ئەوڕەسین لە ماناێ «لەشکەرێگ یەی نەفەرە»! / مازیار نەزەربەیگی
نۊسمانێگ وە مدوو لێکۆڵینەر (پژووهشگەر) و فەرهەنگ‌نۊس ناسیای کورد «ئاکۆ جەلیلیان»
زوان و ئەدەبیات کوردی ئەڕای فرە لە کوردەیل ئیلام و کرماشان هاتێ لە سەرەتاوا چشت پەشێو و نەپووڕێگ بوود؛ پەشێو و نەپووڕ وە ئێ مانا گ هەست کەیمن خاوارە نیە ئەمان هەست نزیکایەتی هەم نەیریمن و ئەو جوور گ بایەس لەلێ نیەڕەسیمنەو، هەم خوەشمان تێد وەرەو پێ بچیمن و هەم چرچێگ لەلێ ها لە دڵمان، چمان لەوای گوڵ سوورێگە لە وەر دەس مناڵێ گ وە گاولکی وەرەو پێ چوود، هەم ئەڕاێ زیق کەێد، هەم نیەزانێد دۊز چوەیگە و لە کوو هاتێە! چۊن ئیمە درسە لە ناو بنەماڵە و خیاوان تا ئاستێگ تەتیەیمنە بەرەیل سەرەتایی یا دەمی زوان و ئەدەبیات کوردیەو، ئەمان لە مەدرەسە، زانستگا، میدیایل، کتاوەیل و … ئەو زوانە گ ها لە وەر چەو و گووش و زەین ئیمە، زوان فارسیە. دەسەڵات و رامیاری وە ئێ شێوە تۊەنستێە ئیمە وەرەو یەی قوڕنەی فکری و زوانی ترەک مەیلەوەرەو بکەێد. سە وە ئێ مدووەسە گ فرە لە کوردەیل وە تایبەت لە ئیلام و کرماشان، تا ئاست فرەێگ ئەو مەیل دەرۊنی و راسگانیە گ بایەس وە زوان و ئەدەبیات کوردی داشتوون، لە هۊرەو بردنە و هاتێ هەر خەوەر نێاشتوون لە ئێ چەن ساڵە کتاوەیل و نۊسمانەیل فرەێگ وە دی هاتێە گ چەوەڕێ وەردەنگن، هاتێ خەوەر نێاشتوون کەسەیلێگ هەن گ پسای لە ژیان تایبەتی خوەێان کەفنە لا تا بتۊەنن کارێگەری تایبەتی لە بان کوومەڵگا و بانان فەرهەنگی ئێ نیشتمانە بنەن.
یەکێگ لە ئێ کەسایەتیەیل وە نرخە گ بایەس بۊشم زوان و ئەدەبیات کوردی لە ناوچەی ئیلام و کرماشان فرە ساڵە مەدبۊنێە، «ئاکۆ جەلیلیان»ە گ وە قەوڵ خوەی فرە ساڵە وەل ناو «عەباس»ەو خاوارەس. هەر لە ئێ هەڵوێژانن ناو نووە دیاریە گ وەل یەی فکر ئێمڕووژین و بێ خەوشەو رۊەڕۊ بۊمنە، کەسێ گ تەنیا وە مدوو یەی مەیل پەشێو دەرۊنی، یا وە مدوو سەر خەڵەتیان ئەدەبی، وەرەو یەی قوڕنەی فکری و زوانی نەچێە، بەڵکۆ ئەڕای هەر گامێ گ هەڵگرتێە هۊردەو بۊە تا وە درسی بتۊەنێد دەسمیەت بەێدنە پرووسەێ پێشکەفتن زوان و ئەدەبیات کوردی. گرنگە گ تێکووشەر یا بیرەوەرێگ هەنای چوودە ناو یەی قوڕنەی نوو یا دۊامەنێ، بکووشێد لە سەرەتایا هەر ئەو چشتەیل کۊەنە گ فرە ساڵە نوای فکر کردن ئیمە گرتێە لە خوەێان دۊرەو بکەن سە هاتێ ئاڵشت کردن ناو و ئائین ژیان لە یەکمین گامەیل بوون. یە یانێ ئەوڕەسین لە یەی زەینیەت پاڵیاێ. وەنە هەر لەێوا وە پای پەتی بپەڕیمنە ناو قوڕنەێ فکری نوو و کەمێگ پلەپل و ملەمل بکەیمن و لەنوو بدەرچیمن گ دیاریە نیەتۊەنیم وە ئێ شێوە دەسمیەت بەیمن، لەوای فرە لە کەسەیلێ گ هێمان فکر کەن زوان کوردی، زاراوەێگ لە زوان فارسیە و ئەر پەنجیا لەت وە فارسی گەپ دەن، هاتێ لە سەر دڵسووزی یا هەر مدوو ترەک، چوار لەتیش کوردی بخەنە لووێ گ هەم خودا رازی بوود و هەم مەردمەگە بۊشن خوو چوار لەتیش کوردی وەتێە دی چوە بکەێد دەرمەنە! نە، لە راس ئەو جوور کارەیلێگ وە چالاکی بنەڕەتی ئەڕای زوان و ئەدەبیات کوردی نیەود، یە تەنیا سەر خەڵەتیانە و لە فرە جی هەم خسار رەسنێد.
