە. یە‌کێ دە پارامترە‌یل رئالیسم جادویی حە‌وادس خە‌ێر مە‌نتقییە، یا شگفتی. مە‌سڵە‌ن ئاێمێ ک نیە‌مرێ یا پە‌رواز کردن ئاێم. یان موباڵغە و ڕشانن زە‌مان وە‌یە‌کە‌و.
هووز مڵاکە‌ت منێگە ڕئالیسم جادویی ئمان نە، ڕئالیسم جادویی نییە. دە‌لیل تە‌ک وە‌تە‌ک ماجراێل هووز مڵاکە‌ت ها نام متنە‌ێ. نە ڕویاس، نە ئوستورە. رئالیسم جادویی عە‌ناسورێ دێرێ جوور ڕووح و فرشتە و … ک عادی جڵوە درن. ئمان دە هووز مڵاکە‌ت ئە‌سڵ مڵاکە‌تێ وجوود نە‌ێرێ.
سه وه قه‌وڵ خوه‌تان منێگه ڕئالیسم جادووئی. هه‌ر یه جارێ به‌سه. بچیمنه سه‌ر باس تره‌ک. یه‌کێگ له تاێبه‌تمه‌ندیه‌یل «هووز مڵاکه‌ت» ده‌سمیه‌ت جیاوازه له زوان. کارێ گ له ناو مه‌تنه‌یل ئیمه له ناوچه‌ێ کرماشان و ئیلام سابقه نه‌ێاشتێه؛ یاگه‌ر بۊیه، فره له وه‌ر چه‌و نه‌ۊیه. وه تاێبه‌ت له زوان ژنێ گ له کوومه‌ڵگامان، فره‌تر «ئۆبژه»س تا سووژه. که‌تره‌یل و وشه‌یلێ ک تا ئمڕوو ئجازه‌ێ حزوور له ناو مه‌تن نه‌ێاشتنه، ئه‌وه‌یش له زوان یه‌ێ ئافره‌ت.
زوان ڕومان باێە وە‌رد مە‌وزووع جوور بووێ. هە‌ڵوژانن زوان ئڕا ڕومان فرە موهمە. م شە‌خسییە‌ت باباقوورە‌ت وڵاتیێ داشتم. ئە‌ۊ داشت نە‌قل هووز مڵاکە‌ت دکرد. م باتە زووانی بووردامە کار ک وە‌رد ئێ شە‌خسییە‌تە جوور بووێ. باتە هە‌ر ئە‌وو زوان هە‌ڵوێژنی ک بنیشێگە ڕۊ شە‌خسیە‌ت ڕومانە‌ت. دیم ئێ فرمە بێترە و ئێ زووانە بردمە کار. دە ڕومانێ ک ها وە دە‌سمە‌و زووان جیاوازی دێرم بە‌مە کار.
زوان هە‌ر ڕومانێ ورد خوە‌ێ دیایگە دی. هە‌نێ فە‌زاسازی کە‌ید زووانە‌یش دیاێ. دە کوو دیاێ؟ شێوە‌ێ ژێان ئاێە‌م دە شکڵ‌گیری زەین و ویر و باوڕێ نەخش فرەێ دیرێ. هە‌ڵوژانن زووانیش ئە‌ڵگە‌ردێگە‌ڵ ئێ قسیە. هە‌نێ هۊردە‌و دوویت دە دە‌ور گردت چێشتە‌یل دە ویرت شکڵ گرێ. یە‌کێ دیان هە‌ر ئێ زوانە‌یلە‌سە کە تو ئڕا ڕومان و لە‌حن شە‌خسییە‌تە‌یلت بە‌یتە کار. مە‌سڵە‌ن هە‌نێ ڕاوی یە‌کێ دە شە‌خسییە‌تە‌یل ڕومانە دی نیە‌تۊە‌نیم هە‌ر وە ئەو زوانە کە خوە مان قسە کە‌یم بنۊسنیم. ئە‌م شە‌خسییە‌تە هادێ دوکتور بوو، یان کشاورز یا دانشمند. هە‌ر کامان دە یانە زووان خاس خوە‌ێ خوازێ تا عە‌ینییە‌ت بگە ڕومانت.
کە‌ترە‌یلێ کە دە هووز مڵاکە‌ت دۊنن بە‌شێ دە شە‌خسییە‌ت و ژین ئەو شە‌خسییە‌تە‌یلە‌س. ژن و پیاگ نە‌ێری. نۊسە‌ر ژن بوو یان پیاگ باتە زووانێ کە فکر کێ درسە بووە‌ێگە کار.
له ناو یه‌ێ مه‌تن ڕیک و شیک، چمانێ به‌شێگ چشته‌یل هاتنه ک نه‌باێه‌س بۊیاتان. هه له‌ێوا: ئڕا وه‌رده‌نگ هه‌ست که‌ێ به‌ێن یه‌ێ مه‌تن ڕئالیست جادووئێ و شعار مه‌رگ به‌ر ئمریکا و موبایل و… له ناو «هووز مڵاکه‌ت» گوسه‌ست ناشیرنێگ دیارییه؟
بنووڕن! هاوردن مە‌رگ بە‌ر ئامریکا و … دە قە‌سە. هە‌ر ڕومانێ تۊە‌نی چە‌ن لایە داشتوو و چە‌ن مانا. یە‌کێ هووز مڵاکە‌ت خوەنێ و ئۆشێ عە‌ک چێ کۊخاێ ڕوویێ بۊ، ئاخرێ کوڕە‌ێ خوە‌ێ کۆشت! یە‌کێ‌تر هووز مڵاکە‌ت خوەنێ و ئۊشێ دیتە چۊ مە‌ردم بڕێ کە‌نە خوداێ خوە‌ێان! بە‌رعە‌کس جنابتان م ئۊشم ئەو ئشارە و فکرە‌و نۊسیاگە.
وه‌رده‌نگ هه‌ست که‌ێ «سه‌ی عیسا» و «دێوالی» و … وێنه‌ێ ڕووشنێگ له دنیاێ کومه‌ڵاێه‌تی و ڕامێاریمانه. خوه‌دانیش له‌ێوا نووڕین؟
چگا‌پە‌ل تۊ‌نێ هە‌ر جیێ دە دونیا بوو. سە‌ی عیسا و دێوالی تۊە‌نن هە‌کە‌سێ بوون. باتە بنووڕیم کێ دە کوو ئێ کتاوە خوەنێ. هە‌ر وە‌ردە‌نگێ خوە‌ێ زانێ کێ کییە و کوو کوراس.
له لیدان فره سپاس دێرم ک له‌ێ وه‌ت وێژه هاوڕێمان بۊد