ئەمان کەسەیلێگ لەوای ئاکۆ نە، هەر لە ئەو گام یەکمە، قورس لە بان ئەو رێە گ بایەس کەفتسە رێا و ئەڕای کەسەیل ترەک گ توان بانە ناو ئێ قوڕنە، شوون پاێگ دیاری و بریقەکەر ناسەو تا بتۊەنن وە ئێ رێە دریژە بێەن. نرخ کار ئاکۆ هەنای فرەتر ئەڕامان دیاریەو بوود گ ئەر چەن ساڵ وەرەو دۊا بچیمن و تەقچوو بەیمن، رەسیمنەو لە ساڵەیلێگ بۊە گ کەس هەمیەت وە ئێ مژارە نێاس، لە ساڵەیل تیەریکان و زۊخاو گ ئەگەر کەسێگیش خوەشێ لە ئەدەبیات زوان کوردی هاتێە لە شوون ئافراندن نەۊە، لە شوون نۊسمان کوردی نەۊە. ئەمان ئاکۆ بۊە، هەم لە شوون کوو کردن دەسکردەیل وێەردە و چالاکی مەیدانی بۊە تا بتۊەنێد بنەوا و سەرچەوەێگ ئەڕای زوان و ئەدەبیات داشتۊمن، و هەم لە شوون ئافراندن ئەدەبیاتێگ نوو و نۊسمانەیل زانستی بۊە تا ئەڕای کەسەیل ترەک دیاری بوود گ تۊەنیم وە ئێ رێە دریژە بەیمن، هەنای چەومان کەفت لە ئێ زوان دەوڵەمەنە، هەنای چەومان کەفت لە ئێ هەمگە وشە و واتە گ فرە لەلێ هەر وە مدوو یەگ زوان ترەک دەرەقەت رامیاری داشتێە، پسای وەرە وەرە لە هۊرمان چیاد! ئەمان ئاکۆ نەیشت، ئاکۆ لە راس ژیان دادە گەز و وە گشت هەبۊنێ، لە رووژەیلێ گ فرە لە نۊسەرەیل پشت کردۊنەو پێناسەی خوەێان و پەسای یادگاری لە رۊ دیوار کاخ دەسەڵاتدارەیل نۊسیان، زامەیل هزار ساڵەی مەردم نیشتەجی کرماشان و ئیلام ساڕێژ کردیاد، وە تێکووشینێ، وە نۊسمانەیلێ، وە کتاوەیلێگ لەوای «رەنگامە و ئاگرمەلۊچ».
هەر نۊسەر و بیرەوەرێگ ئەڕای خوەی بڕێگ ئامانج دێرێد، دیاریە ئەڕای ئێ ئامانجەیلە، بەرژەوەنی فرەێگ نەێد چۊن ئەڕای وەنرخە، ئاکۆ جەلیلیان جیا لە نۊسمانەیلێ، فرە ساڵە گشت ژیانێ نایە ئەڕای «کوردیکا»، یانێ ئەڕای کوو کردن و شیکاری زانستی وشەیل کوردی تا ئیمە گەل کورد بتۊەنیم بۊمنە خاوەن یەکێگ لە گەوراترین فەرهەنگ-وشەیل جەهان لە ناو گشت زوانەیل. کەسەیلێ گ ئامانجەیل وە نرخ دێرن و ژیان خوەیان ئەڕای نانە، لە ئێ کار گەورا رەسنەو، ئێ جوور کارەیلێگ لە هەر کەسێگ بەر نیەتێد، چۊن تەنیا گەپ زانیاری نیە، هاتێ فرە کەس زانیار بوون، هاتێ فرە کەس فرە چشتەیل لە خەیاڵ خوەێان بتوان یا وە دەم بۊشن، ئەمان یەگ بکووشیم ئەو ئامانجە وە پەرتخ بڕەسێد گەپ ترەکە! لەێرەسە گ لە مانای لەشکەر یەی نەفەرە رەسیمنەو، هەنای یەی کەس وە تەنیایی هەڵسێدەو پا، بێ هۊچ دەسەڵات تایبەتێگ، بێ هۊچ ژاژ دەوڵەتیێگ، بێ هۊچ لەشکەرێگ لە مامووستا و نێرمووستایل، تۊەنێد دریژە بەێد تا هەنای وە پەرتخ بڕەسێد.
هاتێ وەل ناوەڕووک شاهنامەی فارسی لە فرە جیەو هاوڕێ نەوم، ئەمان کارێ گ فردەوسی ئەڕای زوان فارسی کردێە لە هەر کەسێگ بەر نیەتێد، تەنیا کەسەیلێگ تۊەنن گ کەمەر ئەڕای بەساۊن و سروشت پڕ دەرەقەت و پڕ هازێگ داشتوون تا بتۊەنن وە ئاکام بڕەسن. سە ئەو تایبەتمەنیە گ ئێ جوور کەسەیلێ لە ناو مێژوو گلەو دەێد تا ساڵەیل ساڵ لە هۊر مەردم بمینن هەر ئەو بەردەوام بۊن و سەقام داشتن لە کارە، هەر ئەو ئرادەی ئاسنیەسە، یەگ تەنانەت زندان چێن یا هەڕەشە دان بڕێ گ هۊچ لە فەرهەنگ و ئەدەبیات نیەزانن، نیەودە مدوو یەگ لە کار خوەمان دەس هێز بەیمن، بەڵکۆ تەنانەت بایەس بوودە مدوو یەگ مرۆڤ ئەڕای دریژە دان فرەتر جڕ بگرێدێ و مەیلەوەرەو بوود. سە لە لوو کەمر بەسان و پڕ دەرەقەت بۊن، زاتداری هەم فرە گرنگە گ ئاکۆ ئێ تایبەتمەنیە دێرێد و لە هەر جی گ هەوەجە بۊە، بێ کووم رێ و باوەڕ خوەی وەتێە. کار یەی نۊسەر تەنیا ئەدەبیات و زوان نیە، گاجار هەوەجە هەس لە بڕێگ هەڵکەفتەیل کوومەڵایەتی و رامیاری هەم باێدەو دەنگ، شیەو بکەێد و بکووشێد تا دەسمیەتدەرێگ بوود ئەڕای وەردەنگەیل.
ئاکۆ جەلیلیان دەس لە ئەڤین و ژیان تایبەتی گ هاتێ ئەڕای گشت کەسەیل چێژبەخش بوود هەڵگرتێە تا بڕەسێدە ئەڤین و ژیان کوومەڵایەتی و مێژوویی لەوای «تاریکخانە و زەڕینە و سیمینە» تا ئەڕای گشت مەردم وە کار باێد. لە ئێ سەردەمە وەداخەو فرە لە مرۆڤەیل تەنیا خەریک ژیان تایبەتی خوەیانن و سەرەوژێر بۊنە، هەر نووڕنە چۊزمان ژیان، تەنیا نووڕنە رۊ تووک پۊچەڵ سەردەم ئینستاگرامیزم و هەریەسە گ ئێمڕوو ناوەڕووک ژیان لە هۊر فرە کەس چێە، فرە کەس پەشێون، فرە کەس نەخوەشن و نیەزانن پسای چوە کەن و لە شوون چوە چن، هاتێ وەخت یە بوود گ لە ئەڤین و ژیان هەقەتی بڕەسیمنەو تا بتۊەنیمن ئەڕای ئامانجەیل گەوراێگ بژیەیمن، وە تایبەت ئیمە گەل کورد گ لە ئێ سەردەمە فرەتر هەوەجە وە تێکووشین دیریمن. دیاریە لە ئێ رێە ناسین کەسەیلێگ لەوای ئاکۆ جەلیلیان فرەتر تۊەنێد دەسمیەت ئیمە بەێدن. دیاریە هۊچ خەڵات و چەپ کوتانێگ ئەڕای هۊچ نۊسەر راسگانیێگ ئەوقەرە گرنگ نیە، ئەمان ئەڕای گرنگە گ کتاوەگانێ بخوەنیەن، نۊسمانەیلێ بخوەنیەن تا شوون کارێ گ کردێە دیاری بوود و دریژە بۊنێدەو.